Удзельнік:Чобат/Чарнавік2

Не блытаць з стараславянскай мовай.

Праславянская мова
Краіны	сучасных Польшчы і ва Ўкраіне, пазней — ва ўсёй Усходняй Еўропе
Рэгіёны	Усходняя Еўропа
Афіцыйны статус	—
Класіфікацыя
Індаеўрапейская сям'я Балта-славянская галіна ? Праславянская мова

Праславя́нская мова — рэканструяваная, пісьмова незасведчаная прамова (мова-продак) усіх моў славянскае галіны індаеўрапейскае сям'і моў, якая прадстаўляла сабою славянскае маўленне, існае ў перыяд V—ІХ стагоддзяў н.э. Як у выпадку з іншымі шматлікімі прамовамі, не існуе пісьмовых помнікаў мовы, сама мова аднаўляецца дзякуючы метадам параўнальна-гістарычнага мовазнаўства з прыцягненнем вядомых славянскіх ды іншых індаеўрапейскіх моў.

Праславянская мова не з'яўлялася статычнай і змянялася ў часе, з прычыны чаго ейныя формы можна рэканструяваць розным чынам у залежнасці ад абранага храналагічнага этапу. Імклівае развіццё мовы звязваецца з пашырэннем арэалу ўжывання мовы. Ужо ў пачатку гэтага перыяду мова стала зазнаваць працэс дыялектнай дыфэрэнцыяцыі, але асноўнае моўнае адзінства і ўзаемазразумеласць сярод носьбітаў мовы захоўвалася да Х ст. або нават пазней. У часы гэтага перыяду для праславянскае мовы быў уласцівы шэраг гукавых змен, часта раўнамерных па ўсім арэале мовы, што робіць мову нязручнай для яе вызначэння ў якасці традыцыйнай прамовы. Перыяд гэтых агульных дыялектных змен у праславянскай мове ў заходняй лінгвістыцы вядомы як агульнаславя́нская.

Мова з'яўлялася нашчадкам праіндаеўрапейскае мовы, па распадзе якой развіліся іншыя прамовы сучасных галін індаеўрапейскае сям'і, як то прагерманская, пракельцкая, праіндаіранская і да т.п. Існуе гіпотэза, што прабалты і праславяне перажылі перыяд агульнай супольнасці, згодна з падобнымі гіпотэзамі рэканструюецца прабалта-славянская мова, якая пазней распалася на прабалтыйскую і праславянскую.

Эпоху існавання праславянскае мовы ўмоўна дзеляць на тры перыяды: ранні, сярэдні і позні, для якіх былі характэрныя практычна адсутныя, умераныя і значныя дыялектныя адрозненні адпаведна. Позні перыяд праславянскае мовы часам згадваецца як сярэднеагульнаславянскі. Да праславянскае мовы ў пэўнай ступені блізкі дыялект грэчаскае Македоніі ІХ ст. (гл. стараславянская мова).

Тэрміналогія

Тэрмін «праславя́нская» быў утвораны пры дапамозе прыстаўкі пра- ад слова «славя́нская». Некаторыя іншыя мовазнаўцы выкарыстоўваюць для пазначэння славянскае прамовы тэрміны «агу́льнаславя́нская мова» (па-англійску: Common Slavic, па-нямецку: Gemeinslavisch, па-французску: slave commune) або «славя́нская мова-падста́ва».

Першыя згадкі назвы «славяне» прыпадаюць на VI ст. н.э., з'яўляючыся ў працах Пракопіюса Цэзарыйскага і Ярдана. Аднак А. Трубачоў лічыць, што згаданая ў пталемэевай «Геаграфіі» назва племя Σταυανοί з'яўляецца калькай з саманазвы славянаў, што такім чынам робіць першае згадванне славянаў яшчэ больш старажытным і перасоўвае яго на ІІ ст. н.э.

Што тычыць этымалогіі саманазвы славянаў, ужыванай у тыя часы (адз. л. *slověninъ, мн. л. *slověne) у сучаснай навуцы вядома некалькі гіпотэз:

• ад назоўніку *slovo «слова» або дзеяслову *sluti (1 ас. адз. л. *slovǫ) «гаварыць зразумела»;
• ад гіпатэтычнага гідроніму *Slovo, *Slova ці *Slovje, якое ўзводзяць да пра.-і.э. *ḱleṷ- / *ḱloṷ- «быць чыстым, празрыстым». На думку польскага славіста К. Машыньскага, з гэтым гідронімам звязваўся Дняпро, у дачыненні да якога існаваў фальклёрны эпітэт часоў Кіеўскае Русі і вядомы з «Слова пра паход Ігараў» — ст.-рус. Слову́тичь у значэнні «слаўны, вядомы, знакаміты», першапачаткова, мажліва «паўнаводны»; у апошнія часы — ад гідронімаў Славута, Слаўка ды іншых на Слав-;
• ад пра.-і.э. *(s)-lau̯-os, дзе існавала г.зв. s-mobile — з'ява, пры якой праіндаеўрапейскі корань пры рэканструяванні можа мець форму з зычнай *s або без яе.

Першая вэрсія крытыкавалася з прычыны таго, што фармант *-ěninъ прысутны звычайна ў этнонімах, утвораных ад назваў месцаў. У якасці аргументаў на карысць першае вэрсіі прыводзіліся формы, што суадносіліся з дзеясловам (ст.-рус. бҍглянинъ, бҍжанинъ «уцякач», кличанинъ «паляўнічы, які паднімае дзічыну крыкам», ловьчанинъ «паляўнічы», люжанинъ «міранін», пирѧнинъ «удзельнік піру», пълчанинъ «воін», сҍмиꙖнинъ «гадунец, слуга», тържанинъ «гандляр»).

Транскрыпцыя

Праславянская мова не з'яўляецца пісьмова засведчанай мовай, яе пісьмовыя помнікі не вядомыя. У мовазнаўстве для запісу рэканструяваных праславянскіх форм, як і пры запісе форм іншых рэканструкцыяў, выкарыстоўваецца ўласная сістэма запісу на аснове лацінскага алфавіту, перад кожнай формай пры гэтым ставіцца знак астэрыску (*), што пазначае гіпатэтычнасць формы:

Літара Гук *a *b *c *d *e *ě *ę *g *i *j *k *l *ľ *m *n *ń

Літара Гук *o *ǫ *p *r *ŕ *s *š *t *u *v *x, *h, *ch *y *z *m *ž *ъ *ь

Сімвалі *ъ, *ь з'яўляюцца ўмоўнымі пазначэннямі звышкароткіх галосных, якія знайшлі сваё адлюстраванне, напрыклад, ва ўсходнеславянскіх ъ ды ь. У літаратуры краінаў Заходняй Еўропы яны нярэдка замяняюцца на лацінскія *ŭ, *ĭ адпаведна. Часам дадаецца лацінская ś, якая ўказвае асаблівую шыпячую зычную (гл. ніжэй), паўсюдна выкарыстоўваюцца літары з дыякрытычным знакам гачак (напрыклад, č). Дыякрытычны знак агонэк пазначае назалізацыю галосных *o, *e (*ǫ, *ę). Пры апісанні сярэдне- і познепраславянскае мовы выкарыстоўваюцца дыякрытычныя знакі для апісання таноў: акут (напрыклад, *á), які пазначае доўгі ўзыходзячы націск, гравіс (напрыклад, *à), які пазначае кароткі ўзыходзячы націск, цыркумфлекс (напрыклад, *ȃ), які пазначае доўгі падаючы націск, двайны гравіс (напрыклад, *ȁ), які пазначае кароткі падаючы націск, тыльда (напрыклад, *ã), які пазначае доўгі ўзыходзячы націск (адрозніваецца ад першага тым, што развіўся другасна), а таксама макрон (напрыклад, *ā), які пазначае даўжыню галоснай. Зрэшты, у сярэднепраславянскі перыяд галосныя *e, *o, *ь, *ъ існавалі толькі ў кароткай форме, тады як астатнія — толькі ў падоўжанай, таму такое пазначэнне можа быць збыткоўным.

Гісторыя

Асноўны артыкул: прабалта-славянская мова

Праславянская мова ўтварылася ў выніку распаду праіндаеўрапейскае мовы. Акрамя гэтага, існуе гіпотэза, паводле якой пастулюецца аб'яднанне славянскай і балтыйскай галін унутры індаеўрапейскай сям'і (гл. балта-славянскія мовы) і, адпаведна, паходжанне прабалтыйскай і праславянскай моў у выніку вылучэння з праіндаеўрапейскай мовы прабалта-славянскае мовы, якая пазней распалася на прабалтыйскую і праславянскую мовы. Гіпотэзы балта-славянскае супольнасці прытрымліваліся мовазнаўцы А. Шляйхер, К. Бругман, Е. Курыловіч, А. Ваян. Рускі даследчык У. Тапароў высунуў іншую гіпотэзу, згодна з якой праславянская мова з'яўлялася філіяцыяй балтыйскіх дыялектаў, а менавіта прускіх. У сваю чаргу, шэраг іншых лінгвістаў (І. Бадуэн дэ Куртэнэ, А. Мэе, Х. Станг) меркаваў, што гэтыя сыходжанні выкліканыя паралельным развіццём і ўзаемным уплывам праз пражыванне на суседніх тэрыторыях. З улікам прыняцця гіпотэзы пра балта-славянскую супольнасць адасабленне праславянскае мовы пачалося прыкладна ў сярэдзіне ІІ тыс. да н.э.

Існуе некалькі асноўных лакалізацый прарадзімы славянаў. Усе яны, як правіла месцяцца ў межах Усходняй Еўропы або памежных рэгіёнаў і грунтуюцца на мовазнаўчых, археалагічных і некаторых іншых крытэрах.

• Усходнееўрапейская. Падтрымлівалася Я. Развадоўскім і А. Шахматавым;
• Цэнтральная або прыпяцка-сярэднедняпроўская. Падтрымлівалася Л. Нідэрле, Ю. Растафінскім, М. Фасмэрам, Ф. Філіным;
• Заходняя «аўтахтонная» або вісла-одэрская. Падтрымлівалася Ю. Кастшэўскім, Л. Казлоўскім, Т. Лер-Сплавінскім, Я. Чаканоўскім, М. Рудніцкім, У. Мартынавым;
• Азіяцкая. Падтрымлівалася ў ранніх працах К. Машыньскага. Пазней, таксама на думку Машыньскага, арэал праславянскае мовы паводле стану на 500 г. н.э. месціўся ў заходне-цэнтральным Падняпроўі, з якога славяне рассяліліся на поўнач і захад.

У другой палове І тыс. н.э., разам з імклівым ростам славянамоўнага арэалу, пачаўся працэс распаду праславянскае мовы на асобныя мовы. Так, Ф. Слаўскі звязвае пачатак дыялектнае дыфэрэнцыяцыі праславянскае мовы з пачаткам масавае міграцыі яе носьбітаў у V ст. н.э. Л. Машыньскі канец існавання праславянскае мовы звязвае са славянскай экспансіяй на Балканскі паўвостраў і фармаваннем заходняй, паўднёвай і ўсходняй груп славянскіх моў.

Умовы для масавых міграцыяў славянаў у сярэдзіне І тыс. н.э. стварыла спусташэнне еўрапейскіх земляў качэўнікамі (гунамі, булгарамі і аварамі), а таксама крушэнне імперыі гунаў. У VI ст. славяне з поўначы перайшлі Карпаты і Судэты, засяліўшы Ўсходнія Альпы і прасунуўшыся на Балканскі паўвостраў, славянізацыя якога працягвалася і ў VII ст..

У сучаснай лінгвістыцы няма кансэнсусу наконт перыядызацыі праславянскае мовы або тэрмінаў для апісання гэтых перыядаў. Радам лінгвістаў падтрымліваецца наступная схема:

• Даславянскі (каля 1500 г. да н.э. — 300 г. н.э.). Доўгі, стабільны перыяд паступовага развіцця, які, у прыватнасці, характарызуецца, значнымі фаналагічнымі зменамі ў сістэме прасодыі (тон, націск, рэгістар);
• Раннеславянскі (каля 300—600 гг. н.э.). Перыяд існавання аднастайнага маўлення, падчас якога сталі адбывацца працяглыя змены ў фанетыцы і фаналогіі. Для гэтага перыяду не аднаўляюцца дыялектныя адрозненні, што дазваляе лічыць маўленне гэтага часу агульным продкам славянскіх моў;
• Сярэднепраславянскі (прыкладна 600—800 гг. н.э.). Этап, у часы якога пачынаюць ідэнтыфікавацца найранейшыя дыялектныя змены, пашырэнне славянамоўнага арэалу, працяг змен у фанетыцы ды фаналогіі. Незважаючы на з'яўленне нязначных дыялектных адрозненняў, большасць гукавых змен заставаліся аднастайнымі і паслядоўнымі; да канца гэтага перыяду зычныя і галосныя ў асноўным супадалі з падобнымі гукамі сучасных славянскіх моў. З гэтае прычыны, праславянскія рэканструкцыі ў навуковых працах і этымалагічных слоўніках, як правіла, адносяцца да гэтай эпохі;
• Познепраславянскі (800—1000 гг., у Кіеўскай Русі, імаверна, — да сярэдзіны ХІІ ст.). Перыяд функцыянавання ўсяго славянамоўнага арэалу як арэалу адзінай мовы, па якім поўнасцю мелі пашырэнне гукавыя змены, якія, аднак, часта сталі атрымліваць уласнае развіццё. Заканчэнне гэтага перыяду ў ХІІ ст. падтрымлівалася канцэпцыямі М. Трубяцкога і М. Дурнаво, датыроўку крытыкаваў С. Бернштэйн.

У гэтым артыкуле апісваецца ў першую чаргу сярэднепраславянскі перыяд мовы. Таксама ахопліваецца познепраславянскі перыяд у выпадку, калі тагачасныя дыялектныя змены з'яўляліся агульнымі на ўсім славянамоўным арэале. Асобныя дыялектныя інавацыі ў выпадку іх існавання на тым ці іншым адцінку гісторыі мовы пазначаныя адпаведным чынам.

Лінгвістычная характарыстыка

Фанетыка, фаналогія

Ніжэй прыведзены гукавы лад, які рэканструюецца для сярэднепраславянскае мовы. Для запісу выкарыстоўваецца ўласны фанетычны запіс, прыняты ў славістыцы, які не супадае з IPA.

• Галосныя:

Тэрміны «галосныя задняга шэрагу» і «галосныя сярэдняга шэрагу» могуць таксама разумецца як неагубленыя задняга шэрагу ды агубленыя задняга шэрагу адпаведна. Тым не менш, агубленне галосных задняга шэрагу было ўласцівым толькі для галосных *y ды *u. Агубленне іншых галосных насіла факультатыўны характар. Галосныя, пазначаныя як доўгія і кароткія, адрознівалі таксама паказчык якасці. Некаторыя лінгвісты пазбягаюць выкарыстання тэрмінаў кароткі і доўгі галосны, выкарыстоўваючы замест іх тэрміны слабы і напружаны. Агулам, даўжыня галосных у праславянскай мове мела наступнае развіццё:

• Раннеславянскі перыяд — істотнае значэнне супрацьпастаўлення галосных паводле іх даўжыні, пра што сведчаць, напрыклад, грэчаскія транскрыпцыі славянскіх лексемаў або раннія славянскія запазычванні ў фіна-вугорскіх мовах;
• Сярэднепраславянскі перыяд — даўжыня галоснага захоўвае сваё значэнне. Верагодна, сэнсаадрозныя функцыі іграла якасць (гл. вышэй);
• Познепраславянскі перыяд — розны лёс развіцця доўгіх і кароткіх галосных, у выніку чаго першапачаткова кароткія галосныя набываюць кароткія аналагі і наадварот (напрыклад, доўгі *o або кароткі *a). Кароткія галосныя верхняга ўздыму *ь, *ъ былі страчаныя або перайшлі ў галосныя сярэдняга ўздыму, што, такім чынам, пакінула іх доўгія пары *i, *y, *u без кароткіх аналагаў. Гэтае развіццё спрычынілася да таго, што якасць галоснага стала асноўным адраджэннем між галоснымі, у той час як даўжыня стала абумоўлівацца націскам або іншымі рысамі, а даўжыня страціла сэнсаадрозную ролю.

Для праславянскае мовы рэканструюецца наступны лад галосных гукаў:

Кароткія Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму ь/ĭ ъ/ŭ Сяр. уздыму e o Ніжн. уздыму

Доўгія Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму i y u Сяр. уздыму ě Верх. уздыму a

Насавыя (доўгія) Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму Сяр. уздыму ę ǫ Ніжн. уздыму

Плаўныя дыфтонгі Пяр. шэрагу Сяр. шэрагу Зад. шэрагу Верх. уздыму ьl/ĭl, ьr/ĭr ъl/ŭl, ъr/ŭr Сяр. уздыму el, er ol, or Верх. уздыму

Іншы варыянт рэканструкцыі паводле З. Шцібэра, які ўлічвае перыяд да палаталізацый і ётацый, падае наступны лад галосных. Пры гэтым колькасць дыфтонгаў у ім істотна павялічаная, а яны разглядаюцца як біфанемныя спалучэнні.

		Пяр. шэрагу		Сяр. шэрагу		Зад. шэрагу
		доўгія	кароткія			доўгія	кароткія
верхнія	манафтонгі	ī	i			ū	u
сярэднія	манафтонгі	ē	e			o
	дыфтонгі	ēi, ēu	ĕi, ĕu			oi, ou
ніжнія	манафтонгі			ā
	дыфтонгі			āi, āu

• Зычныя:

Ранняя праславянская мова ўспадкавала лад зычных позні форм праіндаеўрапейскае мовы, якая традыцыйна рэканструюецца наступным чынам. Лад зычных прыведзены з улікам г.зв. лярынгальнае тэорыі, зычныя-лярынгалы пазначаюцца ўмоўна, з выкарыстаннем верхняга рэгістру і лічбавых індэксаў, паколькі іх дакладнае гукавае аблічча невядомае.

		Губныя	Зубныя	Палатальныя	Заднеязычныя			Лярынгалы
					палатавелярныя	велярныя	лабіявелярныя
Насавыя		m	n
Змычныя	глухія	p	t		ḱ	k	kʷ
	звонкія	b	d		ǵ	g	gʷ
	звонкія прыдыхальныя	bʰ	dʰ		ǵʰ	gʰ	gʷʰ
Фрыкатывы			s					H₁, H₂, H₃
Плаўныя			r, l
Паўгалосныя		w		j

Для сярэднепраславянскае мовы аднаўляецца наступны інвентар зычных гукаў:

	Лабіяльныя		Пярэднеязычныя		Палатальныя		Велярныя
Насавыя	m		n		ň
Выбухныя	p	b	t	d	ť	ď	k	g
Афрыкаты			c	dz	č	(dž)
Фрыкатывы			s	z	š, ś	ž	x
Дрыжачыя			r		ř
Лятэральныя			l		ľ
Апраксіманты	v				j

• *c пазначае глухую альвэалярную афрыкату [t͡s], *dz — яе звонкі аналаг [d͡z];
• *š, *ž — постальвэалярныя [ʃ] ды [ʒ] адпаведна;
• *č, *dž — постальвэалярныя афрыкаты [t͡ʃ] і [d͡ʒ] адпаведна, пры гэтым апошняя паўставала толькі ў сцячэнні зычных *ždž і ў наступным ва ўсіх славянскіх мовах развілася ў *ž;
• Вымаўленне *ť, *ď дакладна невядомае, але мяркуецца, што яны ўяўлялі сабою гемінаты (падвоеныя зычныя). Можа меркавацца, што яны мелі характар палаталізаваных зубных [tʲː dʲː] або быць палатальнымі [cː ɟː] на ўзор македонскай мовы;
• *v, хутчэй за ўсё, уяўляў сабою лабіяльны апраксімант [ʋ]. Мажліва, ён алафон у выглядзе білабіяльнага [w], які ўзнікаў у пэўных пазыцыях на ўзор сучаснай славенскай мовы;
• *l уяўляў сабою [l]. Верагодна, у шматлікіх дыялектах ён мог набываць моцнае велярызаванае вымаўленне перад галоснымі задняга шэрагу — [ɫ];
• Санорныя *ľ *ň, хутчэй за ўсё, з'яўляліся палаталізаванымі — [lʲ nʲ], або палатальнымі — [ʎ ɲ];
• Вымаўленне *ř дакладна не ўсталяванае, але, мажліва, ён быў блізкі да палаталізаванага дрыжачага [rʲ]. Гэты зычны ў якасці асобнай фанемы захаваўся толькі ў чэшскай, але існаваў таксама ў старажытных форм польскае мовы. У сучаснай польскай мове гэты гук зліўся з [ʒ] (запісваецца як ż), але польскае [ʒ] на месцы *ř дагэтуль захоўвае гістарычнае напісанне rz (напрыклад, straż, może, także, але orzeł, rzeka, krzak). Урэшце, у іншых мовах, у тым ліку ва ўсходнеславянскіх, *ř зліўся *r або зазнаў дысыміляцыю ў *rj;
• *ś уяўляў сабою [sʲ] або, магчыма, [ɕ]. Гэты зычны зліўся з *š у заходнеславянскіх, з *s — у іншых дыялектах.

Нязначная палаталізацыя, верагодна, магла існаваць адносна ўсіх зычных у пазіцыі перад галоснымі пярэдняга шэрагу. Разам з гэтым, страчаны ер (*ь, гл. вышэй) у большасці слоў заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх моў перайшоў у палаталізацыю зычнага, што стаяў перад ерам.

У старажытныя часы існавання праславянскае мовы трохшэраговая сістэма праіндаеўрапейскіх змычных (глухія — звонкія — звонкія прыдыхальныя) пераўтварылася ў двухшэраговую (глухія і звонкія). Ю. Шавялёў лічыў гэты найстаражытнейшай славянскай фанетычнай зменай. На ягоную ж думку, прыкладна ў гэты ж перыяд адбылася страта складовых санантаў, якія існавалі ў праіндаеўрапейскай мове. Апрача таго, былі страчаныя праіндаеўрапейскія лабіявелярныя, якія супалі са звычайнымі велярнымі.

Іншай істотнай ізаглосай праславянскае мовы з'яўлялася сатэмізацыя, якая адбылася таксама ў шэрагу іншых індаеўрапейскіх старажытных моў, што выяўлялася ў пераходзе палаталізаваных заднеязычных у свісцячыя. Хутчэй за ўсё, гэты працэс адбыўся яшчэ да канчатковага распаду праіндаеўрапейскае мовы, але скончыўся заўважна пазней, паколькі ягоныя вынікі адрозніваюцца ў «сатэмных» індаеўрапейскіх мовах. Для параўнання, сатэмізацыя не адбылася ў прагерманскай, пракельцкай, протагрэчаскай і шэрагу іншых індаеўрапейскіх моў Заходняй і Паўднёвай Еўропы.

Адначасова з сатэмізацыяй адбываўся пераход *s > *х пасля *ī, *i, *i̯, *ū, *u, *u̯, *r, *k пры адсутнасці ў наступнай пазіцыі выбухных *p, *t ці *k (закон Пэдэрсэна), які працякаў адначасова з сатэмізацыяй, але скончыўся раней. Па заканчэнні сатэмізацыі *х атрымаў статус асобнае фанемы ў праславянскай мове. Як меркаваў А. Мэе, першапачаткова *s у праславянскай мове перайшло ў *š, пасля чаго, ужо па другой палаталізацыі, *š перайшло ў *х перад галоснымі задняга шэрагу, але захавалася перад галоснымі пярэдняга, што аналагічна з размеркаваннем k — č. У сваім меркаванні А. Мэе абапіраўся на звесткі іншых сатэмных моў.

У канцы слова перастаў быць дапушчальным гук *m, які перайшоў у *n. Падобны пераход назіраецца ва ўсіх індаеўрапейскіх мовах за выняткам італійскіх і індаіранскіх. С. Бернштэйн меркаваў, што дадзеная змена прыпадае на пэрыд прабалта-славянскае супольнасці. Гэтае меркаванне пацвярджаецца, у прыватнасці, марфалогіяй прускае мовы, дзе ў вінавальным склоне асноваў на -a < *-o мужчынскага і ніякага радоў і ў назоўным склоне ніякага роду існуе канчатак -an.

Дзвюма адметнымі фанетычнымі тэндэнцыямі праславянскае мовы была тэндэнцыя да ўзрастання гучнасці, калі ў цэлым назіралася перавага фрыкатываў у пачатку складу, і тэндэнцыя да ўнутрыскладовага гарманізму. Першая тэндэнцыя спрычынілася да страты фінальных шумных; манафтангізацыі дыфтонгаў паводле мадэлі [eɪ̯] > [i]; [oɪ̯] > [ě] і, імаверна, [i]; [oṷ] ды [eṷ] > [u] ў становішчы перад зычнымі і на канцы слоў; утварэння насавых (якія, аднак, вельмі хутка зніклі амаль ва ўсіх славянскіх мовах) і мэтатэзы плаўных.

У сваю чаргу, тэндэнцыя да ўнутрыскладовага гарманізму стала прычынаю акамадацыі галосных пасля *j, узаемадзеяння зычных з *j, а таксама да г.зв. першай, другой і трэцяй палаталізацый. Першая палаталізацыя заключалася ў пераходзе заднеязычных [k], [g], [x] у пазіцыі перад галоснымі пярэдняга шэрагу і ётам у č', dž, š адпаведна; калі перад заднеязычным месціўся фрыкатыў s або z, адбывалася рэгрэсіўная асыміляцыя: sk > šč, zg > ždž (гл. вышэй). Другая палаталізацыя была выкліканая манафтангізацыяй дыфтонгаў і заключалася ў пераходзе заднеязычных [k], [g], [x] > c, dz, s у паўднёва- і усходнеславянскіх мовах і ў c, dz, š у заходнеславянскіх. Трэцяя палаталізацыя мела такія ж змены, але з'яўлялася прагрэсіўнай, яна праходзіла ў інтэрвакальным становішчы пасля ь, i, ę, спалучэння ьr і перад галоснымі a, o (але не перад y, ъ, u, ǫ). Зрэшты, некаторыя славісты аб'ядноўваюць дзве апошнія палаталізацыі ў адну.

• Прасодыя:

Як і праіндаеўрапейская мова, кожнае слова праславянскае мовы мела склад, што ўтрымліваў націск. Націск мог падаць на любы склад слова і меў фанематычнае значэнне. Націск мог быць рухомым: пры скланенні слова ў залежнасці ад ягонага канчатку націск мог мець сталую фіксаваную пазіцыю або перамяшчацца на іншыя склады.

Як лічыцца, націск праславянскае мовы ўспадкаваны ад гэтай жа сістэмы праіндаеўрапейскае мовы, пры гэтым праславянскі націск падзяляе некаторыя інавацыі з акцэнтуальнымі сістэмамі літоўскай і латышскай, якія звязваюць з перыядам балта-славянскага моўнага адзінства.

Ніводная з сучасных славянскіх моў не захавала рэканструяваную сістэму праславянскага націску ў поўным аб'ёме, але некаторыя з груп славянскае галіны моў захавалі тыя ці іншыя рысы акцэнтуальнае сістэмы праславянскае мовы. Так, ва ўсходнеславянскіх мовах захаваліся пазіцыі націску, у паўднёваславянскіх (славенская і сербскахарвацкая) — музычны націск.

Галосны мог мець музычны націск. У сярэднепраславянскай мове ўсе націскныя доўгія галосныя, насавыя і плаўныя дыфтонгі мелі адрозненне паводле двух таноў, вядомых як акутны і цыркумфлексны: першы ўяўляў сабою ўзыходзячую інтанацыю, другі — падаючую. Кароткія галосныя (*e, *o, *ь, ъ) не мелі тонавага адрознення і заўсёды вымаўлялілся з падаючай інтанацыяй. Ненаціскны галосны не меў танальных адрозненняў, але мог супрацьпастаўляцца паводле сваёй даўжыні. Падобныя прасадычныя абмежаванні дагэтуль захоўваюцца ў славенскай мове. Націск праславянскае мовы рэканструюецца як вольны (то бок націск, які можа падаць на любы склад слова) і рухомы (націск, які можа мяняць пазіцыю ў словаформе — у залежнасці ад змянення слова). Наогул націск характарызуецца як музычны — націскны склад вылучаўся не ўзмацненнем маўлення, а інтанацыяй. У сваю чаргу, яны падраздзяляліся на шэсць тыпаў націску: акутны (*kőrva «карова»), кароткі цыркумфлексны (*slȍvo «слова»), доўгі цыркумфлексны (*zȏlto «золата»), кароткі новаакутны (*bòbъ «боб»), доўгі неаакутны (*kõrljь) і звычайны (як правіла існаваў у канцы складу ў скарочаных, але першапачаткова доўгіх складох).

Акутны націск мог паўставаць на любым доўгім складзе слова (*ba̋ba «баба», *lopa̋ta «рыдлёўка», *golva̋ «галава»), у тым ліку на галосныя *a, *i, *u, *y, *ě, *ę, *ǫ, якія этымалагічна ўзыходзяць да доўгіх, а таксама на дыфтонгах тыпу *VR (*ьr, *ъr, *ьl, *ъl, *er, *or, *el, *ol). Традыцыйна гэты тып націску рэканструюецца як націск з падаючым тонам, сведчаннем чаму з'яўляюцца рэфлексы славенскай і рускай моў. Тым не менш, гэтая гіпотэза крытыкуецца з прычыны немажлівасці вывядзення праславянскага доўгага падаючага тону з сербскахарвацкага кароткага падаючага тону, славацкіх кароткіх галосных, чэшскіх доўгіх галосных і падаючай інтанацыі ў рускай мове.

Кароткі і доўгі цыркумфлексныя націскі пазначаюцца рознымі сімвалямі, але мяркуецца, што гэтыя два націскі фактычна ўяўлялі сабою адзін тып націску, адзін падвід якога падаў толькі на кароткія (*e, *o, *ь, *ъ), іншы — на доўгія (*a, *i, *u, *y, *ě, *ę, *ǫ, *VR) адпаведна. Хутчэй за ўсё, цыркумфлекс паўставаў толькі ў пачатку слова, што потым спрычынілася да рэфлексаў у выглядзе падаючага тону ў сербскахарвацкай, славенскай і рускай мовах.

Кароткі і доўгі новаакутныя націскі таксама, хутчэй за ўсё, прадстаўлялі сабой падвіды націску для кароткіх і доўгіх галосных адпаведна. На аснове славенскай і рускай моў новвакутны націск традыцыйна рэканструюецца як націск з узыходзячай інтанацыяй. Кароткі новаакутны націск мае рэфлексы ў славацкай мове і некаторых дыялектах рускае мовы.

У познепраславянскі перыяд адбыўся шэраг змен у гэтых галінах прасодыі. Так, доўгія галосныя з акутным націскам, як правіла, скараціліся, пераўтварыўшыся такім чынам у кароткія галосныя з узыходзячай інтанацыяй. Некаторыя кароткія галосныя падоўжылся, у выніку чаго ўтварыліся новыя доўгія галосныя з падаючай інтанацыяй. Развіўся новы тып націску, вядомы як новаакутны, які паўставаў у выніку пераходу націску на папярэдні склад; гэтая інавацыя ўзнікла ў часы дыялектнай дыфэрэнцыяцыі праславянскае мовы і скарачэння галосных з акутным і цыркумфлексным націскамі (гл. вышэй). Гэтая акалічнасць ставіць пад сумнеў існаванне ўсіх трох новых тыпаў націску на доўгіх галосных у будзь-якім дыялекце праславянскае мовы, але агулам гэтыя змены спрычыніліся да значнай змены размеркавання таноў і даўжыні галосных. Гэта, у сваю чаргу, прывяло да таго, што напрыканцы познепраславянскага перыяду амаль любы галосны мог быць кароткім або доўгім, а амаль любы націскны галосны — мець акутны або цыркумфлексны тон.

• Склад:

Большая частка складоў у праславянскай мове былі адкрытымі. Існавалі таксама закрытыя склады, але яны маглі сканчвацца толькі на плаўныя (*l або *r, утвараючы такім чынам плаўны дыфтонг) або мець кароткі папярэдні галосны. Існавалі сцячэнні зычных, але яны былі дазволеныя толькі ў пачатку складу, падобныя сцячэнні поўнасцю з'яўляліся часткаю складу (напрыклад, *-stv- у слове *bogatьstvo «багацце» з'яўлялася часткаю складу *-stvo).

У пачатку познепраславянскага перыяду ўсе або амаль усе склады пераўтварыліся ў адкрытыя ў выніку інавацыяў у галіне плаўных дыфтонгаў. У прыватнасьц, склады з плаўнымі дыфтонгамі, што пачыналіся на *o або *e, перайшлі ў адкрытыя (напрыклад, *tort > *trot, *trat або *torot). Выняткам з гэтае заканамернасці сталі паўночныя лехіцкія мовы (кашубская, палабская і славінская), дзе не назіраецца мэтатэзы, але адбылося падаўжэнне складоў (напрыклад, пр.-слав. *gord > кашуб. gard, палабск. gord «горад»). У заходнеславянскіх і паўднёваславянскіх плаўныя дыфтонгі, што пачыналіся з *ь або *ъ таксама пераўтварыліся ў адкрытыя склады, пры гэтым наступны плаўны пераўтвараўся ў складовы санорны (у палатальны — пасля *ь, непалатальны — пасля *ъ). Урэшце, гэта прывяло да знікнення закрытых складоў у гэтых мовах. Паўднёваславянскія і чэшска-славацкія мовы, як правіла, захавалі складовыя санорныя, аднак лехіцкія (напрыклад, польская) развілі ў гэтых пазіцыях спалучэнні тыпу VC або CV (дзе C — зычны, V — галосны). Ва ўсходнеславянскіх мовах, у сваю чаргу, плаўныя дыфтонгі з *ь ды *ъ, магчыма, таксама пераўтварыліся ў складовыя санорныя, але, як лічыцца, праз некаторы час гэтая ўласцівасць была страчаная.

Марфалогія

У марфалагічным дачыненні праславянская мова захавала шэраг граматычных катэгорыяў, захаваных з часоў праіндаеўрапейскае мовы, што асабліва адносіцца да назоўнікаў і прыметнікаў.

Захавалася сем з васьмі праіндаеўрапейскіх склонаў (назоўны, родны, давальны, вінавальны, творны, мясцовы, клічны). Аблатыў, існы ў праіндаеўрапейскай мове, у праславянскай мове зліўся з родным склонам. Ён жа перадаў роднаму склону канчатак асноваў *-o-, у іншых асновах родны склон і аблатыў не адрозніваліся ўжо ў праіндаеўрапейскай мове.

Захаваўся падзел на адзіночны, парны і множны лікі; мужчынскі, жаночы і ніякі род. Парадыгмы змены дзеясловаў спрасціліся, але разам з гэтым зазналі ўласныя інавацыі.

• Фанетычныя супрацьпастаўленні:

У выніку працэсаў трох славянскіх палаталізацый і пераўтварэння галосных у галосныя пярэдняга шэрагу перад палатальнымі зычнымі ў словазмене і словаўтварэнні сталі частымі разнастайныя супрацьпастаўленні зычных і галосных, якія, аднак, былі цалкам паслядоўнымі і мелі ўласныя заканамернасці. У табліцы ніжэй указаныя супрацьпастаўленні ў праславянскай мове ў залежнасці ад таго ці іншага суфіксу або канчатку.

	Лабіяльныя				Пярэднеязычныя							Велярныя
Звычайная	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	g	k	x	j
Першая палаталізацыя	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	ž	č	š	j
Другая палаталізацыя	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	dz	c	ś	j
+j (ётаванне)	bj	pj	vj	mj	ď	ť	š	ž	ň	ľ	ř	ž	č	š	—
+t (у інфінітыве)	t	t	t	t	st	st	st	st	t	lt	rt	ť	ť	?	t

Галосныя пераўтвараліся ў галосныя пярэдняга шэрагу ў выпадку, калі яны знаходзіліся ў пазіцыі пасля *j (што надавала ім ётавае вымаўленне) або зычнага, які зазнаў прагрэсіўную палаталізацыю (гл. вышэй). Гэта стала прычынай умоўнага падзелу галосных на «мяккія» (пасля палатальнага зычнага) і «цвёрдыя» (у астатніх пазіцыях).

Першапачатковыя	u	a	ū	ā	ē	an	un	ūn	au	ai
Цвёрдыя	ъ	o	y	a	ě₁, a	ǫ	ǫ, ъ	y	u	ě₂
Мяккія	ь	e	i	a	a	ǫ	ę, ь	ę	u	i

• Адрозненне між *ě₁ ды *ě₂ заснаванае на этымалагічным чынніку, аказваючы ўплыў на папярэднія зычныя: *ě₁ выклікае першую палаталізацыю і праз гэта пераходзіць у *a, тады як *ě₂ выклікае другую палаталізацыю і не змяняецца;
• Фінальнае *-un страчвае насавы зычны, пераходзячы ў *-u і не ўтвараючы насавы галосны ў адрозненне ад мэдыяльнай пазыцыі. Гэтая акалічнасць тлумачыць падвойны рэфлекс;
• *ā, *an, верагодна, не бралі ўдзел у пераўтварэнні галосных задняга шэрагу ў галосныя пярэдняга. Абодва спалучэнні маюць аднолькавы рэфлекс незалежна ад папярэдняга зычнага.

У залежнасці ад канчатковага галоснага (мяккі або першапачатковы цвёрды) большая частка каранёў стала падзяляцца на «мяккія» ды «цвёрдыя». У выніку дзвюх рэгрэсіўных палаталізацый і ётавання «цвёрдыя» карані сталі адлюстроўваць супрацьпастаўленні зычныя перад канчаткамі з галоснымі пярэдняга шэрагу. У рамках захаваных праіндаеўрапейскіх рыс праславянская мова мела аблаўт, але ён быў спрошчаны да пэўных рэліктаў. У наступнай табліцы прыведзеныя мажлівыя змены ў праславянскай мове, выкліканыя аблаўтам, пры гэтым памкячэнне галоснага магло змяняць вынік аблаўту.

PIE	e	ey	ew	el	er	em	en
ē	ě₁	?	?	?	?	ę
e	e	i	ju	el	er	ę
—	?	ь	ъ	ьl, ъl	ьr, ъr	ę, ǫ
o	o	ě₂	u	ol	or	ǫ
ō	a	?	?	?	?	ǫ

• Назоўнік:

Большасць склонавых парадыгм для назоўніку праславянская мова захавала з часоў існавання праіндаеўрапейскае мовы. Іншыя рысы, у прыватнасці, г.зв. u-аснова і мужчынская i-аснова былі замененыя ўласнымі інавацыямі праславянскае мовы. Тыпы скланення назоўніку ў адрозненне ад тэматычнага элементу мелі канчаткі *-ā-, *-o-, *-i-, *-u- або зычны, акрамя таго, тыпы на *-ā- і *-o- мелі мяккія падтыпы (*-jā- ды *-jo-). Тып скланення на зычны таксама меў некалькі падтыпаў. Праіндаеўрапейскі тып на *-ī- (гл. вышэй) быў страчаны і зліўся з *-jā-, але пакінуў сляды ў выглядзе формы назоўнага склону з суфіксамі *-yni і *-ьji (напрыклад, *oldьji «лодка»).

Праіндаеўрапейскія каранёвыя атэматычныя назоўнікі страціліся або перайшлі ў іншыя тыпы скланення (напрыклад, пра.-і.э. *snoɪ̯gwhs > *snoɪ̯gwhos > *sněgъ «снег», *noksupwts > *noktis «ноч»). Паводле атэматычнага (зычнага) тыпу скланення ў праславянскай мове змяняліся назоўнікі з суфіксамі *-en-, *-es-, *-ter-, *-ū-, *-men-, *-nt-, аднак дадзены тып ужо не быў прадуктыўным. Апрача таго, канчатак зычнага тыпу скланення выкарыстоўвалася ў множным ліку назоўнікаў з суфіксамі *-tel'-, *-an-, *-ar'-, а таксама ў назоўным склоне абодвух лікаў актыўных дзеепрыметнікаў мужчынскага роду.

Скланенне праславянскіх назоўнікаў на ўзоры слоў *vьlkъ «воўк», *kon'ь «конь», *synъ «сын», *gostь «госць», *kamy «камень», *lěto «лета, год», *pol'e «поле», *jьmę «імя», *telę «цяля», *slovo «слова», *žena «жанчына, жонка», *duša «душа», *kostь «костка», *svekry «свякроў», *mati «маці»:

Род	мужчынскі					ніякі					жаночы
Тып скланення	-o-	-jo-	*-u-	-i-	-en-	-o-	-jo-	-en-	-ent-	-es-	-ā-	-jā-	-i-	-ū-	-r-
Н.с., адз. л.	vьlkъ	kon'ь	*synъ	*gostь	kamy	lěto	pol'e	jьmę	telę	slovo	*žena	duša	kostь	svekry	mati
Р.с., адз. л.	vьlka	kon'a	*synu	*gosti	kamene	lěta	pol'a	jьmene	telęte	slovese	*ženy	dušě/dušę	kosti	svekrъve	matere
Д.с., адз. л.	vьlku	kon'u	*synovi	*gosti	kameni	lětu	pol'u	jьmeni	telęti	slovesi	*ženě	duši	kosti	svekrъvi	materi
В.с., адз. л.	vьlkъ	kon'ь	*synъ	*gostь	kamenь	lěto	pol'e	jьmę	telę	slovo	*ženǫ	dušǫ	kostь	svekrъvь	materь
Т.с., адз. л.	vьlkomь	kon'emь	*synъmь	*gostьmь	kamenьmь	lětomь	pol'emь	jьmenьmь	telętьmь	slovesьmь	*ženojǫ	dušejǫ	kostьjǫ	svekrъvьjǫ	materьjǫ
Мясц.с., адз. л.	vьlcě	kon'i	*synu	*gosti	kamene	lětě	pol'i	jьmene	telęte	slovese	*ženě	duši	kosti	svekrъve	matere
К.с., адз. л.	vьlče	kon'u	*synu	*gosti							*ženo	duše	kosti		mati
Н.с., М.с. п. л.	vьlka	kon'a	*syny	*gosti	kameni	lětě	pol'i	jьmeně	telętě	slovesě	*ženě	duši	kosti
Р.с., Мясц.с. п. л.	vьlku	kon'u	*synovu	*gostьju	kamenu	lětu	pol'u	jьmenu	telętu	slovesu	*ženu	dušu	kostьju
Д.с., Т.с. п. л.	vьlkoma	kon'ema	*synъma	*gostьma	kamenьma	lětoma	pol'ema	jьmenьma	telętьma	slovesьma	*ženama	dušama	kostьma
Н.с., мн. л.	vьlci	kon'i	*synove	*gostьje	kamene	lěta	pol'a	jьmena	telęta	slovesa	*ženy	dušě	kosti	svekrъvi	materi
Р.с., мн. л.	vьlkъ	kon'ь	*synovъ	*gostьjь	kamenъ	lětъ	pol'ь	jьmenъ	telętъ	slovesъ	*ženъ	dušь	kostьjь	svekrъvъ	materъ
Д.с., мн. л.	vьlkomъ	kon'emъ	*synъmъ	*gostьmъ	kamenьmъ	lětomъ	pol'emъ	jьmenьmъ	telętьmъ	slovesьmъ	*ženamъ	dušamъ	kostьmъ	svekrъvamъ	materьmъ
В.с., мн. л.	vьlky	kon'ě/kon'ę	*syny	*gosti	kameni	lěta	pol'a	jьmena	telęta	slovesa	*ženy	dušě/dušę	kosti	svekrъvi	materi
Т.с., мн. л.	vьlky	kon'i	*synъmi	*gostьmi	kamenьmi	lěty	pol'i	jьmeny	telęty	slovesy	*ženami	dušami	kostьmi	svekrъvami	materьmi
Мясц. с., мн. л.	vьlcěxъ	kon'ixъ	*synъxъ	*gostьхъ	kamenьхъ	lětěxъ	pol'ixъ	jьmenьхъ	telętьхъ	slovesьхъ	*ženaxъ	dušaxъ	kostьхъ	svekrъvaxъ	materьхъ

• Прыметнік:

Словазмяненне ў прыметніках стала спрошчаным у параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай. У праславянскай мове існавала толькі адна парадыгма словазмянення прыметнікаў (у «мяккай» і «цвёрдай» формах), пры гэтым яна мела паходжанне ад праіндаеўрапейскіх o-асновы і a-асновы; прыметнікавае словазмяненне, утворанае на ўзор i-асновы і u-асновы, было страчанае. Прыметнік на *-u- пры дапамозе фарманту *-kъ быў пераведзены ў тып *-o-

У праславянскай мове развілося адрозненне між пэўным і пэўным словазмяненнем прыметніку. Пэўная мадэль выкарыстоўвалася для пазначэння вядомых або канкрэтных прадметаў, у той час як няпэўная — для невядомых або абстрактных, што агулам можна параўнаць з пэўным і няпэўным артыклямі ў мовах Заходняй Еўропы; пэўная стала ўтварацца шляхам дадання адноснага (анафарычнага) займенніку *jь у функцыі суфіксу ў канец прыметнікавага канчатку. Падобная інавацыя таксама прасочваецца ў балтыйскіх мовах, што дае падставу некаторым мовазнаўцам высоўваць гіпотэзы пра паходжанне гэтае рысы ў часы існавання гіпатэтычнае прабалта-славянскае мовы. Як лічыцца, ужо ў рамках праславянскае мовы абедзве формы скараціліся і ў некаторай ступені зліліся.

Ніжэй прыведзеныя прыклады скланення праславянскіх прыметнікаў на ўзоры прыметнікаў *dobrъjь «добры» і *pěšьjь «пешы». Форма клічнага склону супала з формамі назоўнага, а прыметнік у кожным склоне меў г.зв. «цвёрдую» і «мяккую» формы:

Род	мужчынскі						ніякі						жаночы
Лік	адз. л.		п. л.		мн. л.		адз. л.		п. л.		мн. л.		адз. л.		п. л.		мн. л.
Тып скланення	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі	цвёрды	мяккі
Н.с.	*dobrъjь	*pěšьjь	*dobraja	*pěšaja	*dobriji	*pěšiji	*dobroje	*pěšeje	*dobrěji	*pěšiji	*dobraja	*pěšaja	*dobraja	*pěšaja	*dobrěji	*pěšiji	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję
Р.с.	*dobrajego	*pěšajego	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobrajego	*pěšajego	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ
Д.с.	*dobrujemu	*pěšujemu	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimъ	*pěšijimъ	*dobrujemu	*pěšujemu	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimъ	*pěšijimъ	*dobrěji	*pěšiji	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimъ	*pěšijimъ
В.с.	*dobrъjь	*pěšьjь	*dobraja	*pěšaja	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję	*dobroje	*pěšeje	*dobrěji	*pěšiji	*dobraja	*pěšaja	*dobrǫjǫ	*pěšǫjǫ	*dobrěji	*pěšiji	*dobryjě/*dobryję	*pěšějě/*pěšęję
Т.с.	*dobryjimь	*pěšijimь	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimi	*pěšijimi	*dobryjimь	*pěšijimь	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimi	*pěšijimi	*dobrǫjǫ	*pěšǫjǫ	*dobryjima	*pěšijima	*dobryjimi	*pěšijimi
Мясц.с.	*dobrějemъ	*pěšijemъ	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobrějemъ	*pěšijemъ	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ	*dobrěji	*pěšiji	*dobruju	*pěšuju	*dobrъjixъ	*pěšьjixъ

Адрозніваліся тры ступені параўнання: простая вышэйшая, складаная вышэйшая, простая найвышэйшая. Формы складанай вышэйшай утвараліся ад форм простай вышэйшай ступені атэматычна (у назоўным склоне мужчынскага і ніякага радоў да асновы прыметніку дадаваўся суфікс *-jь, у астатніх — *-jьš-) або тэматычна (суфіксы *-ějь ды *-ějьš- адпаведна). Формы простае найвышэйшае ступені ўтвараліся пры даданні прыстаўкі *najь- да форм складанае вышэйшае ступені.

• Лічэбнік:

Лічэбнікі не мелі агульнага тыпу скланення, усе яны падзяляліся на некалькі груп, кожная з якіх мела ўласнае скланенне, якое ўжо супадала са скланеннем нейкай іншай часціны мовы. Лічэбнікі «адзін», «два» скланяліся паводле займеннага скланення, «чатыры» паводле зычнага скланення, «тры» і усе астатнія — паводле тыпу на *-i-. Лічэбнік *desętь «дзесяць» пры гэтым часткова захоўваў тып скланення на зычны. Колькасныя лічэбнікі 5—10 не ўзыходзілі да адпаведных праіндаеўрапейскіх колькасных лічэбнікаў, а былі ўтвораныя ад парадкавых і першапачаткова мелі жаночы род.

Скланенне колькасных лічэбнікаў мела наступны выгляд. Варта адзначыць адрозненне скланення лічэбніку «два» ў праславянскай мове ад беларускага: у беларускай мове гэты лічэбнік мае розныя формы ў мужчынскім і ніякім ды жаночым радох, у праславянскай мове — у ніякім і жаночым ды мужчынскім.

Склон	Два		Тры		Чатыры		Пяць
	Мужчынскі	Ніякі і жаночы	Мужчынскі	Ніякі і жаночы	Мужчынскі	Ніякі і жаночы
Назоўны	*dъva	*dъvě	*trьje	*tri	*četyre	*četyri	*pętь
Родны	*dъvoju		*trьjь		*četyrъ		*pęti
Давальны	*dъvěma		*trьmъ		*četyrьmъ		*pęti
Вінавальны	*dъva	*dъvě	*tri		*četyri		*pętь
Творны	*dъvěma		*trьmi		*četyrьmi		*pętьjǫ
Мясцовы	*dъvoju		*trьхъ		*četyrьхъ		*pęti

Лічэбнікі 11—19 уяўлялі сабою спалучэнні назваў адзінкі са спалучэннем *na desęte, дзе *desęte — форма мясцовага склону лічэбніку *desętь (напрыклад, *jedinъ na desęte «адзінаццаць», *dъva na desęte «дванаццаць» і г.д.). Скланяўся толькі першы член гэтых спалучэнняў.

Лічэбнікі 20—90 утвараліся падобным чынам, але без ужывання *na і з розным скланеннем лічэбніку *desętь (напрыклад, *dъva desęti «дваццаць», *trьje desęte «трыццаць», *pętь desętъ «пяцдзясят»).

Лічэбнік *sъto «сто» скланяўся паводле тыпу на *-o-. Назвы соцень, аналагічна назвам дзясяткаў, былі словаспалучэннямі, але складаліся з назваў адзінак, якія дапасоўваліся ў склоне з словам «сто» (напрыклад, *dъvě sъtě «дзвесце», *tri sъta «трыста», *pętь sъtъ «пяцьсот»).

Для пазначэння панятку «тысяча» існавала адразу дзве формы, *tysęťa і *tysǫťa.

Парадкавыя лічэбнікі (*pьrvъ «першы», *vъtorъ «другі», *trьtьjь «трэці», *četvьrtъ «чацверты», *pętъ «пяты», *šestъ «шосты», *sedmъ «сёмы», *osmъ «восьмы», *devętъ «дзявяты», *desętъ «дзясяты»), як і ў сучаснай беларускай мове, скланяліся як прыметнікі.

• Займеннік:

Асабістыя займеннікі 1-ай і 2-ой асоб не мелі катэгорыі граматычнага роду, што было ўспадкавана праславянскай мовай ад праіндаеўрапейскай.

Зваротны і асабісты займеннік 1-ай і 2-ой асоб у давальным і вінавальным склонах мелі энклітычныя формы (слова, якое стаіць пасля націскнога слова і само не мае націску), што захавалася ў большасці славянскіх моў.

Асабістым займеннікам быў уласцівы суплетывізм: формы назоўнага і формы ўскосных склонаў утвараліся ад розных асноваў (*azъ — *mene, *ty — *tebe, vě — *vaju, *va — *vaju, *my — *nasъ — *vy — *vasъ, *onъ, *ono — *jego, *ona — *jejě / *jeję).

Асабісты і зваротны займеннікі скланяліся наступным чынам:

	1 ас., адз. л.	2 ас., адз. л.	Зваротны	1 ас., п. л.	2 ас., п. л.	1 ас., мн. л.	2 ас., мн. л.
Н. с.	*azъ	*ty		*vě	*va	*my	*vy
Р. с.	*mene	*tebe	*sebe	*naju	*vaju	*nasъ	*vasъ
Д. с.	*mьně *mi	*tobě / *tebě *ti	*sobě / *sebě *si	*nama	*vama	*namъ	*vamъ
В. с.	*mene *mę	*tebe *tę	*sebe *sę	*na	*va	*ny *nasъ	*vy *vasъ
Т. с.	*mъnojǫ	*tobojǫ	*sobojǫ	*nama	*vama	*nami	*vami
Мясц. с.	*mьně	*tobě / *tebě	*sobě / *sebě	*naju	*vaju	*nasъ	*vasъ

Прыналежныя займеннікі праславянскае мовы ўтвараліся ад форм ускосных склонаў адпаведных асабістых займеннікаў пры дапамозе суфіксу -*j-, які ўтвараў таксама прыналежныя прыметнікі: *mojь, *tvojь, *svojь, *našь (< *nasjь), *vašь (< *vasjь). Пры гэтым прыналежныя займеннікі ў множным ліку былі ўтвораныя ад перараскладзеных асноваў асабістых займеннікаў: першапачатковыя *na-sъ (< *nō-som) ды *va-sъ (< *wō-som) былі ўспрынятыя як *nas-ъ ды *vas-ъ адпаведна. У адрозненне ад сучаснай беларускай мовы, для выражэння прыналежнасці ў трэцяй асобе выкарыстоўваліся не прыналежныя прыметнікі (як бел. «ягоны, ягоная, ейны, ейная»), а поўныя формы роднага склону займенніку *onъ — *jego, *jejě.

Пытальным прыналежным займеннікам было *čьjь «чый», *čьja «чыя», *čьje «чыё», утворанае ад пытальнага *kъ-to «хто» пры дапамозе суфіксу *-ьj-.

Аднаўляецца пяць указальных займеннікаў: *sь, *tъ, *onъ, *ovъ, *jь. Займеннікі *onъ «ён», *ona «яна», *ono «яно» (параўн. ст.-лет. anàs «той, ён»; суч. па-літоўску: añs, авест. аnа- «гэты», гецк. anniš «той», па-старажытнагрэчаску: ἔνη «апошні дзень месяца, паслязаўтра») узыходзіць да пра.і-.э. *eno-/*ono-/*no-. Займеннік *ovъ, *ova, *ovo (параўн. авест. ava- «той») узыходзіць да пра.і-.э. *awo-.

У парадыгме займенніку *tъ «той», *ta «тая», *to «тое» ў праславянскай мове быў прыбраны прысутны ў ёй у праіндаеўрапейскую эпоху суплетывізм (параўн. ст.-грэчаск. ὁ (< *so), Р. с. τοῦ (< *toso), ἡ, Р. с. τῆς).

На думку А. Мэе, для праславянскае мовы была ўласцівай аналагічная лацінскай трохрадовая сістэма ўказальных займеннікаў, у якой адрозніваліся аб'ект у дачыненні да прамоўцы (*sь), аб'ект у дачыненні да суразмоўцы (*tъ) і аб'ект за гутаркай (*onъ). Польскі навуковец Л. Машыньскі меркаваў, што *sь ды *ovъ указвалі на блізкі прадмет, *onъ на далёкі, *tъ на блізкі і вядомы, а *jь было анафарычным займеннікам. Апошні таксама меў досыць незвычайную функцыю — пры ягонай дапамозе ўтваралася пэўная форма прыметнікаў (гл. вышэй).

Пытальна-адносныя займеннікі *kъto «хто» і *čьto «што» не мелі ні катэгорыі граматычнага роду, ні катэгорыі ліку. Хутчэй за ўсё, іхнія функцыі былі падобныя да функцыяў аналагічных займеннікаў у сучаснай беларускай мове.

Займеннік «хто» ўзнікнуў складаннем дзвюх частак (*kъ- і *-to), першая з якіх так жа, як і ст.-інд. कः kaḥ, гоцк. ƕаs, лет. kаs «хто» і па-лацінску: quī «каторы» ўзыходзіць да пра.і-э. *kwos «хто», а другая з'яўляецца дэйктычнай часціцай.

У большасці сучасных славянскіх моў займеннік «што» паходзіць ад *čьto, які таксама з'яўляецца складаннем (*čь- і *-to), але разам з тым да канца праславянскай эпохі паралельна існавала першапачатковая форма *čь. Пра гэта сведчыць захаваная ў чакаўскім дыялекце сербскахарвацкае мовы форма čа (ад якой дыялект, дарэчы, і атрымаў назву), стар.-слав. ничьже «нічога», па-чэшску: oč «аб чым», nač «нашто, навошта», proč «чаму», стар.-польск. zacz, wecz, nacz, przecz. Уласна форма *čь таксама ўзыходзіць да пра.і-э. формы (*kwid) і мае кагнаты ў іншых індаеўрапейскіх мовах (гецк. kuit, лац. quid «што»). Аднак польск., чэшск., па-ніжнялужыцку: co «што» ўзыходзіць не да *čьto, а да іншага — *čьso, у якім бачаць форму перапачаткова роднага склону (пра.і-э. *kweso), якая з цягам часу стала выкарыстоўвацца як форма назоўнага склону.

Скланенне праславянскіх займеннікаў «хто», «што» выглядала наступным чынам:

	хто	што
Н. с.	*kъ-to	*čь(-to)
Р. с.	*ko-go	*če-so
Д. с.	*ko-mu	*če-mu
В. с.	*ko-go	*čь(-to)
Т. с.	*cě-mь	*či-mь
Мясц. с.	*ko-mь	*če-mь

• Дзеяслоў:

У параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай парадыгма змянення дзеяслову была спрошчаная, але разам з гэтым праславянская мова захавала разнастайнасць часоў, спражэнняў і дзеяслоўных суфіксаў. Адрозніваліся адзіночны, парны, множны лікі; першая, другая, трэцяя асобы; абвесны, загадны, умоўны лады; цяперашні час, аорыст, імперфект, перфект, плюсквамперфект, пры гэтым час адрозніваўся толькі ў абвесным ладзе.

У дзеяслову адрозніваліся дзве асновы: ініфінітыву і цяперашняга часу.

У аснове цяперашняга часу некаторых дзеясловаў паўставаў насавы інфікс, адсутны ў аснове інфінітыву: *sędǫ (< *sendām) «сяду», *lęgǫ (< *lengām) «лягу», *bǫdǫ (< *bundām) «буду».

Для праіндаеўрапейскае мовы аднаўляюцца дзве серыі дзеяслоўных канчаткаў, традыцыйна вядомыя як першасныя і другасныя. Праславянская мова захавала гэтае адрозненне, паводле яго першасныя выкарыстоўваліся ў цяперашнім часе, другасныя — у гістарычных.

А. Лескін падзяліў праславянскія дзеясловы ў адпаведнасці з іхнім тэматычным элементам на пяць класаў. Да першай адносіліся дзеясловы, тэматычнымі галоснымі якіх былі *-o- ды *-e-, да другой з тэматычнымі элементамі *-no-/*-ne-, да трэцяй з тэматычнымі элементамі *-jo-/*-je-, да чацвертай з *i, пятая класа ахоплівала атэматычныя дзеясловы, якіх было толькі чатыры: *byti «быць», *jěsti «есці», *věděti «ведаць», *dati «даць». Аднак захаваліся рэлікты тых часоў, калі атэматычных дзеясловаў было больш (напрыклад, калісці атэматычнымі былі дзеясловы *viděti «бачыць», *gorěti «гарэць» і некаторыя іншыя).

Ніжэй прыведзенае спражэнне дзеясловаў цяперашняга часу на ўзопры дзеясловаў *nesti «несці», *dvignǫti «рухаць», *znati «знаць», *nositi «насіць», *dati «даць», *věděti «ведаць», *(j)ěsti «есці», *byti «быць» з указаннем класаў паводле А. Лескіна.

Класа	I -o-||-e-	II -no-||-ne-	III -jo-||-je-	IV -i-	V (атэматычны)
1 ас., адз. л.	*nesǫ	*dvignǫ	*znajǫ	*nošǫ	*damь	*věmь	*(j)ěmь	*(j)esmь
2 ас., адз. л.	*neseši	*dvigneši	*znaješi	*nosiši	*dasi	*věsi	*(j)ěsi	*(j)esi
3 ас., адз. л.	*nesetь	*dvignetь	*znajetь	*nositь	*dastь	*věstь	*(j)ěstь	*(j)estь
1 ас., п. л.	*nesevě	*dvignevě	*znajevě	*nosivě	*davě	*věvě	*(j)ěvě	*(j)esvě
2 ас., п. л.	*neseta	*dvigneta	*znajeta	*nosita	*dasta	*věsta	*(j)ěsta	*(j)esta
3 ас., п. л.	*nesete	*dvignete	*znajete	*nosite	*daste	*věste	*(j)ěste	*(j)este
1 ас., мн. л.	*nesemъ	*dvignemъ	*znajemъ	*nosimъ	*damъ	*věmъ	*(j)ěmъ	*(j)esmъ
2 ас., мн. л.	*nesete	*dvignete	*znajete	*nosite	*daste	*věste	*(j)ěste	*(j)este
3 ас., мн. л.	*nesǫtь	*dvignǫtь	*znajǫtь	*nosętь	*dadętь	*vědętь	*(j)ědętь	*sǫtь

З пункту гледжання лёсу праіндаеўрапейскіх часу і віду адбылася страта праіндаеўрапейскага імперфекту або яго зліццё з праіндаеўрапейскім тэматычным аорыстам, адбылася страта праіндаеўрапейскага перфекту, які захаваўся толькі ў аснове няправільнага дзеяслову *věděti «ведаць» (ад пра.і-э. *woyd-), але з'явіўся новы сінтэтычны імперфект. Аорыст праіндаеўрапейскай мовы ў праславянскай мове захаваўся ў двух відах, тэматычным і сігматычным, пры гэтым шляхам розных аналагічных змен з сігматычнага аорысту паўстаў новы прадукцыйны від гэтага часу. Паўсталі інавацыі ў выражэнні будучага, скончанага часоў, плюсквамперфекту, умоўнага ладу.

Аорыст пазначаў дзеянне як факт, якое адбылося ў мінулым і скончылася на момант апавядання.

Гэты від часу ўтвараўся ад асновы інфінітыву. Існавала тры спосабы ўтварэння аорысту: просты, сігматычны атэматычны і сігматычны тэматычны. Просты аорыст утвараўся шляхам беспасярэдняга дадання да асновы інфінітыву другасных асабістых канчаткаў. Сігматычны атэматычны аорыст утвараўся даданнем да асновы суфіксу *-s-, асабістыя канчаткі пры гэтым дадаваліся ўжо да суфіксу. Сігматычны тэматычны ўтвараўся амаль гэтак жа, з той толькі розніцай, што суфікс *-s- далучаўся не да асновы, а да тэматычнай галоснай, якая ішла пасля асновы. Сігматычны тэматычны аорыст з'яўляўся праславянскай інавацыяй, у той час як просты і сігматычны атэматычны былі ўспадкаваныя праславянскай мовай ад праіндаеўрапейскай.

Класа (паводле Лескіна)	I	II	III	IV	V
1 ас., адз. л.	nesъ	dvigъ	znaxъ	xvalixъ	byxъ
2 ас., адз. л.	nese	dviže	zna	xvali	by
3 ас., адз. л.	nese	dviže	zna	xvali	by
1 ас., п. л.	nesově	dvigově	znaxově	xvalixově	byxově
2 ас., п. л.	neseta	dvižeta	znasta	xvalista	bysta
3 ас., п. л.	nesete	dvižete	znaste	xvaliste	byste
1 ас., мн. л.	nesomъ	dvigomъ	znaxomъ	xvalixomъ	byxomъ
2 ас., мн. л.	nesete	dvižete	znaste	xvaliste	byste
3 ас., мн. л.	nesǫ	dvigǫ	znašę	xvališę	byšę

Імперфект пазначаў працяглае ці паўторнае дзеянне ў мінулым. Формы дадзенага часу ўтвараліся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-ěax- (пасля мяккі зычных *-aax-, пасля галосных *-ах-), злучальнай галоснай і асабістых канчаткаў. Імперфект не быў успадкаваны ад праіндаеўрапейскае мовы і з'яўляўся ўласнай праславянскай інавацыяй.

Класа (паводле Лескіна)	I	II	III	IV	V
1 ас., адз. л.	nesěaxъ	dvigněaxъ	znaaxъ	xval'aaxъ	běaxъ
2 ас., адз. л.	nesěaše	dvigněaše	znaaše	xval'aaše	běaše
3 ас., адз. л.	nesěaše	dvigněaše	znaaše	xval'aaše	běaše
1 ас., п. л.	nesěaxově	dvigněaxově	znaaxově	xval'aaxově	běaxově
2 ас., п. л.	nesěašeta	dvigněašeta	znaašeta	xval'aašeta	běašeta
3 ас., п. л.	nesěašete	dvigněašete	znaašete	xval'aašete	běašete
1 ас., мн. л.	nesěaxomъ	dvigněaxomъ	znaaxomъ	xval'aaxomъ	běaxomъ
2 ас., мн. л.	nesěašete	dvigněašete	znaašete	xval'aašete	běašete
3 ас., мн. л.	nesěaxǫ	dvigněaxǫ	znaaxǫ	xval'aaxǫ	běaxǫ

Перфект пазначаў дзеянне ў мінулым, вынік якога існуе на момант апавядання. Утвараўся аналітычна: пры дапамозе l-дзеепрыметніку і спрагальных форм дзеяслову *byti ў цяперашнім часе. Дзякуючы дзеепрыметнікам у сваім складзе формы перфекту адрознівалі граматычны род.

	мужчынскі	жаночы	ніякі
1 ас., адз. л.	neslъ jesmь	nesla jesmь	neslo jesmь
2 ас., адз. л.	neslъ jesi	nesla jesi	neslo jesi
3 ас., адз. л.	neslъ jestь	nesla jestь	neslo jestь
1 ас., п. л.	nesla jesvě	neslě jesvě	neslě jesvě
2 ас., п. л.	nesla jesta	neslě jesta	neslě jesta
3 ас., п. л.	nesla jeste	neslě jeste	neslě jeste
1 ас., мн. л.	nesli jesmъ	nesly jesmъ	nesla jesmъ
2 ас., мн. л.	nesli jeste	nesly jeste	nesla jeste
3 ас., мн. л.	nesli sǫtь	nesly sǫtь	nesla sǫtь

Плюсквамперфект (даўнопрайшоўшы час) пазначаў дзеянне ў мінулым, якое папярэднічала іншаму дзеянню ў мінулым, альбо падзею, што адбылася вельмі даўно. Аналагічна перфекту, утвараўся аналітычна, але формы дзеяслову *byti стаялі ў імперфэкце.

У некаторых індаеўрапейскіх мовах існуе сігматычны будучы час з блізкімі, але незвадзімымі адна да адной формамі (стар.-грэц. -σ-, санскр. -sya-, лет. -si-), але для праславянскае мовы такі спосаб утварэння будучага часу не рэканструюецца. У сучасных славянскіх мовах будучы час утвараецца аналітычна (па-беларуску: буду рабіць, па-руску: буду делать, па-польску: będę robił, чэшск. budu dělat), пры дапамозе закончанага трывання (бел. зраблю, рас., сделаю, польск. zrobię, чэшск. udělám) або сінтэтычна (бел. рабіцьму, па-украінску: робитиму, хоць гэтыя формы ўтвараліся ад ранніх аналітычных варыянтаў). Гэта робіць дыскусійным існаванне сінтэтычнага будучага часу ў праславянскай мове. Так, на думку І. Ягіча, у праславянскай мове існаваў дадзены спосаб, але ў канцы існавання мовы ён быў выцеснены іншымі двума, на карысць чаго Ягіч прыводзіў стараславянскі дзеепрыметнікавы зварот бышѧ, утвораны, згодна з меркаваннем даследчыка, ад незасведчанай асновы дзеяслову *byti — *byšǫ, адпаведнай лет. bū́siu «буду». П. Кузняцоў меркаваў, што суфікс *-s- у прабалта-славянскай мове быў як паказчыкам аорысту, так і паказчыкам будучага часу, пазней у прабалтыйскай ён замацаваўся толькі ў значэнні будучага часу, а ў праславянскай — толькі ў значэнні аорысту і імперфекту.

Адрозніваліся тры лады, пры гэтым час адрозніваўся толькі ў абвесным (падобная сытуацыя захоўваецца, напрыклад, і ў беларускай мове).

Праславянскі загадны лад узыходзіць да праіндаеўрапейскага аптатыву, формы ўласна праіндаэўрвапейскага імператыву (то бок, загаднага ладу) у праславянскай мове зніклі. Парадыгма загаднага ладу была дэфэктнай.

Класа (паводле Лескіна)	I -o-||-e-	II -no-||-ne-	III -jo-||-je-	IV -i-	V (атэматычны)
2 ас., 3 ас., адз. л.	nesi	*dvigni	*znaji	xvali	dadji	vědjь	jědjь	bǫdi
1 ас., п. л.	nesěvě	*dvigněvě	*znajivě	xvalivě	dadivě	vědivě	jědivě	bǫděvě
2 ас., п. л.	nesěta	dvigněta	znajita	xvalita	dadita	vědita	jědita	bǫděta
1 ас., мн. л.	nesěmъ	dvigněmъ	znajimъ	xvalimъ	dadimъ	vědimъ	jědimъ	bǫděmъ
2 ас., мн. л.	nesěte	dvigněte	znajite	xvalite	dadite	vědite	jědite	bǫděte

Умоўны лад складаўся з l-дзеепрыметніку ды асаблівых форм дзеяслову *byti, якія з'яўляліся рэшткамі старажытнага аптатыву:

	мужчынскі	жаночы	ніякі
1 ас., адз. л.	*neslъ bimь	*nesla bimь	*neslo bimь
2 ас., адз. л.	*neslъ bi	*nesla bi	*neslo bi
3 ас., адз. л.	*neslъ bi	*nesla bi	*neslo bi
1 ас., п. л.	*nesla bivě	*neslě bivě	*neslě bivě
2 ас., п. л.	*nesla bista	*neslě bista	*neslě bista
3 ас., п. л.	*nesla biste	*neslě biste	*neslě biste
1 ас., мн. л.	*nesli bimъ	*nesly bimъ	*nesla bimъ
2 ас., мн. л.	*nesli biste	*nesly biste	*nesla biste
3 ас., мн. л.	*nesli bǫ	*nesly bǫ	*nesla bǫ

Інфінітыў утвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-ti (< *-tei; паводле паходжання — давальны склон праіндаеўрапейскіх аддзеяслоўных назоўнікаў на *-tis), які выклікаў розныя фанетычныя змены, калі аснова сканчвалася на зычную: *vez-ti > *vesti «везці», *plet-ti > *plesti «плесці», *živ-ti > *žiti «жыць». Інфінітывы ў дзеясловаў І класы маглі ўтварацца як атэматычна (*nesǫ — *nesti), так і пры дапамозе тэматычнага *-a- (*zovǫ — *zъvati).

Супін (поўнасцю захаваўся толькі ў славенскай мове) утвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-tъ (< *-tum; паводле паходжання — праіндаеўрапейскі вінавальны склон аддзеяслоўных назоўнікаў на *-tus.

Праіндаеўрапейскі мэдыяпасіўны стан поўнасцю знікнуў у праславянскай мове, выключэннем з чаго можна лічыць форму vědě «я ведаю» стараславянскае мовы (ад познепраіндаеўрапейскага *woid-ai скончанага часу мэдыяпасіву). Новы аналітычны мэдыяпасіў стаў утварацца дзякуючы постфіксу *sę. Загадны і умоўны лады зніклі, пры гэтым стары аптатыў стаў ужывацца ў значэнні загаднага ладу.

Частка відавых адрозненняў дзеяслову праіндаеўрапейскай мовы захавалася ў праславянскай мове, што спрычынілася да існавання ў апошняй адрознення між аорыстам і імперфектам у мінулым часе. Акрамя гэтага, у праславянскай мове адзначыліся ўласныя інавацыі ў галіне віду дзеяслову з выкарыстаннем разнастайных прыставак і суфіксаў.

У праславянскай і стараславянскай мовах суіснавалі два спосабы ўтварэння віду дзеяслову, аднак новая цягам часу выцесніла старую, што прывяло да адсутнасці ў большасці сучасных славянскіх моў аорысту, імперфекту і бальшыні дзеепрыметнікаў. Асноўным выключэннем сталі балгарская і ў некаторай ступені македонская мовы, дзе захаваныя дзве сістэмы, якія часам у мэтах утварэння асаблівых стылявых адценняў могуць аб'ядноўвацца.

Праславянскай мове таксама была ўласцівая наяўнасць асаблівых параў дзеясловаў руху, першы з якой пазначаў вызначанае закончанае дзеянне (напрыклад, «я ішоў да дому майго сябра»), другі — няпэўнае (няскончанае, без указання мэты і г.д.). Падобныя пары ўтвараліся шляхам суфіксацыі або суплетывізму. Кожная з падобных параў нярэдка з'яўлялася супрацьпастаўленнем дзеясловаў скончанага і няскончанага часоў, дзе скончаны часта ўтвараўся пры дапамозе дадання прыстаўкі *po-.

• Дзеепрыметнік:

У праславянскае мовы ўтваралася чатыры дзеепрыметнікі: незалежны цяперашняга часу, незалежны мінулага часу, залежны цяперашняга часу, залежны мінулага часу. Акрамя таго, існаваў г.зв. l-дзеепрыметнік (гл. вышэй), які быў функцыянальна абмежаваны, існаваўшы толькі ў складзе складаных дзеяслоўных форм. Усе дзеепрыметнікі скланяліся, як прыметнікі.

Незалежны дзеепрыметнік цяперашняга часу ўтвараўся пры дапамозе суфіксу *-nt-, які ў спалучэнні з тэматычнымі *-o- ды *-i- пасля ўтварэння насавых у славянскай мове (утвараліся перадусім перад *m і *n) даў суфіксы *-ǫt-, *-ęt-. Гэты дзеепрыметнік захаваў канчатак скланення на зычны ў назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага радоў (*nesonts > *nesy, *znajonts > *znaję, *nosints > *nosę). У назоўным склоне адзіночнага ліку жаночага роду выкарыстоўваўся канчатак *-i. У астатніх склонах функцыянавалі формы скланенняў на *-jo- (мужчынскі і ніякі рады) і *-jā- (жаночы).

Незалежны дзеепрыметнік мінулага часу ўтвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-ъš- у дзеясловаў I і IV класаў, а таксама дзеясловаў II класы, чый корань сканчваўся на зычную, і суфіксу *-vъš- у астатніх дзеясловаў. У дзеясловаў II класы пры гэтым выпадаў тэматычны элемент *-nǫ- (*dvignǫti — *dvigъš-), а ў дзеясловаў IV тэматычнае *-i- пераходзіла ў *-j-, пасля якой *-ъ- суфіксу акамадаваў у *-ь- (*nositi — *nosьš-). Гэты дзеепрыметнік захаваў канчаткі скланення на галосную ў назоўным склоне адзіночнага ліку ўсіх радоў і ў назоўным склоне множнага ліку мужчынскага роду. У назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага радоў фінальная зычная суфіксу адпадала (*rekъ, *nošь, *znavъ), у жаночым канчаткам служыла *-i (*rekъši, *nošьši, *znavъši). У астатніх склонах функцыянавалі формы скланення на *-jo- (мужчынскі і ніякі рады) і *-jā- (жаночы).

Так званы l-дзеепрыметнік (незалежны дзеепрыметнік мінулага часу ІІ) утвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксу *-l- (*peklъ, *vędlъ, *zьrělъ, *gorělъ).

Залежны дзеепрыметнік цяперашняга часу ўтвараўся ад асновы цяперашняга часу пры дапамозе суфіксу *-m- (*rekomъ, *dvignomъ, *znajemъ, *nosimъ). У атэматычных дзеясловаў пры гэтым з'яўляўся другасная атэматычная галосная (*vědomъ).

Залежны дзеепрыметнік мінулага часу ўтвараўся ад асновы інфінітыву пры дапамозе суфіксаў *-t-, *-n-. Пры дапамозе суфіксу *-t- утвараўся дзеепрыметнік у дзеясловаў І класы, чыя аснова сканчвалася на *-i (*piti — *pitъ), *-er (*terti — *tьrtъ), *-el (*melti — *mьltъ), *-em (*jęti — *jętъ), *-en (*pęti — *pętъ), галосная кораню пры гэтым знаходзілася на нулёвай ступені. У дзеясловаў, чыя аснова ініфінітыву сканчвалася на *-ě- ці *-a-, выкарыстоўваўся суфікс *-n- (*viděti — *viděnъ, *zъvati — *zъvanъ). У астатніх дзеясловаў выкарыстоўваўся суфікс *-en-, узніклы праз злучэнне папярэдняга суфіксу з тэматычнай галоснай (*pekti — *pečenъ, *nesti — *nesenъ). У дзеясловаў другой класы пры гэтым тэматычны элемент *-nǫ- адкідваўся або атрымліваў выгляд *-nov- (*dvignǫti — *dviženъ, *dvignovenъ).

• Прыслоўе:

Прыслоўі ў праславянскай мове ўяўлялі сабою застылыя формы або мясцовага склону (прыслоўі на *-ě < *-oi) або назоўна-вінавальнага ніякага роду (прыслоўі на *-o) прыметнікаў.

• Прыназоўнікі:

Праславянскія першасныя прыназоўнікі можна падзяліць на тры групы ў залежнасці ад колькасці склонаў, з якімі яны маглі дапасоўвацца:

• з адным склонам:
  • з родным: *bezъ, *do, *jьzъ, *otъ, *u;
  • з давальным: *kъ;
  • з вінавальным: *obъ, *vъzъ;
  • з мясцовым: *pri;
• з двума склонамі:
  • з родным і творным: *sъ;
  • з вінавальным і творным: *nadъ, *podъ, *perdъ4
  • з вінавальным і мясцовым: *na, *o, *vъ;
• з трыма склонамі:
  • з родным, вінавальным і творным: *za;
  • з давальным, вінавальным і мясцовым: *po.

Мясцовы склон звычайна выкарыстоўваўся для пазначэння размяшчэння, вінавальны — напрамку.

• Паслялог:

Выкарыстоўвалася два паслялогі: *radi ды *děľa. Апошні стаў асновай для будучага беларускага прыназоўніку дзеля і звязваецца з праславянскім *dělo.

• Націск:

Першапачаткова ў гіпатэтычнай прабалта-славянскай мове (гл. вышэй) існавалі дзве акцэнтныя (націскныя) парадыгмы, а менавіта націск, фіксаваны ў межах асновы, і рухомы націск, якія адпавядалі славянскім парадыгмам А і C; парадыгмы з націскам, фіксаваным на канчатку, не існавала. Абедзвюм парадыгмам быў уласцівы як акутны, так і цыркумфлексны націск. Пасля ажыццяўлення ў праславянскай мове г.зв. закону Дыбо імя (назоўнік, прыметнік, займеннік, дзеепрыметнік) атрымала тры асноўныя акцэнтныя парадыгмы.

• Націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораню або марфалагічнага суфіксу (далей — A);
• Націск, фіксаваны ў асноўным на канчатку або на ягоным першым складзе ў выпадку, калі канчатак складаўся з некалькіх складоў (далей — B);
• Націск, які мог змяняць сваю пазыцыю ад кораню да канчатку з залежнасці ад словазмянення (далей — C).

Націск тыпу А мог падаць не толькі на аснову, але і на некаторыя суфіксы (напрыклад, памяншальны), пры гэтым не закранаючы іншыя (напрыклад, флектыўныя). Акрамя гэтага, дзеяслоў таксама меў тры акцэнтныя парадыгмы, аналагічныя назоўнікам. Тым не менш, падобная карціна ўскладнялася з прычыны вялікае колькасці мажлівых парадыгм словазмянення і да т.п. Існавалі пэўныя абмежаванні на гэтыя правілы.

• У парадыгме А націскны склад заўсёды меў акутны тон і, такім чынам, з'яўляўся доўгім, паколькі кароткі склад не меў тонавых адрозненняў (гл. вышэй). У сваю чаргу, гэта прывяло да таго, што аднаскладовыя словы з першапачаткова кароткім галосным (*e, *o, *ь, *ъ) у аснове не маглі належаць да парадыгмы А. У выпадку, калі аснова з'яўлялася шматскладовай, націск патэнцыйна мог прыпадаць на любы склад асновы (напрыклад, *ję̄zū́k- «мова»). Гэтыя абмежаванні былі выкліканыя законам Дыбо, паводле якога націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораню або марфалагічнага суфіксу (гл. вышэй) перасунуўся на адзін склад управа;
• Парадыгма В. Склад асновы мог быць доўгім або кароткім;
• Парадыгма С. У формах, дзе націск прыпадаў на склад асновы, націскны склад мог мець цыркумфлексны тон або з'яўляцца кароткім. Гэтая акалічнасць стала следствам закону Мэе, паводле якога акутны націск пераўтварыўся ў цыркумфлексны ў выпадках, калі націск знаходзіўся ўнутры асновы парадыгмы С; такім чынам, закон Дыбо не закрануў назоўнікі з акцэнтнай парадыгмай С;

Такім чынам, цыркумфлексны або кароткі націск мог прыпадаць на першы склад толькі знаходзячыся ў парадыгме С. У парадыгме А гэта не адбывалася наогул, у парадыгме В — зменена паводле закону Дыбо. Некаторыя назоўнікі (асабліва з г.зв. jā-асновамі) адпавядаюць А-парадыгме, але маюць неаакутны націск у аснове, які падае на кароткі або доўгі склад (напрыклад, *võľa «воля» — неаакутны націск на кароткім складзе). Падобныя назоўнікі раней належалі да парадыгмы В, у выніку чаго ў лінгвістычных працах яны могуць разглядацца як назоўнікі парадыгмы А, так і назоўнікі парадыгмы В.

У познепраславянскі перыяд у выніку складаных серый змен націск парадыгмы В стаў рухомым (гл. парадыгму С), гэтыя змены перасунулі націск улева пры вызначаных абставінах, ствараючы неаакутны націск на новым складзе. Усе славянскія мовы ў далейшым спрасцілі парадыгму В у той ці іншай ступені. Рэфлексы старой парадыгмы В можна адшукаць у некаторых назоўніках некаторых з славянскіх моў, або ўскосна, у якасці некаторых новых рыс (напрыклад, неацыркумфлексны тон у славенскай мове). У табліцы ніжэй прыведзеныя ўзоры падобных парадыгм у назоўніку. У часы праславянскае мовы адбывалася вялікая колькасць акцэнтуальных змен, з гэтае прычыны не ўсе з варыянтаў з'яўляюцца агульнапрынятымі лінгвістамі (ніжэй прыведзены пункт гледжання паводле г.зв. Лейдэнскай школы).

Парадыгма А

		М.р. доўг. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. доўг. -jo	Ж.р. -ā	Ж.р. -jā	М.р. -i	Ж.р. доўг. -i
		хлеб	лета	плач	рана	бура	зяць	нітка
Адзіночны	Н.с.	xlě̀bъ	lě̀to	plàčь	ràna	bùřā	zę̀tь	nìtь
	В.с.	xlě̀bъ	lě̀to	plàčь	rànǫ	bùřǫ	zę̀tь	nìtь
	Р.с.	xlě̀ba	lě̀ta	plàča	ràny	bùřę̇	zę̀tī	nìtī
	Д.с.	xlě̀bu	lě̀tu	plàču	ràně	bùřī	zę̀ti	nìti
	Т.с.	xlě̀bъmь	lě̀tъmь	plàčьmь	rànojǫ rànǭ	bùřējǫ bùřǭ	zę̀tьmь	nìtьjǫ nìťǭ
	М.с.	xlě̀bě	lě̀tě	plàči	ràně	bùřī	zę̀tī	nìtī
Множны	Н.с.	xlě̀bi	lě̀ta	plàči	ràny	bùřę̇	zę̀tьjē zę̀ťē	nìti
	В.с.	xlě̀by	lě̀ta	plàčę̇	ràny	bùřę̇	zę̀ti	nìti
	Р.с.	xlě̀bъ	lě̀tъ	plàčь	rànъ	bùřь	zę̀tьjь zę̀tī	nìtьjь nìtī
	Д.с.	xlě̀bomъ	lě̀tomъ	plàčēmъ	rànamъ	bùřāmъ	zę̀tьmъ	nìtьmъ
	Т.с.	xlě̀bȳ	lě̀tȳ	plàčī	rànamī	bùřāmī	zę̀tьmī	nìtьmī
	М.с.	xlě̀bě̄xъ	lě̀tě̄xъ	plàčīxъ	rànaxъ	bùřāxъ	zę̀tьхъ	nìtьхъ

Усе асновы парадыгмы А з'яўляліся доўгімі, што прыхільнікамі балта-славянскае гіпотэзы тлумачыцца наяўнасцю ва ўсіх падобных асновах балта-славянскага рэгістру ў корані, які мог узнікаць толькі ў доўгіх складох. Кароткія і доўгія склады з балта-славянскім цыркумфлексным рэгістрам у праславянскай мове пераўтварыліся ў назоўнікі парадыгмы В. Размеркаванне доўгіх і кароткіх галосных у асновах без /j/ адлюстроўвае першапачатковую даўжыню галоснага да законаў Ван-Вэйка, Дыбо і Станга, пасля якіх узніклі парадыгма В і адрозненне даўжыні галосных у j-асновах.

Парадыгма B (познепраславянскі перыяд)

		М.р. доўг. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. -jo	Н.р. -jo	Ж.р. -ā	М.р. доўг. -i	Ж.р. -i
		бык	віно	нож	ложак	жанчына	шлях	дзверы
Адзіночны	Н.с.	bỹkъ	vīnò	nõžь	ložè	ženà	pǫ̃tь	dvь̃rь
	В.с.	bỹkъ	vīnò	nõžь	ložè	ženǫ̀	pǫ̃tь	dvь̃rь
	Р.с.	bȳkà	vīnà	nožà	ložà	ženỳ	pǫ̃ti	dvь̃ri
	Д.с.	bȳkù	vīnù	nožù	ložù	ženě̀	pǭtì	dvьrì
	Т.с.	bȳkъ̀mь	vīnъ̀mь	nožь̀mь	ložь̀mь	ženòjǫ žẽnǫ	pǭtь̀mь	dvь̃rьjǫ dvь̃řǫ
	М.с.	bȳcě̀	vīně̀	nožì	ložì	ženě̀	pǫ̃ti	dvь̃ri
Множны	Н.с.	bȳcì	vīnà	nožì	lõža	ženỳ	pǫ̃tьjē pǫ̃ťē	dvьrì
	В.с.	bȳkỳ	vīnà	nožę̇̀	lõža	ženỳ	pǭtì	dvьrì
	Р.с.	bỹkъ	vĩnъ	nõžь	lõžь	žẽnъ	pǭtь̀jь pǫ̃ti	dvьrь̀jь dvь̃ri
	Д.с.	bȳkòmъ	vīnòmъ	nõžemъ	lõžemъ	ženàmъ	pǭtь̀mъ	dvьrь̀mъ
	Т.с.	bỹky	vĩny	nõži	lõži	ženàmī	pǫ̃tьmī	dvь̃rьmī
	М.с.	bỹkěxъ	vĩněxъ	nõžixъ	lõžixъ	ženàxъ	pǭtь̀xъ	dvьrь̀xъ

У гэтай табліцы не ўказаная парадыгма для назоўнікаў з jā-асновай. Спалучэнне законаў Ван-Вэйка і Станга, імаверна, распрацавала С-парадыгму для падобных назоўнікаў, адрозную ад С-парадыгмы назоўнікаў ā-асноваў і да т.п., але гэтая акалічнасць была, верагодна, неўзабаве спрошчаная разам з узнікненнем паслядоўнага неаакутнага націску на аснове на ўзор назоўнікаў А-парадыгмы. Назоўнікі В-парадыгмы jo-асновы таксама зазналі спрашчэнне, але іншым шляхам: з націскам на канчатку ў адзіночным ліку, у множным — на корані.

Познепраславянская парадыгма С

		М.р. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. доўг. -jo	Н.р. -jo	Ж.р. -ā	Ж.р. доўг. -jā	М.р. доўг. -i	Ж.р. -i
		воз	бруха	мужчына	поле	нага	душа	звер	костка
Адз.л.	Н.с.	vôzъ	břûxo	mǫ̂žь	pȍľe	nogà	dušà	zvě̂rь	kôstь
	В.с.	vôzъ	břûxo	mǫ̂žь	pȍľe	nȍgǫ	dûšǫ	zvě̂rь	kôstь
	Р.с.	vȍza	břûxa	mǫ̂ža	pȍľa	nogý	dušę̇́	zvěrí	kostí
	Д.с.	vȍzu	břûxu	mǫ̂žu	pȍľu	nȍdźě	dûšī	zvě̂ri	kȍsti
	Т.с.	vȍzъmь	břûxъmь	mǫ̂žьmь	pȍľьmь	nogojǫ́	dušejǫ́	zvě̂rьmь	kostьjǫ́
	М.с.	vȍzě	břûśě	mǫ̂ži	pȍľi	nodźě̀	dušì	zvěrí	kostí
Мн.л.	Н.с.	vȍzi	břuxà	mǫ̂ži	poľà	nȍgy	dûšę̇	zvě̂rьjē zvě̂řē	kȍsti
	В.с.	vȍzy	břuxà	mǫ̂žę̇	poľà	nȍgy	dûšę̇	zvě̂ri	kȍsti
	Р.с.	võzъ	břũxъ	mǫ̃žь	põľь	nõgъ	dũšь	zvěrь̃jь	kostь̃jь
	Д.с.	vozõmъ	břuxõmъ	mǫžẽmъ	poľẽmъ	nogàmъ	dušàmъ	zvě̂rьmъ	kȍstьmъ
	Т.с.	vozý	břuxý	mǫží	poľí	nogàmi	dušàmi	zvěrьmì	kostьmì
	М.с.	vozě̃xъ	břuśě̃xъ	mǫžĩxъ	poľĩxъ	nogàxъ	dušàxъ	zvě̂rьхъ	kȍstьхъ

Мадэль размяшчэння націску для адзіночнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў («моцныя» склоны), а таксама для склонаў у множным ліку мела наступны выгляд:

• Множны лік роднага, давальнага, творнага, мясцовага склонаў — націск, замацаваны на канчатку;
• Канчатак *-à, які маркіраваў адзіночны лік назоўнага склону назоўнікаў на (j)ā-аснову і ніякі род множнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў назоўнікаў на (j)o-аснову, — націск, замацаваны на гэтым канчатку;
• Іншыя «моцныя» склоны ў адзіночным ды множным ліку — націск у межах асновы.

У дачыненні «слабых» склонаў (родны, давальны, творны, мясцовы) назіраліся наступныя парадыгмы:

• Назоўнікі на (j)o-аснову ў родным, давальным, творным, мясцовым склонах — націск у межах асновы;
• Назоўнікі на j(ā)- ды i-асновы ў гэтых жа склонах (акрамя давальнага) — націск на канчатку. Тым не менш, назоўнікі на i-аснову мужчынскага роду адзіночнага ліку творнага склону націск утрымлівалі ўнутры асновы, што тлумачыцца перайманнем з jo-асновы.

Разам з гэтым, супрацьпастаўленне доўгага ўзыходзячага і кароткага падаючага таноў у формах з націскам на канчатку з сярэднепраславянскімі доўгімі галоснымі адлюстроўвае першапачатковае супрацьпастаўленне цыркумфлекснага і акутнага рэгістраў.

Урэшце, усе тры парадыгмы былі ўласцівыя таксама праславянскаму дзеяслову. Дзеясловы на *-ī́tī сярэднепраславянскага перыяду парадыгмы В мелі неаакутнае сцяжэнне ў познепраславянскім перыядзе ў цяперашнім часе — падобныя дзеясловы першапачаткова мелі акутны націск на флектыўны суфікс *-i- у інфінітыве, але ў цяперашнім часе існаваў неаакутны націск унутры асновы. Да гэтага спрычыніліся працэсы, падобныя на неаакутнае сцяжэнне ў назоўнікаў jā-асновы парадыгмы В.

Сінтаксіс

У праславянскай мове ў поўнай меы працягваў дзейнічаць закон Вакернагеля, паводле якога слаба- і безнаціскныя словы (клітыкі) прымыкалі да слоў пад націскам і займалі другое месца ў сказе. Граматычная класа першага, ударнага члену сказу не была фіксаванай. Падобныя канструкцыі існуюць і ў іншых індаеўрапейскіх мовах, у тым ліку сучасных (напрыклад, саст. лет. išmitrauk «выцягні мяне»).

Базавым парадкам слоў была схема SVO — дзейнік-выказнік-дапаўненне, азначэнне ставілася перад азначаемым членам сказу.

Лексіка

Большая частка лексікі праславянскае мовы — спрадвечная, атрыманая ў спадчыну з праіндаеўрапейскае мовы. Гістарычна арэал праславянаў межаваў з іншымі індаеўрапейскімі плямёнамі і этнічнымі групамі неіндаеўрапейскага паходжання, супольнасць праславянаў мела пэўныя гандлёвыя і культурныя кантакты, што абумовіла ўзбагачэнне лексікі мовы запазычваннямі з іншых індаеўрапейскіх моў (іранскага, кельцкага, германскага, лацінскага, грэчаскага паходжання), а таксама запазычваннямі неіндаеўрапейскага паходжання (з цюрскіх моў). Сярод запазычванняў з іншых індаеўрапейскіх моў, імаверна, існавалі запазычванні балтыйскага паходжання, але іх складана вылучыць з прычыны цяжкасці размежавання спрадвечных балта-славянскіх лексемаў і ўласна балтызмаў. Мажліва, існавалі запазычванні з фракійскае мовы — іншай індаеўрапейскай мовы, на цяперашні час вымерлай — але іх ідэнтыфікацыя таксама складаная праз маленькі аб'ём звестак аб гэтай мове.

Да ідэі поўнае рэканструкцыі праславянскага моўнага фонду ў 60-70 гг. ХХ ст. незалежна адзін ад аднаго падышлі славісты трох краінаў: у СССР (цяпер у Расіі) з 1974 году выдаваўся шматтомны «Этымалагічны слоўнік славянскіх моў. Праславянскі лексічны фонд» (па-руску: Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд), аналагічны праект, але не завершаны, існуе ў Польшчы — «Праславянскі слоўнік» (па-польску: Słownik Prasłowiański), што выдаецца таксама з 1974 году, у Чэхаславаччыне з 1973 па 1980 гг. выдаваўся, але таксама не да канца «Этымалагічны слоўнік славянскіх моў. Граматычныя часціны мовы і займеннікі» (па-чэшску: Etymologický slovník slovanských jazyků. Slova gramatická a zájmena). У 2008 годзе ў серыі Лейдэнскіх індаеўрапейскіх этымалагічных слоўнікаў выйшаў «Эытмалагічны слоўнік успадкаванай славянскай лексікі» (па-англійску: Etymological dictionary of the Slavic Inherited Lexicon), у значнай ступені заснаваны на раней выдадзеных праславянскіх слоўніках. Падобныя даследаванні праводзіліся ў Беларусі, у прыватнасці, адзінаццацітомны «Этымалагічны слоўнік беларускай мовы» таксама прыбягае да досведу праславянскіх рэканструкцыяў дзеля тлумачэння значнае часткі лексемаў беларускае мовы.

Значную частку слоўнага складу сучасных праславянскіх моў складае праславянская спадчына. Так, паводле падлікаў Т. Лер-Сплавіньскага, прыкладна чвэрць лексікону адукаванага паляка мае праславянскае паходжанне.

Рэканструкцыя праславянскае лексікі дапамагае больш дазнацца пра быт і жыццё праславянаў, а таксама адыгрывае істотную ролю пры адшуканні іх прарадзімы. Так, вядомыя сельскагаспадарчыя тэрміны (*orati «араць», *gumьno «гумно», *tokъ «ток», *snopъ «сноп», *solma «салома», *zьrno «зерне», *mǫka «мука», *žьrny «жорны»), назвы сельскагаспадарчых прыладаў (*soxa «саха», *borna «барана», *motyka «матыка», *rydlo, *sьrpъ «серп»), збожжавых культураў (*proso «проса», *rъžь «жыта», *ovьsъ «авёс», *pьšenica «пшаніца», *(j)ęčьmy «ячмень»), жывёлагадоўчыя тэрміны (*melko «малако», *syrъ «сыр», *sъmetana «смятана», *maslo «масла»), назвы свойскае жывёлы (*govędo «быдла», *korva «карова», *volъ «вол», *bykъ «бык», *telę «цяля», *ovьсa «авечка», *(j)agnę «ягня», *kon'ь «конь», *žerbę «жарабя», *pьsъ «сабака»), ткацкія тэрміны (*tъkati «ткаць», *stavъ/*stanъ «станок», *krosno «рухомая частка ткацкага станку», *navojь, *ǫtъkъ «уток», *čьlnъ «чаўнок», *bьrdo «бярдо», *verteno «верацяно», *nitь «нітка», *vьlna «поўсць», *lьnъ «лён», *konopja «каноплі», *kǫdělь «кудзеля», *pręsti «прасці», *sukno «сукно», *poltьno «палатно»), назвы іншых гаспадарчых прыладаў, а таксама зброі (*sekyra «сякера», *tesla «цясло», *nožь «нож», *pila «піла», *dolto «долата», *moltъ «молат», *šidlo «шыла», *jьgla «іголка», *kyjь «дубіна», *kopьje «кап'ё», *lǫkъ «лук», *tętiva «цеціва», *strěla «страла», *porktja «прашча», *ščitъ «шчыт»).

Знешняя класіфікацыя

Асноўны артыкул: балта-славянскія мовы

Развіццё лінгвістычнае навукі прыйшло да высновы аб існаванні індаеўрапейскае сям'і моў. Да гэтае сям'і моў адносілася таксама і праславянская мова.

З развіццём індаеўрапеістыкі і славістыкі лінгвістамі ставіліся спробы знайсці асабліва блізкія сувязі між праславянскай мовай і некаторымі асобнымі індаеўрапейскімі мовамі.

Першай і найбольш папулярнай падобнай гіпотэзай стала гіпотэза балта-славянскага адзінства, якая пастулявала балта-славянскае адзінства ў перыяд між распадам праіндаеўрапейскае мовы і узнікненнем асобных прабалтыйскай і праславянскай моў. Існуе прынамсі чатыры вядомых інтэрпрэтацыі балта-славянскага адзінства. Першая з іх узыходзіць да А. Шляйхера, які меркаваў, што прабалтыйская і праславянская мова ўзніклі ў выніку распаду агульнага продку, пазней гэтую ж гіпотэзу падтрымаў О. Сэмэрэньі. Супрацлеглы пункт гледжання разглядае рысы, якія асаблівым чынам збліжаюць балтыйскія і славянскія мовы, як вынік працяглых узаемных кантактаў (моўны звяз), агульнага субстрату і серыі ўзаемных запазычванняў. Урэшце, іншыя падыходы пастулююць развіццё праславянскае мовы як аднаго з дыялектаў балтыйскага паходжання (У. Тапароў) або своеасаблівую трохчленную храналогію, падчас якой існаваў перыяд балта-славянскага адзінства, незалежнага існавання і потым паўторнага сыходжання (Я. Развадоўскі, Х. Бірнбаўм).

На карысць гіпотэзы балта-славянскага адзінства высоўваюцца балта-славянскія паралелі, якія прасочваюцца на лексічным, марфалагічным і фаналагічным узроўнях. У фаналогіі гэта перадусім шэраг агульных законаў (напрыклад, закон Вінтэра або закон Пэдэрсэна), якія пераўтваралі праіндаеўрапейскія націск, галосныя і зычныя ў адныя і тыя ж фанемы і прасадычныя заканамернасці як у балтыйскіх, так і ў славянскіх мовах. У марфалогіі на карысць балта-славянскага адзінства прапаноўваўся дастаткова вялікі набор агульных склонавых, часавых канчаткаў ды некаторых іншых фармантаў (напрыклад, спосаб утварэння параўнальнае ступені). У лексыцы адзначаецца каля 200 эксклюзіўных балта-славянскіх паралеляў, што, аднак, крытыкуецца з прычыны таго, што гэтыя лексемы могуць быць растлумачаныя як агульныя праіндаеўрапейскія або як існыя ў іншых індаеўрапейскіх. Таксама крытыкаваліся сыходжанні ў фаналогіі і марфалогіі, адзначаліся рысы ў гэтых галінах, уласцівыя толькі балтыйскім або славянскім (напрыклад, розны лёс праіндаеўрапейскіх *ă, *ŏ, *ā, *ō, розны лёс закону Пэдэрсэна, розныя суфіксы парадкавых лічэбнікаў і дзеясловаў першай асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу, захаванне ў праславянскай аорысту на *-s-).

Акрамя гіпотэз аб асаблівым збліжэнні прабалтыйскае і праславянскае моў, высоўваліся гіпотэзы пра існаванне славяна-італійскіх і славяна-ілірыйскіх паралеляў.

Ставіліся спробы выяўлення паралеляў між праславянскай і пратахарскай мовамі. У прыватнасці, прадстаўленая гіпотэза, паводле якой продкі балтаў, славянаў, германцаў і тахараў склалі паўночную дыялектную групу праіндаеўрапейскае мовы, што абумовіла некаторыя фаналагічныя, марфалагічныя і лексічныя балта-славяна-тахарскія сыходжанні.

Шэраг лінгвістаў вылучаў паўночную (паўночна-заходнюю) дыялектную групу (арэал) праіндаеўрапейскае мовы, якая на грунце позніх моўных сувязяў меркавана аб'ядноўвала прагерманскую, прабалтыйскую і праславянскую мовы.

Гісторыя даследавання

Хоць славістыка з'явілася ўжо ў ХІХ ст. (яе бацькам лічаць Ё. Добраўскага), рэканструкцыяй праславянскае мовы навукоўцы не займаліся даволі доўга. Першае апісанне праславянскае мовы з'явілася ў артыкуле А. Шляйхерам «Кароткі нарыс гісторыі славянскіх моў» (па-нямецку: Kurzer Abriss der Geschichte der slavischen Sprache), ён жа вядомы як адзін з піянераў сучаснай індаеўрапеістыкі. Вялікі ўнёсак у вывучэнне праславянскае мовы ўнёс А. Лескін, які займаўся праславянскай фанетыкай і марфалогіяй.

Літаратура

• Bethin, Christina Yurkiw. Slavic Prosody: Language Change and Phonological Theory. — Cambridge University Press, 1998. — ISBN 0-521-59148-1.
• Bräuer, Herbert. Slavische Sprachwissenschaft, I: Einleitung, Lautlehre. — Berlin: Walter de Gruyter & Co, 1961. — С. 69-71, 89-90, 99, 138-140.
• Curta, Florin. 31 // The Slavic Lingua Franca. Linguistic Notes of an Archaeologist Turned Historian. — East Central Europe/L'Europe du Centre-Est, 2004. — Т. 1. — С. 125-148.
• Holzer, Georg. Glasovni razvoj hrvatskoga jezika. — Zagreb: Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 2011. — ISBN 978-953-6637-46-1.
• Kiparsky, Valentin. Russische Historische Grammatik. — 1963, 1967, 1675. — Т. 1-3.
• Lamprecht A. Praslovanština. — Brno: Univerzita J. E. Purkyně v Brně, 1987. — С. 196. — (Spisy Univerzity J.E. Purkyně v Brně, Filozofická fakulta, č. 266).
• Lehr-Spławiński, Tadeusz. Z dziejów języka prasłowiańskiego (Urywek z większej całości). — Езиковедски Изследвания В Чест На Академик Стефан Младенов. — София, 1957.
• Matasović, Ranko. Poredbenopovijesna gramatika hrvatskoga jezika. — Zagreb: Matica hrvatska, 2008. — ISBN 978-953-150-840-7.
• Milan Mihaljević. Slavenska poredbena gramatika, 1. dio, Uvod i fonologija. — Zagreb: Školska knjiga, 2002. — ISBN 953-0-30225-8.
• Moszyński, Leszek. Wstęp do filologii słowiańskiej. — Warszawa: PWN, 1984.
• Samilov, Michael. The phoneme jat' in Slavic. — The Hague: Mouton.
• Schenker A. Proto-Slavic // The Slavonic Languages / ed. Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — ISBN 0-415-04755-2, 978-0-415-04755-5.
• Shevelov G. Y. A Prehistory of Slavic: the Historical Phonology of Common Slavic. — Heidelberg: Carl Winter, Universitätsvelag, 1964. — 662 с.
• Stieber Z. Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. — Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2005. — 264 с. — ISBN 8-301-14542-0, 978-8-301-14542-2.
• Sussex, Roland; Cubberley, Paul. The Slavic Languages. — Cambridge University Press, 2006. — ISBN 9780521223157.
• Vaillant, André. Grammaire comparée des langues slaves. — Lyon—Paris: IAC, 1950. — Т. t.I: Phonétique. — С. 113-117.
• Van Wijk, Nikolaas. Les langues slaves: de l'unité à la pluralité. — Janua linguarum, series minor (2nd ed.). — 's-Gravenhage: Mouton, 1956.
• Адливанкин С. Ю., Фролова И. А. История праславянской фонетики: поздний период : учебное пособие по спецкурсу. — Пермский гос. университет им. А.М. Горького, 1978. — 100 с.
• Белиђ А. Најмлађа (Трећа) Промена Задњенепчаних Сугласника k, g и h у Прасловенском Језику. — Јужнословенски Филолог. — 1921. — Т. ІІ. — С. 18-39.
• Бернштейн С. Б. Сравнительная грамматика славянских языков. — 2-е изд. — М.: Издательство Московского университета, Издательство «Наука», 2005. — 352 с. — (Классический университетский учебник). — ISBN 5-211-06130-6, 5-02-033904-0.
• Дыбо В. А. О реконструкции ударения в праславянском глаголе // Вопросы славянского языкознания. — № 6.
• Кузнецов П. С. Очерки по морфологии праславянского языка. — М.: КомКнига, 2006. — 152 с. — ISBN 5-484-00328-8.
• Маслова В. А. Истоки праславянской фонологии: Учебное пособие. — М.: Прогресс-Традиция, 2004. — 480 с. — ISBN 5-89826-201-6.
• Мейе А. Общеславянский язык / Пер. с франц. и примеч. П. С. Кузнецова; под ред. С. Б. Бернштейна; предисл. Р. И. Аванесова и П. С. Кузнецова. — М.: Издательство иностранной литературы, 1951. — 492 с.
• Этымалагічны слоўнік беларускай мовы / уклад. І. І. Лучыц-Федарэц [і інш.]; рэд. Г. А. Цыхун. — Мн.: Беларуская навука. — Т. 1-11.

Вонкавыя спасылкі

• Comrie, Bernard; Corbett, Greville G., eds. The Slavonic Languages. — London: Routledge, 2002. — ISBN 0-415-28078-8.
• Halla-aho J. Problems of Proto-Slavic Historical Nominal Morphology. On the Basis of Old Church Slavic / ed. Arto Mustajoki, Pekka Pesonen, Jouko Lindstedt. — Helsinki: University of Helsinki, 2006. — 289 с. — (Slavica Helsingiensia). — ISBN 9-521-03012-7, 9-521-03013-5.
• Vasmer, Max. Russisches etymologisches Wörterbuch. — Heidelberg, 1950-1958.
• Бирнбаум Х. Праславянский язык: Достижения и проблемы в его реконструкции: Пер. с англ / Вступ. ст. В. А. Дыбо; Общ. ред. В. А. Дыбо и В. К. Журавлёва. — М.: Прогресс, 1986. — 512 с. — ББК 81 г Б 64