Панамскі канал

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Панамскі канал
Canal de Panama
Гатунскія шлюзы
Гатунскія шлюзы
Характарыстыка
Даўжыня 81,6 км
Вадацёк
Уваход Ціхі акіян
Вусце Атлантычны акіян
Размяшчэнне
Карта Панамскага канала
Карта Панамскага канала
Краіна Панама
Панамскі канал на Вікісховішчы

Панамскі канал — суднаходны канал, які злучае Панамскі заліў Ціхага акіяна з Карыбскім морам і Атлантычным акіянам, размешчаны на Панамскім перашыйку на тэрыторыі дзяржавы Панама. Даўжыня — 81,6 км, у тым ліку 65,2 км па сушы і 16,4 км па дне Панамскай і Лімонскай бухт (для праходу суднаў па глыбокай вадзе).

Будаўніцтва Панамскага канала зрабілася адным з найбуйных і найскладаных будаўнічых праектаў, ажыццёўленых чалавецтвам. Панамскі канал аказаў неацэнны ўплыў на развіццё суднаходства і эканомікі ў цэлым у Заходнім паўшар’і і на ўсёй Зямлі, што абумовіла яго надзвычай высокае геапалітычнае значэнне. Дзякуючы Панамскаму каналу марскі шлях з Нью-Ёрка ў Сан-Францыска скараціўся з 22,5 тыс. км да 9,5 тыс. км.

Канал прапускае праз сябе судны самых розных тыпаў — ад яхт да велізарных танкераў і кантэйнеравозаў. Максімальны памер судна, якое можа прайсці па Панамскім канале, стаў фактычна стандартам у суднабудаванні, атрымаўшы назву Panamax.

Праводка суднаў праз Панамскі канал ажыццяўляецца лоцманскай службай Панамскага канала. Сярэдні час праходу судна па канале — 9 гадзін, мінімальны — 4 гадзіны 10 хвілін. Максімальная прапускная здольнасць 48 суднаў у суткі. Штогод праз канал праходзяць каля 17,5 тыс. суднаў, якія перавозяць больш 203 млн тон грузаў. Да 2002 года паслугамі канала скарысталася ўжо больш 800 тыс. суднаў.

У снежні 2010 года канал упершыню за 95 гадоў быў закрыты для праводкі суднаў з-за непагадзі і падвышэння ўзроўню вады ў выніку бесперапынных дажджоў[1].

У ліпені 2014 года быў абвешчаны даканцовы маршрут Нікарагуанскага канала, адпаведнага па шырыні і глыбіні параметрам сучасных суднаў і закліканага стаць альтэрнатывай Панамскаму[2].

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Будаванне канала ў 1888 годзе.
Акцыя Панамскага канала.

Выточная задума будавання канала, што злучае два акіяны, ставіцца да XVI стагоддзя, але кароль Іспаніі Філіп II наклаў забарона на разгляд падобных праектаў, бо «што Бог злучыў, чалавек раз’яднаць не можа». У 1790-е гг. праект канала быў распрацаваны Алесандра Малаяспінай, яго каманда нават абследавала трасу будавання канала.

У звязку з узростам міжнароднага гандлю цікавасць да канала ажыла да пачатку XIX стагоддзя; у 1814 годзе Іспанія прыняла закон пра будаўніцтва паміж акіянскага канала; у 1825 годзе аналагічны рашэнне прымае кангрэс цэнтральна-амерыканскіх дзяржаў. Адкрыццё золата ў Каліфорніі выклікала ў ЗША падвышаную цікавасць да праблемы канала, і ў 1848 годзе ЗША па дамове Хэйса атрымалі ў Нікарагуа манапольнае права на пабудову ўсіх відаў паміж акіянскіх шляхоў зносін. Вялікабрытанія, чые ўладанні датыкаліся з Нікарагуа, паспяшалася ўтаймаваць экспансію ЗША, склаўшы з імі 18 красавіка 1850 года Дагавор Клейтана — Булвера пра супольную гарантыю нейтралітэту і бяспекі будучыні паміж акіянскага канала. Цягам усяго XIX стагоддзя фігуруюць два асноўныя варыянты кірунку канала: праз Нікарагуа і праз Панаму[3].

Тым не менш, першая спроба будавання суднаходнага шляху на Панамскім перашыйку датуецца толькі 1879 годам. Ініцыятыва ў распрацоўцы Панамскага варыянту была захоплена французамі. У той час увагу ЗША прыцягваў, галоўным чынам, нікарагуанскі варыянт. У 1879 годзе ў Парыжы пад старшынствам кіраўніка пабудовы Суэцкага канала Фердынанда Лесэпса была створана «Усеагульная кампанія міжакіянскага канала», акцыі якой набыло больш 800 тысяч чалавек, кампанія выкупіла ў інжынера Уайза за 10 млн франкаў канцэсію на пабудову Панамскага канала, атрыманую ім ва ўрада Калумбіі у 1878 годзе. Міжнародны кангрэс, скліканы перад сфармаваннем кампаніі Панамскага канала, выказаўся за канал на роўні мора; кошт прац планавалася ў 658 млн франкаў і аб’ём земляных прац агадваўся ў 157 млн куб. ярдаў. У 1887 годзе давялося адмовіцца ад ідэі бясшлюзавага канала, каб скараціць аб’ём прац, бо сродкі кампаніі (1,5 млрд франкаў) былі размантачаны, галоўным чынам, на подкуп газет і членаў парламента; толькі траціна была выдаткавана на вытворчасць прац. У выніку 14 снежня 1888 года кампанія спыніла платы, і неўзабаве працы былі спынены[3].

Да 1888 года на будаванне канала было страчана 300 млн долараў (амаль у 2 разы больш, чым меркавалася), а выканана была толькі траціна прац. Прычынай стаў і няправільны праект (канал на ўзроўні мора), і нізкая якасць кіраўніцтва арганізацыяй прац, і недаацэнка яго кошту, а таксама немагчымасць даць рады з хваробамі — малярыяй і жоўтай ліхаманкай, якія касілі працаўнікоў. Ёсць звесткі, што ў выніку адсутнасці супрацьэпідэмічных імпрэз загінулі сама меней 20 тыс. чалавек[4]. Будоўля набыла благую славу, у газетах таго часу пісалі, што некаторыя групы працоўных прывозілі з сабой з Францыі ўласныя труны.

У 1889 годзе кампанію вырашана было распусціць, і вакол яе дзейнасці паўстаў знакаміты скандал у Францыі ў 1892—1893 гг. Справа была перададзена суду. Падчас расследавання, пачатага ў выніку фінансавага краху кампаніі, выявілася грандыёзная сістэма подкупу парламентароў, членаў урада і прэсы. Скампраметаванымі аказаліся многія члены парламента і шэраг кіроўных дзеячаў з асяроддзя стаялых ва ўлады ўмераных рэспубліканцаў, як Фрэйсінэ, Рувье, а таксама радыкалаў (Флаке і інш.). Матэрыялы расследавання паказалі, што ўплывовыя палітычныя дзеячы за буйныя хабары давалі дазвол на незаконныя дзеянні кампаніі, якая выяўна ішла да краху, што прывяло да спусташэння сотняў тысяч дробных укладнікаў — уладальнікаў акцый. Шэраг замяшаных у Панамскім скандале палітычных дзеячаў былі здраджаны суду, але адкараскаліся надзвычай лёгкімі карамі ці былі зусім вызвалены ад іх. Аднак панавалае ў краіне абурэнне адбілася на выніках парламенцкіх выбараў 1893 года, калі левая апазіцыя выйграла каля 80 галасоў[3]. Лесэпс быў адным з выбітных інжынераў свайго часу, у выніку банкруцтва праекта ён, а таксама знакаміты стваральнік Эйфелевай вежы Аляксандр Гюстаў Эйфель, былі звінавачаны ў буйнамаштабным махлярстве, бясталентным кіраванні кампаніяй і няправільным выдаткаванні сродкаў і прысуджаны да розных тэрмінаў турэмнага зняволення і штрафаў. Фердынанд Лесэпс не перажыў стрэсу і сканаў.

Панамскі скандал з’явіўся яркім сведчаннем раскладання палітычных і бізнес-эліт Трэцяй французскай рэспублікі і выкрыў маштаб карупцыі сярод прэсы. «Панама» з тых часоў стала намінальным імем буйнага махлярства з подкупам службовых асоб. Кампанія збанкрутавалася, гэта пацягнула за сабой спусташэнне тысяч дробных уладальнікаў акцый. Дадзеная авантура атрымала назву Панамскай, а слова «панама» стала сінонімам афёры, махлярства ў грандыёзных маштабах. Прызначаны ад суда ліквідатар кампаніі Панамскага канала стварыў у 1894 годзе новую кампанію Панамскага канала, адпачатку, з-за фінансавых цяжкасцяў і благой рэпутацыі праекта, вырачаную на гібенне[3].

Іспана-амерыканская вайна 1898 года ўзмацніла намер ЗША пабудаваць канал на Панамскім перашыйку з мэтай узмацнення ўплыву ў Заходнім паўшар’і. У 1899 годзе ў ЗША была створана камісія па пабудове канала праз перашыек, і сенат асігнаваў 115 млн долараў на ажыццяўленне нікарагуанскага варыянту. Адначасна ЗША сталі дамагацца ад Брытаніі адмовы ад прэтэнзій на супольнае кіраванне каналам і пачалі для гэтага перамовы пра перагляд Клейтан-Бульверскага дагавора, скарыстаўшыся цяжкім становішчам Вялікабрытаніі ў час Англа-бурскай вайны (1899—1902)[3]. У 1901 годзе Злучаныя Штаты склалі з Вялікабрытаніяй дагавор Хея — Паўнсфата, паводле якога Штаты атрымалі вылучнае права на збудаванне дадзенага канала без удзелу Вялікабрытаніі. Аб’ява канала нейтральным і гарантыя свабоднага праходу праз канал ваенных і гандлёвых суднаў усіх нацый як у мірны час, так і ў ваенны час знішчалася амерыканскай абмоўкай, што гэтыя пастановы не будуць шырыцца на тыя меры, якія ЗША злічаць патрэбным прыняць для абароны Панамы і падтрымання парадку ў канале. Фактычна пры вайне, у якой бралі ўдзел бы ЗША, іх ваенныя ўмацаванні няўхільна пазбывалі іншы ваенны бок магчымасці скарыстаць канал на роўных пачатках. Ратыфікацыя Хей-Паўнсефоцкага дагвора ўхіліла перашкоду з боку Англіі. На чаргу стала пытанне пра перакупку ў французскай кампаніі канцэсіі на збудаванне Панамскага канала. З мэтай запалохаць французскую кампанію, што валодала канцэсіяй, перспектывай пабудовы канкуруючага канала і збіць цану, камісія кангрэса ЗША выказалася спачатку за нікарагуанскі кірунак, і ў кангрэсе 9 студзеня 1902 года быў прыняты адпаведны біль Хепберна. Пад уражаннем гэтага французы пагадзіліся ў чэрвені 1902 года прадаць канцэсію, выкананыя працы і значнае абсталяванне за 40 млн долараў; пасля гэтага амерыканцы скасавалі біль Хепберна і вырашылі пытанне ў карысць Панамскага канала[3].

Іспанскія працоўныя — будаўнікі канала, пачатак 1900-х.
Будаванне канала, 1911.

28 чэрвеня 1902 года Кангрэс ЗША прыняў закон, што абавязвае прэзідэнта ЗША набыць маёмасць кампаніі па будаванні канала, акцыі чыгункі Панамскай кампаніі і палоску зямлі ў Калумбіі шырынёй 10 міль для збудавання, падтрымання і кіравання каналам з правам юрысдыкцыі на памянёнай тэрыторыі. 22 студзеня 1903 года пасол Калумбіі Томас Херан і дзяржсакратар ЗША Джон Хэй падпісалі дагавор, па якім Калумбія аддавала ў арэнду Злучаным Штатам тэрмінам на 100 гадоў палоску зямлі для збудавання Панамскага канала. За санкцыю ўрада Калумбіі, якой прыналежала тэрыторыя Панамы, на перадачу канцэсіі ЗША згаджалася выплаціць адначасна 10 млн долараў і потым па заканчэнні 9 гадоў — штогод па 250 тысяч долараў пры захаванні суверэнітэту Калумбіі над зонай Панамскага канала. Умовы гэтыя і былі аформлены ў дамове Хея-Эрана, але калумбійскі сенат 12 жніўня 1903 года адмовіўся яго ратыфікаваць, бо канцэсійны дагавор з французскай кампаніяй мінаў толькі ў 1904 годзе, а па ўмовах яго, калі канал да таго часу не пачне функцыянаваць, гэта было несумнеўна, — то ўсе збудаваныя кампаніяй збудавання пераходзілі бязвыплатна да Калумбіі. Адзіны выхад зацікаўленыя твары ў Францыі і ЗША бачылі зараз у тым, каб штат Панама аддзяліўся ад Калумбіі і ў якасці самастойнай дзяржавы аформіў юрыдычна перадачу канцэсіі ЗША. Француз Бюно-Варыя ўзначаліў сепаратысцкі рух і, пры спрыянні ваеннага флота ЗША, ажыццявіў аддзяленне Панамы 4 лістапада 1903 года; 18 лістапада ад імя «Незалежнай Панамскай рэспублікі» ён падпісаў са ЗША дагавор на ўзор дамовы Хея-Эрана. Канфлікт ЗША з Калумбіяй быў ліквідаваны толькі ў 1921 годзе[3].

Па Дагаворы 1903 года Злучаныя Штаты атрымвалі ў вечнае валоданне «зону зямлі і зямлі пад вадой для збудавання, падтрымання, эксплуатацыі, усталявання санітарнага парадку і абароны памянёнага канала», што агадвалася артыкулам 2 Дамовы. Артыкул 3 даваў ЗША ўсе правы, як калі б яны былі суверэнам тэрыторыі. Апроч таго ЗША рабіліся гарантам незалежнасці Рэспублікі Панама і атрымвалі правы падтрымваць парадак у гарадах Панама і Калон у выпадку, калі Рэспубліка Панама, на думку ЗША, апынулася б няздольнай падтрымаць парадак. Эканамічны бок Дагавора паўтараў Дагавор Хея-Эрана, не ратыфікаваны Калумбіяй. Ад імя Панамы дагавор падпісаў французскі грамадзянін Філіп Бюно-Варыя за 2 гадзіны да прыбыцця ў Вашынгтон афіцыйнай дэлегацыі Панамы.

Будаванне пачалося пад эгідай Міністэрства абароны ЗША, а Панама фактычна стала пратэктаратам ЗША[5].

У 1900 годзе ў Гаване Уолтэрам Рыдамам і Джэймсам Кэралам было ўсталявана, што жоўтая ліхаманка перадаецца камарамі, і быў паспяхова ўжыты метад зніжэння небяспекі жоўтай ліхаманкі шляхам знішчэння камарыных лічынак у месцах іх пасялення. Помнячы пра няшчасце першай спробы пракапаць канал, амерыканцы скіравалі ў паход на камароў Aedes aegypti і малярыйных камароў — пераносчыкаў жоўтай ліхаманкі і малярыі, адпаведна, — вялікую экспедыцыю, што ўзначальваецца Уільямам КроўфардАм Горгасам — 1500 чалавек. Пра маштабы іх дзейнасці красамоўна кажуць апублікаваныя дадзеныя: патрабавалася высечы і спаліць 30 квадратных кіламетраў хмызнякоў і дробных дрэў, выкасіць і спаліць траву на такім жа плошчы, асушыць мільён квадратных ярдаў (80 га) балот, вырыць 250 тысяч футаў (76 км) водаадводных равоў і аднавіць 2 мільёны футаў (600 км) старых равоў, распырскаць 150 тысяч галонаў (570 тыс. літраў) маслаў, знішчальных камарыныя лічынкі ў агменях размнажэння[4]. Як і незадоўга да гэтага ў Гаване, гэта прынесла свае плады: пашыранасць жоўтай ліхаманкі і малярыі скарацілася гэтак, што хваробы перасталі быць перашкаджаючым фактарам.


Да збудавання канала вайсковае міністэрства ЗША прыступіла ў 1904 годзе. Галоўным інжынерам канала стаў Джон Фрэнк Стывенс. Гэтым разам быў абраны слушны праект: шлюзы і азёры. На будаванне запатрабавалася 10 гадоў, $400 млн і 70 тысяч працоўных, з якіх, па амерыканскіх дадзеных, каля 5600 чалавек загінулі. Раніцай 13 кастрычніка 1913 года прэзідэнт ЗША Томас Вудра Вільсан пры шматлікіх высокапастаўленых гасцях, якія памкнуліся ў Белага дома, скіраваўся да адмысловага століка і велічным жэстам націснуў на пазалочаную кнопку. І ў тое ж імгненне магутны выбух скалынуў вільготнае трапічнае паветра ў чатырох тысячах кіламетрах ад Вашынгтона, на Панамскім перашыйку. Дваццаць тысяч кілаграмаў дынаміта разбурылі ў горада Гамбоа апошнюю перашкоду, што падзяляла воды Атлантычнага і Ціхага акіянаў. Кабель даўжынёй у чатыры тысячы кіламетраў, адмыслова пракладзены ад перамычкі ў Гамбоа да Белай хаце, паслухмяна выканаў волю прэзідэнта

У жніўні 1945 года Японія планавала ўжыццявіць бамбардзіроўку канала.

7 верасня 1977 года ў Вашынгтоне лідар Панамы А. Тарыхас і прэзідэнт ЗША Д. Картэр падпісалі дамову пра перадачу панамскаму ўраду кантролю над каналам з 2000 года. 23 кастрычніка 1977 года пагадненне было ратыфікавана парламентам Панамы, а 18 красавіка 1978 года — сенатам ЗША.

Панамскі канал кантраляваўся ЗША аж да 31 снежня 1999 года, пасля чаго быў перададзены ўраду Панамы[6].

Канфігурацыя канала[правіць | правіць зыходнік]

Дзякуючы S-вобразнай форме Панамскага перашыйка, Панамскі канал скіраваны з паўднёвага ўсходу (бок Ціхага акіяна) на паўночны захад (Атлантычны акіян). Канал складаецца з двух штучных азёр, злучаных каналамі і паглыбленымі рэчышчамі рэк, а таксама з дзвюх груп шлюзаў. З боку Атлантычнага акіяна трохкамерны шлюз «Gatun» злучае Ліманскую бухту з возерам Гатун. З боку Ціхага акіяна двухкамерны шлюз «Miraflores» і аднакамерны шлюз «Pedro Miguel» злучаюць Панамскую бухту з рэчышчам канала. Розніца паміж роўнем Сусветнага Акіяна і роўнем Панамскага канала складае 25,9 метра. Дадатковае водазабеспячэнне забяспечваецца яшчэ адным вадасховішчам — возерам Алахуэла

Велізарны паром, што праходзіць праз канал.

Усе шлюзы канала — дзвюх ніцяныя, што забяспечвае магчымасць адначаснага сустрэчнага руху суднаў па канале. На практыцы, тым не менш, звычайна абедзве ніткі шлюзаў працуюць на пропуск суднаў у адным кірунку. Памеры шлюзавых камер: шырыня 33,53 м, даўжыня 304,8 м, мінімальная глыбіня 12,55 м. Кожная камера месціць 101 тыс. м³ вады. Праводка буйных суднаў праз шлюзы забяспечваецца адмысловымі невялікімі чыгуначнымі лакаматывамі на электрычнай цязе, што завуцца муламі (у гонар мулаў, якія раней служылі асноўнай цяглавай сілай для перасоўвання барак па рэках).

Адміністрацыяй канала ўсталяваны наступныя прахадныя памеры для суднаў: даўжыня — 294,1 м (965 футаў), шырыня — 32,3 м (106 футаў), асадка — 12 м (39,5 футаў) у прэснай трапічнай вадзе, вышыня — 57,91 м (190 футаў), памер ад ватэрлініі да самай высокай кропкі судна[7]. У вылучных выпадках суднам можа быць пададзена дазвол для праходжання пры вышыні 62,5 м (205 футаў), пры ўмове, што праход будзе ажыццёўлены пры нізкай вадзе.

На сваім працягу канал перасякаецца двума мастамі. Уздоўж трасы канала паміж гарадамі Панама і Калон пракладзена аўтамабільная дарога і чыгунка.

Платы за праход па канале[правіць | правіць зыходнік]

Зборы за праход па канале афіцыйна спаганяюцца Адміністрацыяй Панамскага канала — дзяржаўнай установай Панамы. Стаўкі збору ўсталяваны ў залежнасці ад тыпу судна.

Сума збору з кантэйнеравозаў вылічваецца ў залежнасці ад іх ёмістасці, выяўленай у TEU (аб’ём стандартнага 20-футавага кантэйнера). З 1 мая 2006 года стаўка складае $49 за адзін TEU.

Сума платы з іншых суднаў вызначаецца ў залежнасці ад іх водазмяшчэнні. На 2006 год стаўка збору складала $2,96 за адну тону да 10 тыс. тон, $2,90 за кожную з наступных 10 тыс. тон і $2,85 за кожную наступную тону.

Сума збору з малых суднаў вылічваецца выходзячы з іх даўжыні:

Даўжыня судна Стаўка
Да 15,24 м (50 футаў) $500
Ад 15,24 м (50 футаў) да 24,384 м (80 футаў) $750
Ад 24,384 м (80 футаў) да 30,48 м (100 футаў) $2000
Больш 30,48 м (100 футаў) $2500

Будучыня канала[правіць | правіць зыходнік]

23 кастрычніка 2006 года ў Панаме былі падведзены вынікі рэферэндума пра пашырэнне Панамскага канала, якое падтрымалі 79 % насельніцтва. Прыняццю гэтага плана спрыялі кітайскія бізнес-структуры, кіраўнікі каналам. Да 2016 года ён мадэрнізаваны і можа прапускаць нафтавыя танкеры водазмяшчэннем больш 130 тыс. тон, што істотна скараціла час даставы венесуэльскай нафты ў Кітай. Якраз да гэтага Венесуэла абяцае павялічыць пастаўкі нафты ў Кітай да 1 млн барэляў у суткі.

Падчас рэканструкцыі планавалася правесці днопаглыбныя працы і пабудаваць новыя, шырэйшыя шлюзы. У выніку да 2016 года праз Панамскі канал змогуць праходзіць супертанкеры водазмяшчэннем да 170 тыс. тон. Максімальная прапускная здольнасць канала ўзрасце да 18,8 тыс. суднаў у год, грузазварот — да 600 млн PCUMS. Рэканструкцыя абыйдзецца ў $5,25 млрд. Чакаецца, што дзякуючы ёй да 2017 года бюджэт Панамы будзе штогод атрымваць $2,5 млрд прыбыткаў ад канала, а да 2025 года прыбыткі ўзрастуць да $4,3 млрд.

Пачатак прац па будаванні трэцяй групы шлюзаў запланаваны на 25 жніўня 2009 года. Адміністрацыя Панамскага канала даручыла гэту працу кансорцыуму GUPC (Grupo Unidos por el Canal), які 15 ліпеня 2008 года выйграў тэндар на будаванне, прапанаваўшы ўжыццявіць патрэбныя працы за 3 мільярда 118 мільёнаў долараў і скончыць будаванне да сярэдзіны 2014 года. Асноўным членам гэтага кансорцыума з’яўляецца іспанская фірма Sacyr Vallehermoso[8].

Па стане на верасень 2014 года, сканчэнне прац было перасунута на 1-ю палову 2016 года[9]. У красавіку 2015 г. у рамках рэканструкцыі і пашырэння Панамскага канала былі ўсталяваны апошнія шлюзавыя вароты. У адміністрацыі канала гэту падзею назвалі гістарычнай, адзначыўшы, што новыя шлюзы пачнуць прымаць судны ў другім квартале 2016 года[10]. 26 чэрвеня 2016 года па абноўленым і пашыраным канале прайшло першае судна, якім стаў кітайскі кантэйнеравоз[11].

Альтэрнатыва[правіць | правіць зыходнік]

У якасці альтэрнатыўнай трасы для меж акіянскага канала разглядалася тэрыторыя Нікарагуа. Першыя папярэднія планы Нікарагуанскага канала паўсталі яшчэ ў XVII стагоддзі. У чэрвені 2013 года нацыянальны сход Нікарагуа ўхваліў праект будавання новага канала, які стане канкурэнтам Панамскаму каналу; кошт праекта 40 млрд долараў. У 2014 годзе гэты праект быў зацверджаны.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. Панамский канал впервые остановил работу(недаступная спасылка) // gudok.ru (Праверана 9 снежня 2010)
  2. Панамский канал. Энциклопедия «Кругосвет».
  3. а б в г д е ё «Панамский канал» // Большая советская энциклопедия, 1 издание, — М.: Советская энциклопедия, 1939, Т. 44, С. 50—57
  4. а б Даниэл М. — Тайные тропы носителей смерти. — Прогресс, 1990. ISBN 5-01-002041-6
  5. Панама. История. // Энциклопедия Кольера
  6. Т. В. Ткачева Обсуждение в конгрессе США договора о Панамском канале 1977 г. Архівавана 26 лютага 2014. // ВЕСТНИК ЮГОРСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА, 2006. Выпуск 3. С. 97-103
  7. Максимальные размеры, при которых судам разрешено проходить шлюзы Панамского канала Архівавана 15 снежня 2007.
  8. ACP entrega orden de proceder para las nuevas esclusas Архівавана 9 ліпеня 2010. 19 августа 2009 (ісп.)
  9. Maritime panel to hold sessions on port congestion (англ.)
  10. В рамках расширения Панамского канала установлены все шлюзовые ворота
  11. По новому Панамскому каналу прошло первое судно — BBC Русская служба

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]