Леў Мікалаевіч Талстой

Леў Мікалаевіч Талстой
руск.: Лев Николаевич Толстой
Леў Талстой (1908). Каляровы фотаздымак Пракудзіна-Горскага
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні	Лев Николаевич Толстой
Псеўданімы	Л.Н., Л.Н.Т.
Дата нараджэння	28 жніўня (9 верасня) 1828[…]
Месца нараджэння	Ясная Паляна, Крапівінскі павет[d], Тульская губерня, Расійская імперыя[…]
Дата смерці	7 (20) лістапада 1910[…] (82 гады)
Месца смерці	Астапава[d], Разанская губерня, Расійская імперыя
Пахаванне	Ясная Паляна
Грамадзянства	Расійская імперыя
Бацька	Мікалай Ільіч Талстой[d]
Маці	Mariya Volkonskaya[d]
Жонка	Соф'я Андрэеўна Талстая[d]
Дзеці	Сяргей Львовіч Талстой[d], Таццяна Львоўна Сухоціна-Талстая[d], Ілья Львовіч Талстой[d], Леў Львовіч Талстой[d], Марыя Львоўна Талстая[d], Andrey Tolstoy[d], Mikhail Tolstoy[d] і Аляксандра Талстая[d]
Альма-матар	Імператарскі Казанскі ўніверсітэт[d]
Месца працы	Пецярбургская акадэмія навук
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	пісьменнік, драматург, філосаф, раманіст, педагог, эсэіст, дзіцячы пісьменнік, аўтар дзённіка, празаік, публіцыст, эсперантыст, пацыфіст, паэт, навэліст
Гады творчасці	1847—1910
Кірунак	проза
Жанр	расказ, аповесць, раман
Мова твораў	руская
Грамадская дзейнасць
Член у	Сербская акадэмія навук і мастацтваў (7 (20) лістапада 1910) Пецярбургская акадэмія навук
Узнагароды
Подпіс
tolstoy.ru
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Запіс голасу Льва Талстога

Аўдыёзапіс «Время пришло», 1908 год

---

Праблемы з праслухоўваннем? Дапамога.

Запіс голасу Льва Талстога

Зварот да вучняў Яснапалянскай школы. 1908 год

---

Праблемы з праслухоўваннем? Дапамога.

Запіс голасу Льва Талстога

Гукавы ліст Л. М. Талстога да М. В. Давыдава, 1908 год

---

Праблемы з праслухоўваннем? Дапамога.

Леў Мікала́евіч Талсто́й (руск.: Лев Никола́евич Толсто́й; 28 жніўня (9 верасня) 1828, Ясная Паляна, Тульская губерня, Расійская імперыя — 7 лістапада (20 лістапада) 1910, станцыя Астапава, Разанская губерня, Расійская імперыя) — адзін з найбольш шырока вядомых рускіх пісьменнікаў і мысляроў, уважаны за аднаго з найвялікшых пісьменнікаў свету. Удзельнік абароны Севастопаля. Асветнік, публіцыст, рэлігійны мысляр, яго аўтарытэтнае меркаванне паслужыла прычынай ўзнікнення новай рэлігійна-маральнай плыні — талстоўства. Член-карэспандэнт Імператарскай Акадэміі навук (1873), ганаровы акадэмік па разрадзе прыгожага пісьменства (1900).

Пісьменнік, яшчэ пры жыцці прызнаны галавой рускай літаратуры. Творчасць Льва Талстога азнаменавала новы этап у рускім і сусветным рэалізме, выступіўшы мостам паміж класічным раманам XIX стагоддзя і літаратурай XX стагоддзя. Леў Талстой аказаў моцны ўплыў на эвалюцыю еўрапейскага гуманізму, а таксама на развіццё рэалістычных традыцый у сусветнай літаратуры. Творы Льва Талстога шматкроць экранізаваныя і інсцэніраваныя ў СССР і за мяжой; яго п’есы ставіліся на сцэнах усяго свету.

Найбольш вядомыя такія творы Талстога, як раманы «Вайна і мір», «Ганна Карэніна», «Уваскрасенне», аўтабіяграфічная трылогія «Дзяцінства», «Малалецтва», «Юнацтва», аповесці «Казакі», «Смерць Івана Ільіча», «Крэйцарава саната», «Хаджы-Мурат», цыкл нарысаў «Севастопальскія апавяданні», драмы «Жывы труп» і «Улада цемры», аўтабіяграфічныя рэлігійна-філасофскія творы «Споведзь» і «У чым мая вера?» і інш.

Біяграфія

Паходжанне

Генеалагічнае дрэва Л. М. Талстога.

Асноўны артыкул: Род Талстых

Паходзіў з дваранскага роду Талстых, вядомага з 1351 года. Рысы дзеда Ільі Андрэевіча дадзеныя ў «Вайне і міры» добразычліваму, непрактычна старому графу Растову. Сын Ільі Андрэевіча, Мікалай Ільіч Талстой (1794—1837), быў бацькам Льва Мікалаевіча. Некаторымі ўласцівасцямі характару і фактамі біяграфіі ён быў падобны на бацьку Міколенькі ў «Дзяцінстве» і «Малалецтве» і збольшага на Мікалая Растова ў «Вайне і міры». Аднак у рэальным жыцці Мікалай Ільіч адрозніваўся ад Мікалая Растова не толькі добрай адукацыяй, але і перакананнямі, якія не дазвалялі служыць пры Мікалаі I. Удзельнік замежнага паходу рускай арміі супраць Напалеона, у тым ліку ўдзельнічаў у «бітве народаў» ля Лейпцыга і пабываў у палоне у французаў, але змог збегчы, пасля заключэння міру сышоў у адстаўку ў чыне падпалкоўніка Паўлаградскага гусарскага палка. Неўзабаве пасля адстаўкі вымушаны быў пайсці на чыноўніцкую службу, каб не апынуцца ў пазыковай турме з-за даўгоў бацькі, казанскага губернатара, памерлага пад следствам за службовыя злоўжыванні. Адмоўны прыклад бацькі дапамог выпрацаваць Мікалаю Ільічу свой жыццёвы ідэал — прыватнае незалежнае жыццё з сямейнымі радасцямі. Каб прывесці свае засмучаныя справы ў парадак, Мікалай Ільіч (як і Мікалай Растоў), ажаніўся з ужо не вельмі маладой князёўнай Марыі Мікалаеўнай з роду Валконскіх у 1822 годзе, шлюб быў шчаслівы. У іх было пяцёра дзяцей: Мікалай (1823—1860), Сяргей (1826—1904), Дзмітрый (1827—1856), Леў, Марыя (1830—1912).

Дзед Талстога па маці, Кацярынінскі генерал, Мікалай Сяргеевіч Валконскі, меў некаторае падабенства з суровым рыгарыстам — старым князем Балконскім у «Вайне і міры». Маці Льва Мікалаевіча, падобная ў некаторых адносінах на намаляваную ў «Вайне і міры» князёўну Мар’ю, валодала выдатным дарам апавядальніцы.

Акрамя Валконскай, Л. М. Талстой быў у блізкім сваяцтве з некаторымі іншымі арыстакратычнымі родамі: князямі Гарчаковымі, Трубяцкімі і іншымі.

Дзяцінства

Сілуэт М. М. Валконскай — адзіны малюнак маці пісьменніка. 1810-я гг.

Мікалай Ільіч Талстой, бацька пісьменніка. Невядомы мастак. Папера, акварэль. 1820-я гг.

Леў Талстой нарадзіўся 28 жніўня 1828 года ў Крапівенскім павеце Тульскай губерні, у спадчынным маёнтку маці — Яснай Поляне. Быў чацвёртым дзіцем у сям’і. Маці памерла ў 1830 годзе праз паўгода пасля нараджэння дачкі ад «радавой гарачкі», як тады казалі, калі Льву не было яшчэ 2-х гадоў.

Выхаваннем асірацелых дзяцей занялася далёкая сваячка Т. А. Яргольская. У 1837 годзе сям’я пераехала ў Маскву, пасяліўшыся на Плюшчыхе, так як старэйшаму сыну трэба было рыхтавацца да паступлення ва ўніверсітэт. Неўзабаве раптоўна памёр бацька, Мікалай Ільіч, пакінуўшы справы (у тым ліку некаторыя звязаныя з маёмасцю сям’і цяжбы) у няскончаным стане, і трое малодшых дзяцей зноў пасяліліся ў Яснай Паляне пад наглядам Яргольскай і цёткі па бацьку, графіні А. М. Остэн-Сакен, прызначанай апякункай дзяцей. Тут Леў Мікалаевіч заставаўся да 1840 года, калі памерла графіня Остэн-Сакен, і дзеці перасяліліся ў Казань, да новага апекуна — сястры бацькі П. І. Юшковай.

Дом Юшковых лічыўся адным з самых вясёлых у Казані; усе члены сям’і высока шанавалі знешні бляск. «Добрая цётачка мая, — расказвае Талстой, — чыстая істота, заўсёды казала, што яна нічога не жадала б так для мяне, як таго, каб я меў сувязь з замужняй жанчынай».

Льву Мікалаевічу хацелася бліскаць у грамадстве, але яму заміналі прыродная сарамлівасць і адсутнасць знешняй прывабнасці. Разнастайнейшыя, як іх вызначае сам Талстой, «мудрошчы» аб найгалоўных пытаннях нашага быцця — шчасці, смерці, Богу, любові, вечнасці — адкладалі адбітак на яго характары ў тую эпоху жыцця. Расказанае ім у «Малалецтве» і «Юнацтве», у рамане «Уваскрасенне» аб памкненнях Ірценьева і Няхлюдава да самаўдасканалення ўзята Талстым з гісторыі ўласных яго аскетычных спроб гэтага часу. Усё гэта, пісаў крытык С. А. Вянгераў, прывяло да таго, што ў Талстога стварылася, паводле выразу з яго аповесці «Малалецтва», «звычка да пастаяннага маральнага аналізу, якая знішчыла свежасць пачуцця і яснасць розуму».

Адукацыя

Дом, дзе нарадзіўся Л. М. Талстой, 1898 год. У 1854 годзе дом прададзены па распараджэнні пісьменніка на вываз у сяло Доўгае. Зламаны ў 1913 годзе.

Яго адукацыяй першапачаткова займаўся гувернёр-француз Сен-Тама́ (прататып St.-Jérôme у аповесці «Малалецтва»), які замяніў сабою лагоднага немца Рэсельмана, якога Талстой адлюстраваў у аповесці «Дзяцінства» пад імем Карла Іванавіча.

У 1843 П. І. Юшкова, узяўшы на сябе ролю апякункі сваіх непаўналетніх пляменнікаў (паўналетнім быў толькі старэйшы — Мікалай) і пляменніцы, прывезла іх у Казань. Услед за братамі Мікалаем, Дзмітрыем і Сяргеем Леў вырашыў паступіць у Імператарскі Казанскі ўніверсітэт, дзе працавалі на матэматычным факультэце Лабачэўскі, а на Усходнім — Кавалеўскі. 3 кастрычніка 1844 года Леў Талстой быў залічаны студэнтам разраду ўсходняй (арабска-турэцкай) славеснасці ў якасці своекоштнага — таго, хто аплачвае сваё навучанне. На ўступных іспытах ён, у прыватнасці, паказаў выдатныя вынікі па абавязковай для паступлення «турэцка-татарскай мове». Паводле вынікаў года меў непаспяховасць па адпаведных прадметах, не вытрымаў пераходнага экзамену і павінен быў нанова прайсці праграму першага курса.

Каб пазбегнуць поўнага паўтарэння курса ён перайшоў на юрыдычны факультэт, дзе яго праблемы з ацэнкамі па некаторых прадметах працягнуліся. Пераходныя майскія экзамены 1846 года былі здадзеныя здавальняюча (атрымаў адну пяцёрку, тры чацвёркі і чатыры тройкі; сярэдні выснову атрымаўся тры), і Леў Мікалаевіч быў пераведзены на другі курс. На юрыдычным факультэце Леў Талстой прабыў менш за два гады: «Заўсёды яму было цяжка ўсякую навязаную іншымі адукацыю, і ўсяму, чаму ён у жыцці вывучыўся, — ён вывучыўся сам, раптам, хутка, узмоцненым цяжкасцю», — піша С. А. Талстая ў сваіх «Матэрыялах да біяграфіі Л. М. Талстога». У 1904 годзе ён успамінаў: «…я першы год … нічога не рабіў. На другі год я стаў займацца… там быў прафесар Меер, які … даў мне працу — параўнанне „Наказа“ Кацярыны з Esprit des lois <»Духам законаў«> Мантэск’ё. … мяне гэтая праца захапіла, я з’ехаў у вёску, стаў чытаць Мантэск’ё, гэта чытанне адкрыла мне бясконцыя гарызонты; я стаў чытаць Русо і кінуў універсітэт, менавіта таму, што захацеў займацца».

Пачатак літаратурнай дзейнасці

Свой дзённік Л. М. Талстой вёў з юных гадоў да канца жыцця. Запісы з сшыткі 1891—1895 гг.

З 11 сакавіка 1847 года Талстой знаходзіўся ў казанскім шпіталі, 17 сакавіка ён пачаў весці дзённік, дзе, пераймаючы Бенджаміна Франкліна, ставіў перад сабой мэты і задачы па самаўдасканаленні, адзначаў поспехі і няўдачы ў выкананні гэтых заданняў, аналізаваў свае недахопы і ход думак, матывы сваіх учынкаў. Гэты дзённік з невялікімі перапынкамі ён вёў на працягу ўсяго свайго жыцця.

Скончыўшы лячэнне, вясной 1847 года Талстой пакінуў вучобу ва ўніверсітэце і з’ехаў у Ясную Паляну, якая дасталася яму па раздзелу; яго дзейнасць там збольшага апісана ў творы «Раніца памешчыка»: Талстой спрабаваў наладзіць па-новаму адносіны з сялянамі. Яго спроба чым-небудзь згладзіць пачуццё віны маладога памешчыка перад народам адносіцца да таго ж году, калі з’явіліся «Антон-Гаротнік» Д. В. Грыгаровіча і пачатак «Запісак паляўнічага» І. С. Тургенева.

У сваім дзённіку Талстой сфармуляваў сабе вялікую колькасць жыццёвых правілаў і мэтаў, але атрымоўвалася прытрымлівацца толькі іх нязначнай часткі. Сярод тых, якія здаліся — сур’ёзныя заняткі англійскай мовай, музыкай, юрыспрудэнцыяй. Акрамя таго, ні ў дзённіку, ні ў лістах не адбіўся пачатак занятак Талстым педагогікай і дабрачыннасцю, хоць у 1849 годзе ён упершыню адкрыў школу для сялянскіх дзяцей. Асноўным выкладчыкам быў Фока Дземідовіч, прыгонны, але і сам Леў Мікалаевіч часта праводзіў заняткі.

У сярэдзіне кастрычніка 1848 года Талстой з’ехаў у Маскву, пасяліўшыся там, дзе пражывалі многія яго сваякі і знаёмыя, — у раёне Арбата. Ён спыніўся ў доме Івановай у Ніколапескаўскім завулку. У Маскве ён збіраўся пачаць падрыхтоўку да здачы кандыдацкіх экзаменаў, аднак заняткі так і не былі пачаты. Замест гэтага яго прыцягнуў зусім іншы бок жыцця — свецкае жыццё. Акрамя захаплення свецкім жыццём, у Маскве у Льва Мікалаевіча ў зіму 1848—1849 гадоў упершыню з’явілася захапленне картачнай гульнёй. Але так як ён гуляў вельмі азартна і не заўсёды абдумваючы свае хады — часта прайграваў.

З’ехаўшы ў Пецярбург у лютым 1849 года, праводзіў час у гулянкі з К. А. Іславіным — дзядзькам сваёй будучай жонкі («Любоў мая да Іславіна сапсавала для мяне цэлых 8 месяцаў жыцця ў Пецярбургу»). Увесну Талстой пачаў здаваць экзамен на кандыдата правоў; два экзамены, з крымінальнага права і крымінальнага судаводства, здаў шчасна, аднак трэці экзамен ён здаваць не стаў і з’ехаў у вёску.

Пазней прыязджаў у Маскву, дзе часта праводзіў час у азартных гульнях, што нярэдка адмоўна адбівалася на яго фінансавым становішчы. У гэты перыяд жыцця Талстой асабліва горача цікавіўся музыкай (ён сам нядрэнна іграў на раялі і вельмі цаніў любімыя творы ў выкананні іншых). Захапленне музыкай заахвоціла яго пазней да напісання «Крэйцаравай санаты».

Любімымі кампазітарамі Талстога былі Бах, Гендэль і Шапэн. Развіццю любові Талстога да музыкі садзейнічала і тое, што ў час паездкі ў Пецярбург ў 1848 годзе ён сустрэўся ў вельмі мала прыдатнай абстаноўцы танцкласа з адораным, але злямчаным з шляху немцам-музыкам, якога пазней апісаў у аповесці «Альберт». У 1849 годзе Леў Мікалаевіч пасяліў у сябе ў Яснай Паляне музыканта Рудольфа, з якім гуляў у чатыры рукі на раялі. Захапіўшыся ў той час музыкай, ён па некалькі гадзін у дзень гуляў творы Шумана, Шапэна, Моцарта, Мендэльсона. У канцы 1840-х гадоў Талстой у суаўтарстве са сваім знаёмым Зыбіным злажыў вальс, які ў пачатку 1900-х гадоў выканаў пры кампазітара С. І. Танеева, які зрабіў нотны запіс гэтага музычнага твора (адзiнага, складзенага Талстым). Шмат часу сыходзіла таксама на гулянкі і паляванне.

Узімку 1850—1851 гг. пачаў пісаць «Дзяцінства». У сакавіку 1851 года напісаў «Гісторыю учорашняга дня». Праз 4 гады пасля таго, як ён пакінуў універсітэт, у Ясную Паляну прыехаў брат Льва Мікалаевіча Мікалай, які служыў на Каўказе. Ён запрасіў малодшага брата далучыцца да ваеннай службы на Каўказе. Леў пагадзіўся не адразу, пакуль буйны пройгрыш у Маскве не паскорыў канчатковае рашэнне. Біёграфы пісьменніка адзначаюць значные і станоўчы ўплыў брата Мікалая на юнага і неспрактыкаванага ў жыццёвых справах Льва. Старэйшы брат у адсутнасць бацькоў быў яму сябрам і настаўнікам.

Каб расплаціцца па даўгах, трэба было скараціць свае выдаткі да мінімуму — і ўвесну 1851 года Талстой паспешліва з’ехаў з Масквы на Каўказ без пэўнай мэты. Неўзабаве ён вырашыў паступіць на ваенную службу, але для гэтага яму не хапала неабходных дакументаў, пакінутых у Маскве, у чаканні якіх Талстой пражыў каля пяці месяцаў у Пяцігорску, у простай хаце. Значную частку часу ён праводзіў на паляванні, у грамадстве казака Япішкі, прататыпа аднаго з герояў аповесці «Казакі», які фігуруе там пад імем Ярошкі.

Талстой і яго брат Мікалай перад адпраўленнем на Каўказ, 1851 год.

Увосень 1851 года Талстой, здаўшы ў Тыфлісе экзамен, паступіў юнкерам у 4-ю батарэю 20-й артылерыйскай брыгады, якая стаяла ў казачай станіцы Старагладаўскай на беразе Церака, пад Кізлярам. З некаторымі зменамі падрабязнасцей яна намаляваная ў аповесці «Казакі». Аповесць прайгравае карціну ўнутранага жыцця уцекача ад маскоўскага жыцця маладога пана. У казачай станіцы Талстой зноў стаў пісаць і ў ліпені 1852 года адаслаў у рэдакцыю найбольш папулярнага ў той час часопіса «Сучаснік» першую частку будучай аўтабіяграфічнай трылогіі — «Дзяцінства», падпісаную толькі ініцыяламі «Л. Н. Т.». Пры адпраўленні рукапісу ў часопіс Леў Талстой прыклаў ліст, у якім гаварылася: «…я з нецярпеннем чакаю вашага прысуду. Ён ці заахвоціць мяне да працягу любімых заняткаў, або прымусіць спаліць усё пачатае»..

Атрымаўшы рукапіс «Дзяцінства», рэдактар «Сучасніка» М. А. Някрасаў адразу прызнаў яе літаратурную каштоўнасць і напісаў аўтару ветлівы ліст, які падзейнічаў на яго вельмі падбадзёрваючым чынам. У лісце І. С. Тургеневу Някрасаў адзначыў: «Гэта талент новы і, здаецца, надзейны». Рукапіс пакуль яшчэ невядомага аўтара быў апублікаваны ўжо ў верасні таго ж года. Між тым натхнёны аўтар узяўся за працяг тэтралогіі «Чатыры эпохі развіцця», апошняя частка якой — «Маладосць» — так і не адбылася. Ён абдумваў фабулу «Раніцы памешчыка» (скончаны аповяд ўяўляў сабой толькі фрагмент «Рамана рускага памешчыка»), «Набега», «Казакоў». Надрукаванае ў «Сучасніку» 18 верасня 1852 года «Дзяцінства» мела надзвычайны поспех; пасля публікацыі аўтара адразу сталі адносіць да карыфеяў маладой літаратурнай школы нароўні з І. С. Тургеневым, Ганчаровым, Д. В. Грыгаровічам, Астроўскім, якія карысталіся ўжо тады гучнай літаратурнай вядомасцю. Крытыкі Апалон Грыгор'еў, Анненкаў, Дружынін, Чарнышэўскі ацанілі глыбіню псіхалагічнага аналізу, сур’ёзнасць аўтарскіх намераў і яркую выпукласць рэалізму.

Параўнальна позні пачатак нівы вельмі характэрны для Талстога: ён ніколі не лічыў сябе прафесійным літаратарам, разумеючы прафесійнасць не ў сэнсе прафесіі, якая дае сродкі да жыцця, а ў сэнсе перавагі літаратурных інтарэсаў. Ён не прымаў блізка да сэрца інтарэсы літаратурных партый, неахвотна гутарыў пра літаратуру, аддаючы перавагу размовам аб пытаннях веры, маралі, грамадскіх адносін.

Ваенная служба

Стэла ў памяць удзельніка абароны Севастопаля 1854—1855 гг. Л. М. Талстога ля чацвёртага бастыёна.

Будучы юнкерам, Леў Мікалаевіч заставаўся два гады на Каўказе, дзе ўдзельнічаў у многіх сутычках з горцамі, які ўзначальваліся Шамілём, і падвяргаўся небяспекам ваеннага каўказскага жыцця. Ён меў права на Георгіеўскі крыж, аднак у адпаведнасці са сваімі перакананнямі «саступіў» яго калегу-салдату, палічыўшы, што істотнае палягчэнне ўмоў службы калегі стаіць вышэй асабістай ганарыстасці. З пачаткам Крымскай вайны Талстой перавёўся ў Дунайскую армію, удзельнічаў у бітве пры Ольтаніцы і ў аблозе Сілістрыі, а з лістапада 1854 па канец жніўня 1855 года быў у Севастопалі.

Доўгі час жыў на 4-м бастыёне, які часта падвяргаўся нападу, камандаваў батарэяй ў бітве пры Чорнай, быў пры бамбардзіроўцы падчас штурму Малахава Кургана. Талстой, нягледзячы на ўсе жыццёвыя нягоды і жахі аблогі, у гэты час напісаў апавяданне «Рубка лесу», у якім адбіліся каўказскія ўражанні, і першае з трох «Севастопальскіх апавяданняў» — «Севастопаль у снежні 1854 г.». Гэты аповяд ён адправіў у «Сучаснік». Ён быў хутка выдадзены і з цікавасцю прачытаны ўсёй Расіяй, зрушыў уражанне карцінай жахаў, якія выпалі на долю абаронцаў Севастопаля. Апавяданне было заўважана расійскім імператарам Аляксандрам II; ён загадаў берагчы даравітага афіцэра.

Яшчэ пры жыцці імператара Мікалая I Талстой меркаваў выдаваць разам з афіцэрамі-артылерыстамі «танны і папулярны» часопіс «Ваенны лісток», аднак праект часопіса Талстому ажыццявіць не ўдалося: «На праект мой Гасудар імператар Усяміласцівы зрабіў ласку дазволіць друкаваць артыкулы нашы ў „Інвалідзе“», — горка іранізаваў Талстой з гэтай нагоды.

За знаходжанне падчас бамбардзіроўкі на Язаноўскім рэдуце чацвёртага бастыёна, стрыманасць і распарадчасць.

Праект вокладкі няздзейсненага выдання Льва Талстога, 1854 год.

За абарону Севастопаля Талстой быў узнагароджаны ордэнам Святой Ганны 4-й ступені з надпісам «За адвагу», медалямі «За ахову Севастопаля 1854-1855 гг.» і «У памяць вайны 1853—1856 гг.». Пазней яго ўзнагародзілі двума медалями «У памяць 50-годдзя абароны Севастопаля»: срэбнай як удзельніка абароны Севастопаля і бронзавай як аўтара «Севастопальскіх апавяданняў».

Талстой, карыстаючыся рэпутацыяй адважнага афіцэра і акружаны бляскам вядомасці, меў усе шанцы на кар’еру. Тым не менш, яго кар’ера аказалася сапсаванай напісаннем некалькіх сатырычных песень, стылізаваных пад салдацкія. Адна з гэтых песень была прысвечана няўдачы ў час бітвы ля рэчкі Чорнай 4 (16) жніўня 1855 года, калі генерал Рэад, няправільна зразумеўшы загад галоўнакамандуючага, атакаваў Фядзюхіны вышыні. Песня пад назвай «Як чацвёртага чысла, нас нялёгкая несла горы адбіраць», якая кранала цэлы шэраг важных генералаў, мела велізарны поспех. За яе Льву Мікалаевічу прыйшлося трымаць адказ перад памочнікам начальніка штаба А. А. Якімахам. Адразу пасля штурму 27 жніўня (8 верасня) Талстой быў пасланы кур’ерам у Пецярбург, дзе ён скончыў «Севастопаль ў маі 1855 года» і напісаў «Севастопаль у жніўні 1855 года», апублікаваны ў першым нумары «Сучасніка» за 1856 год ужо з поўнай подпісам аўтара. «Севастопальскія апавяданні» канчаткова ўмацавалі яго рэпутацыю як прадстаўніка новага літаратурнага пакалення, і ў лістападзе 1856 года пісьменнік назаўжды пакідае ваенную службу.

Лячэнне ў башкірскім качэўі Каралык

У маі 1862 года Леў Мікалаевіч, які пакутваў ад дэпрэсіі, па рэкамендацыі лекараў адправіўся ў башкірскі хутар Каралык, Самарская губерня, каб лячыцца новым і модным у той час метадам кумысалячэння. Першапачаткова ён збіраўся знаходзіцца ў кумысалячэбніцы Постнікава недалёка ад Самары, але, даведаўшыся, што ў той жа час павінна было прыехаць мноства высокапастаўленых чыноўнікаў (свецкае грамадства, якое малады граф цярпець не мог), адправіўся у башкірскім качавых Каралык, на рацэ Каралык, у 130 вёрстах ад Самары. Там Талстой жыў у башкірскай юрце, харчаваўся баранінай, прымаў сонечныя ванны, піў кумыс, чай, а таксама забаўляўся з башкірамі гульнёй у шашкі. У першы раз ён прабыў там паўтара месяца. У 1871 годзе, калі ён ужо напісаў «Вайну і мір», ён зноў прыехаў туды з-за пагаршэння здароўя. Пра свае ўражанні ён пісаў так: «Тоска і абыякавасць прайшлі, адчуваю сябе прыходзячым у скіфскі стан, і ўсё цікава і нова… Нова і цікава многае: і башкіры, ад якіх Герадотам пахне, і рускія мужыкі, і вёскі, асабліва цудоўныя па прастаце і дабрыні народа».

Зачараваны Каралыкам, Талстой купіў у гэтых месцах маёнтак, і ўжо лета наступнага, 1872 года, правёў разам з усёй сям’ёй у ім.

Педагагічная дзейнасць

Другі часопіс Талстога быў больш удалы, чым «Ваенны лісток», але выходзіў толькі адзін год.

Л. М. Талстой, 1862 год. Фотаздымак М. Б. Тулінава. Масква.

У 1859 годзе яшчэ да вызвалення сялян Талстой заняўся школамі ў сваёй Яснай Паляне і ва ўсім Крапівенскім павеце.

Яснапалянская школа належала да ліку арыгінальных педагагічных эксперыментаў: у эпоху пакланення перад нямецкай педагагічнай школай Талстой рашуча паўстаў супраць усякай рэгламентацыі і дысцыпліны ў школе. Паводле яго думкі ўсё ў выкладанні павінна быць індывідуальна — і настаўнік, і вучань, і іх узаемныя адносіны. У яснапалянскай школе дзеці сядзелі, хто дзе хацеў, хто колькі хацеў і хто як хацеў. Пэўнай праграмы выкладання не было. Адзіная задача настаўніка заключалася ў тым, каб зацікавіць клас. Заняткі ішлі паспяхова. Іх вёў сам Талстой пры дапамозе некалькіх пастаянных настаўнікаў і некалькіх выпадковых, з бліжэйшых знаёмых і прыезджых.

З 1862 года Талстой стаў выдаваць педагагічны часопіс «Ясная Паляна», дзе галоўным супрацоўнікам з’яўляўся ён сам. Не выпрабоўваючы паклікання выдаўца, Талстой здолеў выпусціць толькі 12 нумароў часопіса, апошнія з якіх з’явіліся з адставаннем у 1863 годзе. Акрамя артыкулаў тэарэтычных, ён напісаў таксама шэраг апавяданняў, баек і перакладаў, адаптаваных для пачатковай школы. Злучаныя разам, педагагічныя артыкулы Талстога склалі цэлы том збору яго твораў. У свой час яны засталіся незаўважанымі. На сацыялагічную аснову ідэй Талстога аб адукацыі, на тое, што Талстой у адукаванасці, навуцы, мастацтве і поспехах тэхнікі бачыў толькі палегчаныя і ўдасканаленыя спосабы эксплуатацыі народа вышэйшымі класамі, ніхто не звярнуў увагі. Мала таго: з нападак Талстога на еўрапейскую адукаванасць і «прагрэс» шматлікія вывелі заключэнне, што Талстой — «кансерватар».

Неўзабаве Талстой пакінуў заняткі педагогікай. Жаніцьба, нараджэнне уласных дзяцей, планы, звязаныя з напісаннем рамана «Вайна і мір», на дзесяць гадоў адсунулі яго педагагічныя мерапрыемствы. Толькі ў пачатку 1870-х ён прыступіў да стварэння ўласнай «Азбукі» і апублікаваў яе ў 1872 годзе, а затым выпусціў «Новую азбуку» і серыю з чатырох «Рускіх кніг для чытання», адобраных у выніку доўгіх пакут Міністэрствам народнай асветы ў якасці дапаможнікаў для пачатковых навучальных устаноў. У пачатку 1870-х гадоў навучальныя заняткі ў яснапалянскай школе ізноў аднавіліся на непрацяглы час.

Вопыт яснапалянскай школы пазней спатрэбіўся некаторым айчынным педагогам. Так, С. Т. Шацкі, ствараючы ў 1911 годзе ўласную школу-калонію «Бадзёрае жыццё», адштурхоўваўся ад эксперыментаў Льва Талстога ў галіне педагогікі супрацоўніцтва.

Грамадская дзейнасць Льва Талстога ў 1860-я гады

Па вяртанні з Еўропы ў маі 1861 года Л. М. Талстога прапанавалі стаць сусветным пасярэднікам па 4-м участку Крапівенскага павета Тульскай губерні. У адрозненне ад тых, хто глядзеў на народ як на малодшага брата, якога трэба падняць да сябе, Талстой думаў наадварот, што народ бясконца вышэй культурных класаў і што гаспадарам трэба пазычаць вышыні духу ў мужыкоў, таму ён, прыняўшы пасаду пасярэдніка, актыўна абараняў зямельныя інтарэсы сялян, часта парушаючы царскія ўказы. «Пасрэдніцтва цікавае і займальнае, але нядобра тое, што ўсё дваранства зненавідзелі мяне усімі сіламі душы і даюць мне des bâtons dans les roues (фр. Палкі ў колы) з усіх бакоў». Праца пасярэднікам пашырыла круг назіранняў пісьменніка над жыццём сялян, даўшы яму матэрыял для мастацкай творчасці.

У ліпені 1866 года Талстой выступіў на ваенна-палявы суд у якасці абаронцы Васіля Шабуніна, ротнага пісара, які стаяў недалёка ад Яснай Паляны Маскоўскага пяхотнага палка. Шабунін ударыў афіцэра, які загадаў пакараць яго розгамі за знаходжанне ў нецвярозым выглядзе. Талстой даказваў неадэкватнасць Шабуніна, але суд прызнаў яго вінаватым і прысудзіў да смяротнага пакарання. Шабунін быў расстраляны. Гэты эпізод зрабіў вялікае ўражанне на Талстога, так як ён у гэтай страшнай з’яве бачыў бязлітасную сілу, якую ўяўляла сабою дзяржава, заснаваная на гвалце. З гэтай нагоды ён пісаў свайму сябру публіцысту П. І. Бірукову:

«Выпадак гэты меў на ўсё маё жыццё значна больш ўплыву, чым усе ўяўныя больш важныя падзеі жыцця: страта або папраўленне стану, поспехі ці няўдачы ў літаратуры, нават страта блізкіх людзей».

Росквіт творчасці

Л. М. Талстой (1876).

На працягу першых 12 гадоў пасля жаніцьбы ён стварыў «Вайну і мір» і «Ганну Карэніну». На мяжы гэтай другой эпохі літаратурнага жыцця Талстога стаяць задуманыя яшчэ ў 1852 годзе і скончаныя ў 1861—1862 гадах «Казакі», першы з твораў, у якіх найбольш рэалізаваўся талент сталага Талстога.

Галоўная цікавасць творчасці для Талстога выявілася «ў „гісторыі“ характараў, у іх бесперапынным і складаным руху, развіцці». Яго мэтай было паказаць здольнасць асобы да маральнага росту, удасканалення, супрацьстаяння асяроддзю ў апоры на сілу ўласнай душы.

«Вайна і мір»

Вокладка выдання 1873 года.

Выхаду «Вайны і міра» папярэднічала праца над раманам «Дзекабрысты» (1860—1861), да якога аўтар неаднаразова вяртаўся, але які застаўся няскончаным. А на долю «Вайны і міру» выпаў небывалы поспех. Урывак з рамана пад назвай «1805 года» з’явіўся ў «Рускім весніку» 1865 года; у 1868 годзе выйшлі тры яго часткі, за якімі неўзабаве з’явіліся астатнія дзве. Першыя чатыры тамы «Вайны і міру» хутка разышліся, і спатрэбілася другое выданне, якое і было выпушчана ў кастрычніку 1868 года. Пяты і шосты тамы рамана выйшлі ў адным выданні, надрукаваным ужо павялічаным накладам.

«Вайна і мір» стала унікальнай з’явай як у рускай, так і замежнай літаратуры. Гэты твор ўвабраў у сябе ўсю глыбіню і патаемнасць псіхалагічнага рамана з размахам і шматфігурнай эпічнай фрэскі. Пісьменнік, паводле слоў У. Я. Лакшына, звярнуўся «да асаблівага стана народнай свядомасці ў гераічную пару 1812 года, калі людзі з розных слаёў насельніцтва аб’ядналіся ў супраціўленне іншаземнаму нашэсцю», што, у сваю чаргу, «стварыла глебу для эпапеі».

Нацыянальныя рускія рысы аўтар паказаў у «схаванай цеплаце патрыятызму», у агідзе да паказной героікі, у спакойнай веры ў справядлівасць, у сціплай годнасці і мужнасці простых салдат. Ён адлюстраваў вайну Расіі з напалеонаўскімі войскамі як усенародную вайну. Эпічны стыль твору перадаецца праз паўнату і пластычнасць малюнка, разгалінаванасць і перакрыжаванасць лёсаў, непараўнальныя карціны рускай прыроды.

У рамане Талстога шырока прадстаўлены самыя розныя слаі грамадства, ад імператараў і каралёў да салдат, усе ўзросты і ўсе тэмпераменты на прасторы валадарання Аляксандр I.

Талстой быў задаволены уласным творам, аднак ужо ў студзені 1871 года ён адправіў А. А. Фету ліст: «Які я шчаслівы… што пісаць лухту шматслоўную накшталт „Вайны“ я больш ніколі не стану». Аднак, ці ледзь Талстой перакрсліваў важнасць сваіх папярэдніх тварэнняў. На пытанне Такутомі Рока ў 1906 годзе, які свой твор Талстой любіць больш за ўсё, пісьменнік адказаў: «Раман „Вайна і мір“».

«Ганна Карэніна»

Не менш драматычным і сур’ёзным творам з’явіўся раман пра трагічнае каханне «Ганна Карэніна» (1873—1876 гады). У адрозненне ад папярэдняй працы, у ім няма месца бясконца шчасліваму асалодзе асалодай быцця. У амаль аўтабіяграфічным рамане Левіна і Кіці яшчэ прысутнічаюць радасныя перажыванні, але ў малюнку сямейнага жыцця Долі ўжо больш горычы, а ў няшчасным завяршэнні любові Ганны Карэнінай і Вронскага столькі трывогі душэўнай жыцця, што гэты раман з’яўляецца па сутнасці пераходам да трэцяга перыяду літаратурнай дзейнасці Талстога, драматычнаму.

У ім менш прастаты і яснасці душэўных рухаў, уласцівых героям «Вайны і міру», больш абвостранай чуласці, унутранай насцярожанасці і трывогі. Характары галоўных герояў больш складаныя і вытанчаныя. Аўтар імкнуўся паказаць тонкія нюансы любові, расчаравання, рэўнасці, адчаю, духоўнага прасвятлення.

Праблематыка дадзенага творы непасрэдна падводзіла Талстога да ідэйнаму пералому канца 1870-х гадоў.

Іншыя творы

Вальс, складзены Талстым і запісаны С. І. Танеевым 10 лютага 1906 года.

У сакавіку 1879 года ў Маскве Леў Талстой пазнаёміўся з Васілём Пятровічам Шчагалёнкам, і ў тым жа годзе па яго запрашэнні той прыехаў у Ясную Паляну, дзе прабыў каля месяца-паўтара. Шчагалёнак распавёў Талстому мноства народных паданняў, былін і легенд, з якіх больш за дваццаць былі запісаныя Талстым (гэтыя запісы друкаваліся ў т. XLVIII Юбілейнага выдання твораў Талстога), а сюжэты некаторых Талстой, калі і не запісаў на паперу, то запомніў: шэсць напісаных Талстым твораў маюць крыніцай апавяданні Шчагалёнка (1881 — «Чым людзі жывыя», 1885 — «Два старыя» і «Тры старыя», 1905 — «Карней Васільеў» і «Малітва», 1907 — «Стары ў царкве»). Акрамя гэтага, Талстой старанна запісаў шмат прымавак, прыказак, асобных выразаў і слоў, расказаных Шчагалёнкам.

Новае светасузіранне Талстога найбольш поўна выявілася ў яго творах «Споведзь» (1879—1880, апублікаваная ў 1884) і «У чым мая вера?» (1882—1884). Тэме хрысціянскага пачатку любові, якая пазбаўленая ўсялякай карысці і ўзвышаецца над любоўю пачуццёвай у барацьбе з целам, Талстой прысвяціў аповесць «Крэйцарава саната» (1887—1889, апублікаваная ў 1891) і «Д’ябал» (1889—1890, апублікаваная ў 1911). У 1890-я гады, спрабуючы тэарэтычна абгрунтаваць свае погляды на мастацтва, ён піша трактат «Што такое мастацтва?» (1897—1898). Але галоўнай мастацкай працай тых гадоў стаў яго раман «Уваскрасенне» (1889—1899), сюжэт якога быў заснаваны на сапраўднай судовай справе. Рэзкая крытыка царкоўных абрадаў у дадзеным творы стала адной з прычын адлучэння Талстога Найсвяцейшым сінодам ад праваслаўнай царквы ў 1901-м годзе. Найвышэйшымі дасягненнямі пачатку 1900-х гадоў стала аповесць «Хаджы-Мурат» і драма «Жывы труп». У «Хаджы-Мураце» у роўнай меры выкрыты дэспатызм Шаміля і Мікалая I. У аповесці Талстой праславіў мужнасць барацьбы, сілу супраціўлення і любові да жыцця. П’еса «Жывы труп» стала сведчаннем новых мастацкіх пошукаў Талстога, аб’ектыўна блізкіх чэхаўскай драме.

Літаратурная крытыка твораў Шэкспіра

У сваім крытычным нарысе «Аб Шэкспіра і аб драме» на падставе дэталёвага разбору некаторых найбольш папулярных твораў Шэкспіра, у прыватнасці, «Караля Ліра», «Атэла», «Фальстафа», «Гамлета» і інш., Талстой падвергнуў рэзкай крытыцы здольнасці Шэкспіра як драматурга. На выставе «Гамлета» ён адчуваў «асаблівыя пакуты» за гэта «фальшывае падабенства твораў мастацтва».

Удзел у маскоўскім перапісе

Л. М. Талстой у юнацтве, сталасці, старасці.

Л. Н. Талстой прыняў удзел у маскоўскім перапісе 1882 года. Ён пісаў пра гэта так: «Я прапаноўваў скарыстацца перапісам для таго, каб даведацца пра галечу ў Маскве і дапамагчы ёй справай і грашыма, і зрабіць так, каб бедных не было ў Маскве».

Талстой лічыў, што для грамадства цікавасць і значэнне перапісу ў тым, што яна дае яму люстэрка, у якое хочаш, не хочаш, паглядзіць усё грамадства і кожны з нас. Ён абраў сабе адзін з самых складаных участкаў, Праточны завулак, дзе знаходзілася начлежка, сярод маскоўскай галыцьбы гэта змрочны двухпавярховы будынак насіў назву «Ржанова крэпасць». Атрымаўшы распараджэнне Думы, Талстой за некалькі дзён да перапісу пачаў абыходзіць участак па плане, які яму быў выдадзены. Сапраўды, брудная начлежка, запоўненая жабракамі паслужыла для Талстога люстэркам, якое адлюстравала страшную беднасць народа. Пад свежым уражаннем ад убачанага, Л. М. Талстой напісаў свой знакаміты артыкул «Аб перапісе ў Маскве». У гэтым артыкуле ён паказваў, што мэта перапісу была навуковай, і з’яўлялася сацыялагічным даследаваннем.

Нягледзячы на дэклараваныя Талстым добрыя мэты перапісу, насельніцтва з падазрэннем адносілася да гэтага мерапрыемства. З гэтай нагоды Талстой пісаў: «Калі нам патлумачылі, што народ ужо даведаўся пра абыход кватэр і сыходзіць, мы папрасілі гаспадара замкнуць браму, а самі хадзілі на двор угаворваць людзей, якія ішлі». Леў Мікалаевіч спадзяваўся выклікаць у багатых спачуванне да гарадской галечы, сабраць грошы, набраць людзей, якія жадаюць садзейнічаць гэтай справе і разам з перапісам прайсці ўсе прытоны беднасці. Акрамя выканання абавязкаў перапісчыка пісьменнік хацеў увайсці ў зносіны з няшчаснымі, даведацца падрабязнасці іх патрэбы і дапамагчы ім грашыма і працай, высылкай з Масквы, змяшчэннем дзяцей у школы, старых у прытулкі і багадзельні.

Леў Талстой у Маскве

«Дом Балконскіх» у Маскве (вул. Ваздвіжанка, 9)

Як піша масквавед Аляксандр Васькін, Леў Талстой прыязджаў у Маскву больш за сто пяцьдзесят разоў. Захаваліся шматлікія будынкі, звязаныя з жыццём і творчасцю пісьменніка, на вуліцах Плюшчыса, Сіўцаў Уражак, Ваздвіжанка, Цвярская, Ніжні Кіслоўскі завулак, Смаленскі бульвар, Земляробчы завулак, Вазнясенскі завулак і, нарэшце, Долгахамоўнічаскі завулак (суч. Вуліца Льва Талстога) і іншыя. Часта бываў пісьменнік і ў Крамлі, дзе жыла сям’я яго жонкі — Берсы. Талстой любіў хадзіць па Маскве пешшу, прычым нават зімой. Апошні раз пісьменнік прыязджаў у Маскву ў 1909 годзе.

Акрамя таго, па вуліцы Ваздвіжанка, 9, знаходзіўся дом дзеда Льва Мікалаевіча — князя Мікалая Сяргеевіча Валконскага, набыты ім ў 1816 годзе ў Праскоўі Васільеўны Мураўёвай-Апостал (дачка генерал-паручніка В. У. Грушэцкага, які і пабудаваў гэты дом, жонка пісьменніка сенатара І. М. Мураўёва-Апостала, маці траіх братоў дзекабрыстаў Мураўёвых-Апосталаў). Князь Валконскі валодаў домам на працягу пяці гадоў, з-за чаго дом таксама вядомы ў Маскве як галоўны дом сядзібы князёў Валконскіх ці як «дом Балконскіх». Дом апісаны Л. М. Талстым як дом П'ера Безухава. Льву Мікалаевічу гэты дом быў добра знаёмы — ён часцяком бываў тут маладым на балях, дзе заляцаўся да цудоўнай князёўны Праскоўі Шчарбатавай: «Са смуткам і дрымотнасцю паехаў да Руміных, і раптам абліло мяне. П[раскоўя] Ш[чарбатава] хараство. Свяжэй за яе не было даўно». Рысамі прыгажуні Праскоўі ён надзяліў ў «Ганне Карэнінай» Кіці Шчарбацкую.

У 1886, 1888 і 1889 гады Л. М. Талстой тройчы пешшу хадзіў з Масквы ў Ясную Паляну. У першым такім падарожжы яго спадарожнікамі былі палітычны дзеяч Міхаіл Стаховіч і Мікалай Ге (сын мастака М. М. Ге). У другім — таксама Мікалай Ге, а з другой паловы шляху (ад Серпухава) далучыліся А. Н. Дунаеў і С. Д. Сыцін (брат выдаўца). Падчас трэцяга падарожжа Льва Мікалаевіча суправаджаў новы сябар і аднадумец 25-гадовы педагог Яўген Папоў.

Адлучэнне ад царквы

Вызначэнне Сінода было абвешчана 24 лютага 1901 года і апублікавана ў «Царкоўных ведамасцях».

Пасля нараджэння Леў Талстой быў ахрышчаны ў праваслаўе. Тым не менш, нягледзячы на сваё стаўленне да Праваслаўнай царквы, ён, як і большасць прадстаўнікоў адукаванага грамадства свайго часу, у юнацтве і маладосці быў абыякавы да рэлігійных пытаннях. Але ў сярэдзіне 1870-х ён праяўляе павышаную цікавасць да вучэння і набажэнства Праваслаўнай царквы: «перачытаў усё, што мог, пра вучэнне царквы, …строга прытрымліваўся больш за год усіх прадпісанняў царквы, выконваючы ўсе пасты і наведваючы ўсе царкоўныя службы…», следствам чаго было поўнае расчараванне ў царкоўнай веры. Паваротным у бок ад вучэння Праваслаўнай Царквы часам для яго стала другая палова 1879 года. У 1880-я ён стаў на пазіцыі адназначна крытычнага стаўлення да царкоўнага веравучэння, духавенства, афіцыйнай царкоўнасці. Публікацыя некаторых твораў Талстога была забароненая як духоўнай, так і свецкай цэнзурай. У 1899 годзе выйшаў раман Талстога «Уваскрасенне», у якім аўтар паказваў жыццё розных сацыяльных слаёў сучаснай яму Расіі; духавенства было намалявана механічна і спехам выконваючым абрады, а халоднага і цынічнага Тапарова некаторыя прынялі за карыкатуру на К. П. Пабеданосцава, обер-пракурора Святога Сінода.

Сваё вучэнне Леў Талстой ужываў у першую чаргу ў адносінах да ўласнага ладу жыцця. Ён адмаўляў царкоўныя трактоўкі неўміручасці і адпрэчваў царкоўны аўтарытэт; ён не прызнаваў ў правах дзяржаву, так як яна будуецца (на яго думку) на гвалце і прымусе. Ён крытыкаваў царкоўнае вучэнне, згодна з якім «жыццё, якое ёсць тут, на зямлі, з усіма яго радасцямі, прыгажосцямі, з усёю барацьбой розуму супраць цемры, — жыццё ўсіх людзей, якія жылі да мяне, усё маё жыццё з маёй унутранай барацьбой і перамогамі розуму ёсць жыццё не сапраўднае, а жыццё тых, хто загінуў, безнадзейна сапсаванае; жыццё жа сапраўднае, бязгрэшнае — у веры, гэта значыць ва ўяўленні, гэта значыць у вар’яцтве». Леў Талстой быў не згодны з вучэннем царквы аб тым, што чалавек ад свайго нараджэння, па сваёй сутнасці з’яўляецца заганным і грэшным, бо, на яго думку, такое вучэнне «пад корань вяне усё, што ёсць лепшага ў прыродзе чалавека». Бачачы, як царква хутка страчвала свой уплыў на народ, пісьменнік, на думку К. Н. Ламунова, прыйшоў да высновы: «Усё жывое — незалежна ад царквы».

У лютым 1901 года Сінод канчаткова схіліўся да думкі аб публічным асуджэнні Талстога і аб аб’яўленні яго адлучаным ад царквы. Актыўную ролю ў гэтым адыграў мітрапаліт Антоній (Вадкоўскі). Як значыцца ў камер-фур’ерскіх часопісах, 22 лютага Пабеданосцаў быў у Мікалая II у Зімовым палацы і гутарыў з ім каля гадзіны. Некаторыя гісторыкі лічаць, што Пабеданосцаў прыбыў да цара прама з Сінода з гатовым вызначэннем.

24 лютага (ст. ст.) 1901 года ў афіцыйным органе сінода «Царкоўныя ведамасці, якія выдаюцца пры Свяцейшым Сінодзе» было апублікавана «Вызначэнне найсвяцейшага сінода ад 20-22 лютага 1901 г. № 557, з пасланнем верным дзецям праваслаўнай грэкарасійскія Касцёла пра графа Льва Талстога».

Тэкст «Вызначэння найсвяцейшага сінода»

<…> Известный миру писатель, русский по рождению, православный по крещению и воспитанию своему, граф Толстой, в прельщении гордого ума своего, дерзко восстал на Господа и на Христа Его и на святое Его достояние, явно пред всеми отрёкся от вскормившей и воспитавшей его Матери, Церкви православной, и посвятил свою литературную деятельность и данный ему от Бога талант на распространение в народе учений, противных Христу и Церкви, и на истребление в умах и сердцах людей веры отеческой, веры православной, которая утвердила вселенную, которою жили и спасались наши предки и которою доселе держалась и крепка была Русь святая.

В своих сочинениях и письмах, в множестве рассеиваемых им и его учениками по всему свету, в особенности же в пределах дорогого Отечества нашего, он проповедует, с ревностью фанатика, ниспровержение всех догматов православной Церкви и самой сущности веры христианской; отвергает личного живаго Бога, во Святой Троице славимого, Создателя и Промыслителя вселенной, отрицает Господа Иисуса Христа — Богочеловека, Искупителя и Спасителя мира, пострадавшего нас ради человеков и нашего ради спасения и воскресшего из мёртвых, отрицает бессеменное зачатие по человечеству Христа Господа и девство до рождества и по рождестве Пречистой Богородицы Приснодевы Марии, не признаёт загробной жизни и мздовоздаяния, отвергает все таинства Церкви и благодатное в них действие Святаго Духа и, ругаясь над самыми священными предметами веры православного народа, не содрогнулся подвергнуть глумлению величайшее из таинств, святую Евхаристию. Всё сие проповедует граф Толстой непрерывно, словом и писанием, к соблазну и ужасу всего православного мира, и тем неприкровенно, но явно пред всеми, сознательно и намеренно отторг себя сам от всякого общения с Церковию православною.

Бывшие же к его вразумлению попытки не увенчались успехом. Посему Церковь не считает его своим членом и не может считать, доколе он не раскается и не восстановит своего общения с нею. <…> Посему, свидетельствуя об отпадении его от Церкви, вместе и молимся, да подаст ему Господь покаяние в разум истины. Молимтися, милосердый Господи, не хотяй смерти грешных, услыши и помилуй и обрати его ко святой Твоей Церкви. Аминь.

«Леў Талстой у пекле». Збор Музея гісторыі рэлігіі і атэізму. 1883 год. На фрагменце сцяннога роспісу з царквы в. Тазова Курскай губерні Талстой у абдымках Сатаны.

Паводле пераканання багасловаў, у тым ліку доктара гістарычных навук, кандыдата багаслоўя, доктара царкоўнай гісторыі святара Георгія Араханава, рашэнне Сінода адносна Талстога — гэта не праклён пісьменніка, а канстатацыя таго факту, што ён паводле ўласнага жадання больш не з’яўляецца членам Царквы. Акрамя таго, у Сінадальным акце 20-22 лютага гаварылася, што Талстой можа вярнуцца ў Царкву, калі ён прынясе пакаянне. Мітрапаліт Антоній (Вадкоўскі), які быў у той час першынства членам Свяцейшага Сінода, пісаў Соф’і Андрэеўне Талстой: «Уся Расія смуткуе аб Вашым мужы, мы аб ім смуткуем. Не верце тым, хто кажа, што мы дамагаемся яго пакаяння з палітычнымі мэтамі». Тым не менш, пісьменнік, яго асяроддзе і руская грамадскасць палічылі, што гэта вызначэнне — неапраўдана жорсткі акт. Напрыклад, калі Талстой прыехаў у Опціну пустынь, на пытанне аб тым, чаму ён не пайшоў да старцаў, ён адказаў, што не мог пайсці, так як адлучаны.

У «Адказе сіноду» Леў Талстой пацвердзіў свой разрыў з царквой: «Тое, што я адрокся ад царквы, якая заве сябе праваслаўнай, гэта цалкам справядліва. Але адрокся я ад яе не таму, што я паўстаў на Госпада, а наадварот, толькі таму, што ўсімі сіламі душы жадаў служыць яму». Талстой пярэчыў супраць прад’яўленых яму ў вызначэнні сінода абвінавачванняў: «Пастанова Сінода наогул мае шмат недахопаў. Яна незаконная або наўмысна двухсэнсоўная; яно адвольная, негрунтоўная, непраўдзівая і, акрамя таго, утрымлівае ў сабе паклёп і падбухторванне да дурных пачуццяў і ўчынкаў». У тэксце «Адказу сіноду» Талстой падрабязна раскрывае гэтыя тэзісы, прызнаючы шэраг істотных разыходжанняў паміж догматамі Праваслаўнай Царквы і яго ўласным разуменнем вучэння Хрыста.

Сінадальнае вызначэнне выклікала абурэнне пэўнай часткі грамадства; у адрас Талстога ішлі шматлікія лісты і тэлеграмы з выразам спагады і падтрымкі. У той жа час гэта вызначэнне справакавала паток лістоў і ад іншай часткі грамадства — з пагрозамі і лаянкай.

У лістападзе 1909 года ён запісаў думку, якая паказвала яго шырокае разуменне рэлігіі:

«Я не хачу быць хрысціянінам, як не раіў і не хацеў бы, каб былі браманісты, будысты, канфуцыяністы, таасісты, магаметане і іншыя. Мы ўсе павінны знайсці, кожны ў сваёй веры, тое, што агульнае ўсім, і, адмовіўшыся ад выключнага, свайго, трымацца таго, што агульнае».

У канцы лютага 2001 года праўнук графа Уладзімір Талстой, кіраўнік музеем-сядзібай пісьменніка ў Яснай Паляне, накіраваў ліст да Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі Аляксія II з просьбай перагледзець Сінадальнае вызначэнне. У адказ на ліст у Маскоўскім Патрыярхаце заявілі, што рашэнне аб адлучэнні Льва Талстога ад Царквы, вынесенае роўна 105 гадоў таму, перагледзець немагчыма, так як (паводле слоў сакратара па ўзаемаадносінах Царквы Міхаіла Дудко), гэта было б няправільным у адсутнасць чалавека, на якога распаўсюджваецца дзеянне царкоўнага суда. У сакавіку 2009 года Уладзімір Талстой выказаў сваё меркаванне аб значэнні сінадальнага акта: «Я вывучаў дакументы, чытаў газеты таго часу, знаёміўся з матэрыяламі грамадскіх дыскусій вакол адлучэння. І ў мяне ўзнікла адчуванне, што гэты акт даў сігнал да татальнага расколу расійскага грамадства. Раскалоліся і царская сям’я, і вышэйшая арыстакратыя, і памеснае дваранства, і інтэлігенцыя, і розначынскія пласты, і просты люд. Расколіна прайшла па целе ўсяго рускага, расійскага народа».

Сыход з Яснай Паляны, смерць і пахаванне

Ліст Л. М. Талстога жонцы, пакінуты перад ад'ездам з Яснай Паляны.

1910 г. Кастрычніка 28. Ясная Паляна.

Ад'езд мой засмуціць цябе. Шкадую аб гэтым, але зразумей і павер, што я не мог паступіць інакш. Становішча маё ў доме становіцца, стала невыносным. Акрамя ўсяго іншага, я не магу больш жыць у тых умовах раскошы, у якіх жыў, і раблю тое, што звычайна робяць старыя майго ўзросту: сыходзяць з свецкага жыцця, каб жыць у адзіноце і цішыні апошнія дні свайго жыцця.

Калі ласка, зразумей гэта і не ездзі за мной, калі і даведаешся, дзе я. Такі твой прыезд толькі пагоршыць тваё і маё становішча, але не зменіць майго рашэння. Дзякую цябе за тваю сумленную 48-гадовае жыццё са мной і прашу дараваць мне ва ўсім, чым я быў вінаваты перад табой, гэтак жа, як і я ад усёй душы дарую табе ва ўсім тым, чым ты магла быць вінаватая перада мной. Раю табе памірыцца з тым новым становішчам, у якое ставіць цябе мой ад'езд, і не мець супраць мяне нядобрага пачуцця. Калі захочаш што паведаміць мне, перадай Сашы, яна будзе ведаць, дзе я, і перашле мне, што трэба; сказаць ж пра тое, дзе я, яна не можа, таму што я ўзяў з яе абяцанне не казаць гэтага нікому.

Леў Талстой.

28 кастрычніка.

Сабраць рэчы і рукапісы мае і пераслаць мне я даручыў Сашы.

Л. Т.

Ясная Паляна, дзе пісьменнік пражыў большую частку свайго жыцця.

У ноч на 28 кастрычніка (10 лістапада) 1910 года Л. М. Талстой, выконваючы сваё рашэнне пражыць апошнія гады адпаведна сваіх поглядах, таемна пакінуў назаўжды Ясную Паляну ў суправаджэнні толькі свайго лекара Д. П. Макавіцкага. Пры гэтым у Талстога не было нават вызначанага плана дзеянняў. Сваё апошняе падарожжа ён пачаў на станцыі Шчокіна. У той жа дзень, перасеўшы на станцыі Гарбачова ў іншы цягнік, даехаў да горада Бялёва Тульскай губерні, пасля — гэтак жа, але ўжо на іншым цягніку да станцыі Казельск, наняў фурмана і накіраваўся ў Опціну Пустынь, а адтуль на наступны дзень — у Шамордзінскі манастыр, дзе сустрэўся са сваёй сястрой, Марыяй Мікалаеўнай Талстой. Пазней у Шамордзіна таемна прыехала дачка Талстога Аляксандра Львоўна.

Раніцай 31 кастрычніка (13 лістапада) Л. М. Талстой і суправаджаючыя адправіліся з Шамордзіна ў Казельск, дзе селі ў цягнік № 12, Смаленск — Раненбург, наступны ва ўсходнім кірунку. Квіткоў пры пасадцы купіць не паспелі; даехаўшы да Бялёва, приобрели билеты до Волава, дзе мелі намер перасесці на які-небудзь цягнік, наступны ў паўднёвым кірунку. Суправаджаючыя Талстога пазней таксама сведчылі, што пэўнай мэты ў падарожжы не было. Пасля нарады вырашылі ехаць да яго пляменніцы Е. С. Дзенісенка, у Новачаркаск, дзе хацелі паспрабаваць атрымаць замежныя пашпарты і затым ехаць у Балгарыю; калі ж гэта не атрымаецца — ехаць на Каўказ. Аднак па дарозе Л. М. Талстой адчуў сябе горш — прастуда павярнулася крупозным запаленнем лёгкіх і суправаджаючыя вымушаныя былі ў той жа дзень перапыніць паездку і вынесці хворага Талстога з цягніка на першай вялікай станцыі побач з населеным пунктам. Гэтай станцыяй была Астапава (ныне Леў Талстой, Ліпецкая вобласць).

Вестка пра хваробу Льва Талстога выклікала моцны перапалох як у вышэйшых колах, так і сярод членаў найсвяцейшага Сінода. Аб стане яго здароўя і становішчы спраў сістэматычна накіроўваліся шыфраваныя тэлеграмы міністэрству ўнутраных спраў і Маскоўскаму жандарскаму ўпраўленню чыгунак. Было скліканае экстраннае таемнае пасяджэнне Сінода, на якім, па ініцыятыве обер-пракурора Лук’янава, было пастаўлена пытанне аб адносінах царквы на выпадак сумнага зыходу хваробы Льва Мікалаевіча. Але пытанне станоўча так і не было вырашана.

Льва Мікалаевіча спрабавалі выратаваць шасцёра лекараў, але на іх прапановы дапамагчы ён толькі адказаў: «Бог усё ўладкуе». Калі ж яго спыталі, чаго яму самому хочацца, ён сказаў: «Мне хочацца, каб мне ніхто не надакучваў». Апошнімі асэнсаванымі яго словамі, якія ён вымавіў за некалькі гадзін да смерці старэйшаму сыну, ад хвалявання не ўдалося разабраць, але апошнімі, якія чуў лекар Макавіцкі, былі: «Сярожа… ісціну… я люблю шмат, я люблю ўсіх…».

7 (20) лістапада у 6 гадзін 5 хвілін пасля тыдня цяжкай і пакутлівай хваробы (задыхаўся) Леў Мікалаевіч Талстой памёр у доме начальніка станцыі І. І. Азоліна.

Калі Л. М. Талстой прыязджаў у Опціну Пустынь перад смерцю, ігуменам манастыра і скітоначальнікам быў старац Варсанофій. Талстой не адважыўся зайсці ў скіт, і старац паехаў за ім на станцыю Астапава, каб даць яму магчымасць прымірыцца з Касцёлам. Але яго не пусцілі да пісьменніка, як не пусцілі да яго жонку і некаторых з яго бліжэйшых сваякоў з ліку праваслаўных вернікаў.

9 лістапада 1910 года ў Яснай Паляне сабралася некалькі тысяч чалавек на пахаванне Льва Талстога. Сярод тых, хто сабраліся, былі сябры пісьменніка і прыхільнікі яго творчасці, мясцовыя сяляне і маскоўскія студэнты, а таксама прадстаўнікі дзяржаўных органаў і мясцовыя паліцыянты, накіраваныя ў Ясную Паляну ўладамі, якія асцерагаліся, што цырымонія развітання з Талстым можа суправаджацца супрацьурадавымі заявамі, а, магчыма, што нават выльецца ў дэманстрацыю. Акрамя таго — у Расіі гэта было першае публічнае пахаванне знакамітага чалавека, якое павінна было прайсці не паводле праваслаўнага абраду (без святароў і малітваў, без свечак і абразоў), як пажадаў сам Талстой. Цырымонія прайшла мірна, што было адзначана ў паліцэйскіх рапартах. Тыя, хто засталіся, выконваючы поўны парадак, з ціхім спевам праводзілі ад станцыі да сядзібы труну Талстога. Людзі сталі ў чаргу, моўчкі ўваходзілі ў пакой для развітання c целам.

У гэты ж дзень у газетах была апублікавана рэзалюцыя Мікалая II на дакладзе міністра ўнутраных спраў пра смерць Льва Мікалаевіча Талстога: «Душэўна шкадую пра смерць вялікага пісьменніка, які ўвасобіў падчас росквіту свайго таленту ў творах сваіх вобразы аднаго са слаўных Часоў рускага жыцця. Гасподзь Бог няхай будзе яму міласэрны суддзя».

Магіла Льва Талстога.

10 (23) лістапада 1910 года Л. М. Талстой быў пахаваны ў Яснай Паляне, на ўзроўку ў лесе, дзе ў дзяцінстве ён разам з братам шукаў «зелёную палочку», якая захоўвала «сакрэт», як зрабіць усіх людзей шчаслівымі. Калі труну з нябожчыкам апускалі ў магілу, усе прысутныя поўна глыбокай пашаны схілілі каленяў.

У студзені 1913 года было апублікавана ліст графіні С. А. Талстой ад 22 снежня 1912 года, у якім яна пацвярджала весткі ў друку аб тым, што на магіле яе мужа было здзейснена яго адпяванне нейкім святаром у яе прысутнасці, пры гэтым яна абвяргала чуткі пра тое, што святар быў несапраўдным. У прыватнасці, графіня пісала: «Заяўляю яшчэ, што Леў Мікалаевіч ні разу перад смерцю ня выказаў жадання не быць адпетым, а раней пісаў у сваім дзённіку 1895 года, як бы завяшчанне: „Калі можна, то (хаваць) без святароў і адпявання. Але калі гэта будзе непрыемна тым, хто будзе хаваць, то няхай хаваюць, як звычайна, але як мага танней і прасцей“». Святаром, які добраахвотна пажадаў парушыць волю Свяцейшага сінода і таемна адпець адлучанага графа, апынуўся Рыгор Лявонцьевіч Каліноўскі, — святар з сяла Іванькова Пераяслаўскага ўезда Палтаўскай губерні. Неўзабаве ён быў звольнены ад пасады, але не за супрацьзаконнае адпяванне Талстога, а «з прычыны таго, што ён знаходзіцца пад следствам за забойства ў нецвярозым выглядзе селяніна <…>, прычым азначаны святар Каліноўскі паводзін і маральных якасцей даволі няўхвальных, гэта значыць горкі п’яніца і здольны на ўсялякія брудныя справы», — як паведамлялася ў агентурных жандарскіх зводках

Даклад начальніка Пецярбургскага ахоўнага аддзялення палкоўніка фон Котэна міністру ўнутраных спраў Расійскай імперыі:

«У дадатак да данясеннях ад 8 гэтага лістапада дакладваю Вашаму высакароддзю звесткі пра хваляванні навучэнскай моладзі, якія адбываліся 9 гэтага лістапада… з нагоды дня пахавання памерлага Л. М. Талстога. У 12 гадзін дня была адслужана ў Армянскай царквы паніхіда па нябожчыку Л. Н. Талстому, на якой прысутнічала каля 200 чалавек, якія маліліся, пераважна армян, і нязначная частка навучэнскай моладзі. Па заканчэнні паніхіды моляцца разышліся, але праз некалькі хвілін у царкву пачалі прыбываць студэнты і курсісткі. Аказалася, што на ўваходных дзвярах універсітэта і Вышэйшых жаночых курсаў былі вывешаны аб’явы, што паніхіда па Л. М. Талстым адбудзецца 9 лістапада ў гадзіну папаўдні ў вышэйадзначанай царквы. Армянскае духавенства другі раз здзейсніла паніхіду, да канца якой царква ўжо не магла змясціць усіх людзей, якія маліліся, значная частка якіх стаяла на дзядзінцы і ў двары пры Армянскай царквы. Па заканчэнні паніхіды ўсе, хто быў на паперці і на царкоўным двары праспявалі „Вечная памяць“…»

Талстой за два гады да смерці, 22 студзеня 1909, запісаў у сваім дзённіку:

«Учора быў архірэй<…> Асабліва непрыемна, што ён прасіў даць яму ведаць, калі я буду паміраць. Як бы не прыдумалі яны чаго-небудзь такога, каб запэўніць людзей, што я „пакаяўся“ перад смерцю. І таму заяўляю, здаецца, паўтараю, што вярнуцца да царквы, прычасціцца перад смерцю, я гэтак жа не магу, як не магу перад смерцю казаць нахабныя словы ці глядзець нахабныя карцінкі, і таму ўсе, што будуць казаць аб маім перадсмяротным пакаянні і паяднанні, — хлусня».

—

На смерць Льва Талстога адрэагавалі не толькі ў Расіі, але і ва ўсім свеце. У Расіі прайшлі студэнцкія і рабочыя дэманстрацыі з партрэтамі памерлага, якія сталі водгукам на скон вялікага пісьменніка. Каб ушанаваць памяць Талстога, працоўныя Масквы і Санкт-Пецярбурга спынілі працу некалькіх заводаў і фабрык. Адбываліся легальныя і нелегальныя сходкі, сходы, выпускаліся ўлёткі, адмяняліся канцэрты і вечары, на момант жалобы былі зачыненыя тэатры і кінематографы, прыпынілі гандаль кнігарні і крамы. Многія людзі хацелі прыняць удзел у пахаванні пісьменніка, аднак урад, асцерагаючыся стыхійных хваляванняў, усяляк перашкаджаў гэтаму. Людзі не маглі ажыццявіць свайго намеру, таму Ясная Паляна была літаральна засыпаная тэлеграмамі. Дэмакратычная частка расійскага грамадства была абураная паводзінамі ўрада, які доўгія гады трэціраваў Талстога, забараняў яго творы, і, нарэшце, перашкаджаў ушанаванню яго памяці.

Творчасць

Дэбютаваў з аповесцямі «Дзяцінства» (1852), «Гады падлетка» (1854), «Юнацтва» (1857) і ваеннымі апавяданнямі «Набег», «Высечка лесу». Стварыў мастацкія нарысы «Севастопаль у снежні месяцы», «Севастопаль у маі», «Севастопаль у жніўні 1855 г.», (1855—56).

У аповесці «Казакі» (1863, не завершана) асэнсаванне ролі казацтва ў гістарычным лёсе Расіі і ўсходняга славянства. Раман-эпапея «Вайна і мір» (1863—69) — нябачаная ў літаратуры новага часу з’ява паводле жанру, багацця і шырыні паказу народнага жыцця і гістарычных падзей, па псіхалагічнай распрацаванасці характараў; у ім выявілася тэндэнцыя пераходу ад пункту гледжання народа ва ўсім, з чаго складаецца жыццё чалавека, у форме гарманізацыі свету, збліжэння пачаткаў жыцця праз маральны, эстэтычны рух дзеяння да народнай праўды, прастаты, шчырасці. Трагічныя старонкі еўрапейскай гісторыі, вайны, дыпламатычнай і прыдворнай маны, чалавечых смярцей і няшчасцяў у ім ураўнаважваюцца старонкамі народнага гераізму, чалавечай любові, самаахвярнасці. У рамане «Ганна Карэніна» (1875—77) асэнсаваны шматлікія пласты паслярэформеннага жыцця, калі «ўсё перавярнулася і пачынае ўкладвацца».

Панарама жыцця з яго вечнымі пытаннямі дабра і зла, любові і нянавісці, смерці і бяссмерця прадстаўлена ў шматлікіх мастацкіх празаічных («Халстамер», «Смерць Івана Ільіча», абодва 1886; «Крэйцэрава саната», 1891; «Айцец Сергій», 1911, і інш.) і драматычных («Улада цемры», 1886; «Плады асветы», 1890) творах.

У рамане «Уваскрэсенне» (1899) праз лёс галоўных герояў, праз іх блуканне па «кругах» чалавечай чысціні, падзенняў, пакут, духоўнага ўваскрэсення, па «кругах» жорсткай і бязлітаснай бюракратычнай машыны Л. Талстой паказаў праўдзівую і кантрасную карціну розных бакоў жыцця тагачаснай Расіі.

У творах апошніх дзесяцігоддзяў — драме «Жывы труп», аповесцях «Пасля балю» (абедзве апубл. 1911), «Хаджы-Мурат» (апубл. 1912), т.зв. народных апавяданнях — дасягнуў незвычайнага майстэрства лаканічнага пісьма: тонкасць і глыбіня псіхалагічнага аналізу суседнічаюць у іх з адкрытай пропаведдзю супраць антыгуманных, жорсткіх праяў грамадскага жыцця. Усё большае месца ў яго творчасці займала публіцыстыка.

Светапогляд, публіцыстыка

На пачатку 1880-х гадоў пасля працяглай і складанай эвалюцыі светапогляду Л. Талстой адкрыта абвясціў пра разрыў з афіцыйнай царкоўнай дактрынай як пануючай ідэалагічнай сістэмай і пра пераход на пазіцыі «простага працоўнага народа». Ён напісаў шэраг філасофска-публіцыстычных трактатаў («Споведзь», 1879—80; «Даследаванне дагматычнага багаслоўя», 1879—84; «У чым мая вера?», 1883—84; «Дык што ж нам рабіць?», 1885—86, і інш.), у якіх абвінаваціў афіцыйную царкву ў падтрымцы і апраўданні вайны і насілля. У трактаце «Царства божае ўнутры вас» (1893, на франц. мове; у Расіі забаронена, апубл. 1906) галоўнымі аб’ектамі выкрывання сталі ваеншчына, мілітарызм, сацыяльна-палітычныя сілы, занятыя маральнай і эканамічнай падрыхтоўкай крывавых канфліктаў і сусветнай вайны.

Складаныя пытанні мастацтва ў трактаце «Што такое мастацтва?» (1897—98). У канцы XIX ст. стварыў уласную арыгінальную тэорыю, у аснове якой ідэя нягвалту — своеасаблівая «праграма міру» з універсальным комплексам маральных і сацыяльна-этычных патрабаванняў. Найвышэйшую мэту ён бачыў у яднанні людзей і іх самаўдасканаленні праз адмаўленне служыць злу гвалту.

Ён адгукаўся на балючыя і вострыя пытанні сучаснасці («Рабства нашага часу», «Не забі», абодва 1900; «Не магу маўчаць!», «Корань зла», абодва 1908, і інш.). Сусветны рэзананс атрымала яго антываенная публіцыстыка («Салдацкая памятка», «Афіцэрская памятка», абодва 1901; «Адумайцеся!», 1905).

Беларускія пераклады

• Ці шмат чалавеку трэба зямлі і др. апавяданьні. — Вільня, 1928.
• Ад чаго зло на свеце. — Вільня, 1929.
• Хаджы-Мурат. — Мн., 1931.
• Васкрэсенне. — Мн., 1937.
• Палікушка. Пасля бала. — Мн., 1937.
• Севастопальскія апавяданні. — Мн., 1937.
• Каўказскі нявольнік. — Мн., 1941.
• Апавяданні для дзяцей. — Мн., 1946.
• Аповесці і апавяданні. — Мн., 1954.
• Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак. — Мн., 1977.

Літаратура

Кнігі

Кнігі пісьменнікаў

• Леў Талстой і Беларусь. — Мн., 1981.
• Адамовіч А. М., Чубакоў С. Н. Талстой // БЭ у 18 т. — Т. 15. — Мн., 2002.
• Гусев Н. Н. Л. Н. Толстой: Материалы к биогр. — М., 1954—70.
• Гудзий Н. К. Лев Толстой. 3 изд. — М., 1960.
• Шифман А. Н. Лев Толстой и Восток. — М., 1960.
• Арденс Н. Н. Творческий путь Л. Н. Толстого. — М., 1962.
• Толстой и зарубежный мир. Т. 1—2. — М., 1965.
• Куприянова Е. Н. Эстетика Л. Н. Толстого. — М.; Л., 1966.
• Чубаков С. Н. «Все дело жизни»: (Лев Толстой и поиски мира). — Мн., 1978.
• Ломунов К. Н. Лев Толстой в современном мире. — М., 1975.
• Л. Н. Толстой в воспомннаннях современннков. Ч. 1—2. — М., 1978.
• Опульская Л. Д. Роман-эпопея Л. Н. Толстого «Война и мир». — М., 1987
• Библиографический указатель литературы о Л. Н. Толстом. — М., 1999.
• Бунин И. А. Освобождение Толстого Архівавана 28 ліпеня 2013. // И. А. Бунин. Собр. соч. в 6 т. — М.: Худ. лит., 1988.
• Вересаев В. В. Да здравствует весь мир! (О Льве Толстом). — М.: Директ-Медиа, 2010. — 188 с. — ISBN 978-5-9989-4303-4.(недаступная спасылка)
• Горький М. Лев Толстой Архівавана 28 ліпеня 2013. // М. Горький. Собр. соч. в 22 т. — 2-е изд., испр. аўтаром. — М.—Л.: ГИЗ, 1927. — Т. 15.
• Мережковский Д. С. Л. Толстой и Достоевский / РАН; изд.подготовила Е. А. Андрущенко; отв. ред. А.Л. Гришунин. — М.: Наука, 2000. — 586 с. — (Лит. памятники). — ISBN 5-02-011599-1.
• Роллан Р. Жизнь Толстого // Ромен Роллан. Собр. соч. — М.: Гослитиздат, 1954. — Т. 2. «Жизни великих людей». — С. 219—368.

Працы літаратуразнаўцаў

• Лакшин В. Я. Толстой Лев Николаевич // Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — М.: Сов. энциклопедия, 1977. — Т. 26.
• Шкловский В. Б. Лев Толстой. — М.: Мол. гвардия, 1963. — 864 с. — («Жизнь замечательных людей»).
• Эйхенбаум Б. М. Из студенческих лет Л. Н. Толстого // О прозе / И. Г. Ямпольский. — Л.: Худ. лит., Лен. отд-ние, 1969. — С. 91—116. — 116 с.

Працы талстоўцаў

• Бирюков П. Н. Биография Л. Н. Толстого в 4-х томах, 1905—1922. — М.: Алгоритм, 2000. — Т. I—IV. — (Гений в искусстве).
• Булгаков В. Ф. Воспоминания секретаря Льва Толстого // О Толстом. Воспоминания и рассказы / Вступ. ст., прим., указ. А. И. Шифмана. — Тула: Приокское кн. изд-во, 1978. — 479 с.
• Гусев Н. Н. Лев Николаевич Толстой. Материалы к биографии с 1828 по 1855 год / Под ред. М. К. Добрынина. — М.: Изд-во АН СССР, 1954. — 720 с.
• Гусев Н. Н. Лев Николаевич Толстой. Материалы к биографии с 1855 по 1869 год / Под ред. А. И. Шифмана. — М.: Изд-во АН СССР, 1957. — 720 с.
• Гусев Н. Н. Лев Николаевич Толстой. Материалы к биографии с 1870 по 1881 год / Под ред. А. И. Шифмана. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — 917 с.
• Маковицкий Д. П. У Толстого. 1904—1910: «Яснополянские записки» : В 4 кн / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького; Ред. комис. изд. С. А. Макашин, М. Б. Храпченко, В. Р. Щербина. — М.: Наука, 1979—1981. — Т. 90. — (Лит. наследство).

Марксісцкая крытыка

• Толстой Л. Н. // Литературная энциклопедия / Под ред. А. В. Луначарского. — М.: Гослитиздат, 1939. — Т. XI. — 824 с.

Тэматычныя агляды і мемуары

• Русское православие: вехи истории / Науч. ред. А. И. Клибанов. — М., 1989. — С. 433—434.
• Толстой С. М. «Толстой и Толстые». Очерки из истории рода = „Tolstoï et les Tolstoï“. Essais de histoire de la famille / Пер. с фр. Н. И. Азаровой. — М.: Сов. Россия, 1990. — 228 с.
• Л. Н. Толстой в воспоминаниях современников : в 2 т / Ред. С. А. Макашин; сост., подгот. текста и комм. Г. В. Краснова и Н. М. Фортунатова. — М.: Худ. лит, 1978. — Т. 1—2. — 623 + 672 с. — (Лит. мемуары).
• Лев Толстой в Иерусалиме: Материалы международной научной конференции «Лев Толстой: После юбилея» / Сост. Е. Д. Толстая. — М.: Новое литературное обозрение, 2013. — 432 с., ил. — (Научная библиотека). 1500 экз., ISBN 978-5-444-80111-6

Артыкулы

Акадэмічныя даследаванні

• Бурнашева Н. И. Комментарии. «Севастополь в декабре месяце» // Толстой Л. Н. Полн. собр. соч. : в 100 т. — Худ. произведения : в 18 т / Подг. текста и комм. Н. И. Бурнашевой; ред. тома Л. Д. Громова-Опульская. — М.: Наука, 2002. — Т. II. — С. 393—394. — ISBN 5-02-022757-9.
• Жданов В., Зайденшнур Э. Художественные произведения [в юбилейном собрании сочинений Л. Н. Толстого] // Лев Толстой / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького; ред. тома С. А. Макашин. — М.: Изд-во АН СССР, 1961. — Т. 69. Кн. 2. — С. 436—471. — (Литературное наследство).
• Лифшиц Г. М. Политическая борьба вокруг смерти Толстого // Лев Толстой / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького; ред. тома С. А. Макашин. — М.: Изд-во АН СССР, 1961. — Т. 69. Кн. 2. — С. 321—402. — (Литературное наследство).
• Мотылёва Т. Л. Толстой и современные зарубежные писатели // Лев Толстой / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького; ред. тома С. А. Макашин. — М.: Изд. АН СССР, 1961. — Т. 69. Кн. 1. — С. 141—150. — (Литературное наследство).

Водгукі крытыкаў і дзеячаў культуры

• Адамович Г. В.. Толстой. Речь на собрании в Париже 3 декабря 1960 года (нявызн.)(недаступная спасылка) (3 снежня 1960). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2014.
• Белый А.. Лев Толстой и культура (1912) (нявызн.).
• Вересаев В. В.. Художник жизни (О Льве Толстом) (нявызн.).
• Леонов Л. М.. Слово о Толстом (Речь на торжественном заседании в Большом театре СССР 19 ноября 1960 г.) (нявызн.) (19 лістапада 1960). Архівавана з першакрыніцы 10 красавіка 2013.
• Мейерхольд В. Э. О Толстом, Чехове, Блоке и Маяковском // (Цитируется по изданию: Гладков А. К. Мейерхольд Архівавана 23 мая 2009.: В 2-х т. М.: 1990. Т.2: Пять лет с Мейерхольдом; Встречи с Пастернаком.)
• Розанов В. В.. На закате дней. К 55-летию литературной деятельности Л. Н. Толстого (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 10 красавіка 2013.
• Розанов В. В.. Толстой в литературе (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 10 красавіка 2013.
• Свенцицкий В. П. Венок на могилу Льва Толстого // Наш современник. 2010. № 11.— С. 242—261.
• Святополк-Мирский Д. П. Сюжеты и язык произведений Толстого // «История русской литературы» Архівавана 4 сакавіка 2016.
• Чернышевский Н. Г. Детство и отрочество. Сочинение графа Л. Н. Толстого. Военные рассказы графа Л. Н. Толстого // Чернышевский Н. Г. Полное собрание сочинений : в 15 т. — М.: 1947. — Т. 3. — С. 421–431.
• Чуковский К. И. Л. Толстой об Уолте Уитмане. — М.: Литературная газета, 1940-08-25.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Леў Мікалаевіч Талстой
• Характарыстыка творчасці на Slounik.org
• Свет Льва Талстога Архівавана 12 сакавіка 2008. (рус.)
• Финальные электронные версии книг 90-томного собрания сочинений Л. Н. Толстого.
• Весь Толстой в один клик Архівавана 22 мая 2015. — проект по созданию эталонной электронной версии 90-томного собрания сочинений Льва Толстого.
• Граф Лев Толстой, великий писатель земли русской, в портретах, гравюрах, живописи, скульптуре, карикатурах. Составили П. Н. Краснов и Л. М. Вольф. СПб.; Т-во М. О. Вольф, 1903, 104 с.
• Определение Святейшего Синода, от 20-22 февраля 1901 года № 557, с посланием верным чадам Православной Грекороссийской Церкви о графе Льве Толстом «Церковные ведомости». СПб., 1901.
• Письмо графини С. А. Толстой к Митрополиту С.-Петербургскому и Ладожскому Антонию (Вадковскому) «Прибавления к Церковным ведомостям». СПб., 1901.
• Ответ митрополита Антония графине С. А. Толстой на её письмо по поводу оповещения святейшего Синода об отпадении от православной церкви графа Л. Н. Толстого СПб., 1912.
• Профіль Льва Николаевича Толстого на афіцыйным сайце РАН
• Интервью Петра Толстого, праправнука Льва Николаевича, о творчестве Толстого и его отношениях с церковью Архівавана 10 кастрычніка 2013.
• Уильям Никелл. Смерть Толстого и жанр публичных похорон в России
• Общество любителей русской словесности им. Л. Н. Толстого.
• Родословная графа Л. Н. Толстого.
• Леў Мікалаевіч Талстой на «Радаводзе». Дрэва продкаў і нашчадкаў
• Биография и основные труды Л. Н. Толстого на сайте Научной педагогической электронной библиотеки (нявызн.)(недаступная спасылка). elib.gnpbu.ru. Архівавана з першакрыніцы 9 жніўня 2016. Праверана 15 чэрвеня 2015.
• «Сайт близких единомышленников Л. Н. Толстого». Работы толстовцев 1880—1986 г.г. и далее.

Зборы сачыненняў

• Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений в 90 томах. — Юбилейное выданне. — М.: Гослитиздат, 1928—1958.
• Толстой Л. Н. Собрание сочинений в 22 томах. — М.: «Художественная литература», 1978—1985.
• ЭНИ «Лев Толстой» в Фундаментальной электронной библиотеке «Русская литература и фольклор».
• Сочинения Л. Н. Толстого Архівавана 11 мая 2023. и статьи о нём.
• Сказки Толстого Льва Николаевича.
• Последняя статья Льва Николаевича Толстого.

Кінахроніка і аўдыёзапісы Л. М. Талстога

• Кадры кинохроники с Л. Н. Толстым.
• Л. Н. Толстой читает сказку «Волк» (аудиозапись и текст)
• Л. Н. Толстой читает свои 23 письма 1908—1909 годов.
• Л. Н. Толстой читает прозу и статьи.
• Аудиозаписи Л. Н. Толстого (1908 год)