Сярэдняя Літва

Непрызнаная дзяржава
Рэспубліка Сярэдняй Літвы
польск.: Republika Litwy Środkowej літ.: Vidurio Lietuvos Respublika
Герб Сярэдняй Літвы Сцяг Сярэдняй Літвы
<   > 1920 — 1922
Сталіца	Вільня
Мова(ы)	польская, ідыш, літоўская, беларуская, руская
Афіцыйная мова	польская
Грашовая адзінка	Польская марка
Плошча	13.490 км²
Насельніцтва	490 тыс.
Форма кіравання	рэспубліка
Кіраўнікі дзяржавы
Галоўнакамандуючы
• 1920 – 1921	Люцыян Жалігоўскі
Старшыня Часовай кіруючай камісіі
• 1921 – 1922	Аляксандр Эдвардавіч Мяйштовіч (1864—1943)
Гісторыя
• 12 кастрычніка 1920	Бунт Жалігоўскага
• 20 лютага 1922	Прыняцце рэзалюцыі пра ўваходжанне ў склад Польшчы
• 18 красавіка 1922	Афіцыйнае ўваходжанне
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сярэдняя Літва (польск.: Litwa Środkowa) — дзяржаўнае ўтварэнне на тэрыторыі Віленшчыны і Гродзеншчыны ў 1920—1922 гг.

Гістарычны нарыс

Паводле ўмоў падпісанага 7 кастрычніка 1920 Сувалкаўскага дагавору паміж Польшчай і Літвой Віленшчына лічылася тэрыторыяй Літвы. Але адначасова аператыўная група «Беняконі» пад камандаваннем генерала Люцыяна Жалігоўскага заявіла 8 кастрычніка аб выхадзе з падпарадкавання польскага галоўнага камандавання. Пазней і Жалігоўскі, і кіраўнік польскай дзяржавы Юзаф Пілсудскі прызнавалі, што ініцыятарам гэтага меркаванага бунту быў насамрэч сам Пілсудскі, які не бачыў іншага спосабу вярнуць Вільню.

Група, у склад якой уваходзілі 1-я Літоўска-беларуская дывізія генерала Р. Радкоўскага і група маёра М. Зындрам-Касцялкоўскага, заняла Вільню і пачала рухацца ў напрамку Коўна. У ходзе наступлення войскі Жалігоўскага дасягнулі мястэчка Кейданы ў цэнтры Літвы. У выніку ўмяшання Кантрольнай камісіі Лігі Нацый 29 лістапада было заключана перамір’е; на тэрыторыі, занятай часцямі Жалігоўскага, арганізоўвалася незалежная адміністрацыйная адзінка, якая атрымала назву Сярэдняя Літва.

Згодна з дэкрэтам галоўнакамандуючага войскамі генерала Жалігоўскага тэрыторыя Сярэдняй Літвы пачаткова ўключала 14 гмін Браслаўскага, па адной гміне Вілейскага і Дзісненскага, 19 гмін Віленскага павета, Трокскі павет, гміны Лідскага павета на правым беразе Нёмана і 8 гмін Гродзенскага павета. Пазней мяжа Сярэдняй Літвы перанесена крыху на поўнач і прайшла па лініі Алкенікі — Беняконі — Дзевянішкі — Трабы — Лебедзі, на захад ад Маладзечна і Вілейкі, потым на поўнач да Казян і ракі Заходняя Дзвіна, на захад ад Друі. Сярэдняя Літва ў выніку поўнасцю ці часткова ахоплівала Ашмянскі, Свянцянскі, Трокскі, Віленскі, Браслаўскі і Лідскі паветы; яна займала каля 10 тыс. км² і налічвала 530 тыс. чал., 40 % з якіх складалі беларусы.

Новая краіна складалася з 10 паветаў. Акрамя Вільні, найбольш буйнымі гарадамі былі Трокі, Смаргонь і Ашмяны.

Вярхоўная ўлада ў Сярэдняй Літве знаходзілася ў руках генерала Жалігоўскага. Функцыю ўрада выконвала Часовая кіруючая камісія пад старшынствам В. Абрамовіча. Апошні быў прадстаўніком «краёўцаў», якія выказваліся за стварэнне разам з Ковенскай Літвой федэратыўнай дзяржавы. Польскі ўрад патрабаваў ад Жалігоўскага падпарадкавання сваім дырэктывам. У канцы 1920 у якасці прадстаўніка ўрада Польшчы пры Часовай кіруючай камісіі ў Вільню прыбыў Уладзіслаў Рачкевіч (1885—1947). У сувязі з унутраным крызісам ва ўрадзе Сярэдняй Літвы ў першай палове студзеня 1921 прызначаны новы склад Часовай камісіі на чале з генералам Стэфанам Макрэцкім, лаяльным да Польшчы. У канцы 1921 яго змяніў Аляксандр Мяйштовіч (1864—1943).

Галоўнымі задачамі Часовай камісіі з’яўлялася забеспячэнне палітычнай і эканамічнай стабільнасці края. Слабасць цэнтальнай улады Сярэдняй Літвы стала прычынай злоўжыванняў з боку мясцовай адміністрацыі і вайскоўцаў. Сярэдняя Літва залежала ад грашовых крэдытаў польскага ўрада.

Нягледзячы на цяжкасці, на тэрыторыі Сярэдняй Літвы на працягу 1921 пачалі дзейнічаць 432 прамысловых і каля 1370 дробных прадпрыемстваў. Асноўным прадметам экспарту была прамысловая сыравіна (дрэва, лён і інш.). Улады распрацавалі праект электрыфікацыі края з выкарыстанем электрастанцый у Ашмянах, Свянцянах і Лошы, спрабавалі правесці зямельную рэформу, якая мела на мэце аслабленне сацыяльнай напружанасці на вёсцы.

У Сярэдняй Літвы былі свае грошы (польская марка), сімволіка і нават паштовыя маркі. Першыя маркі выйшлі 20 кастрычніка 1920 і мелі выяву двух гербаў, «Белага арла» і «Пагоні». На марках 1920-22 можна ўбачыць выявы помнікаў гісторыі і архітэктуры Вільні (сярод якіх касцёл Св. Ганны і Вострая брама), выявы каралевы Ядвігі і Ягайлы, Тадэвуша Касцюшкі і Адама Міцкевіча. Некалькі разоў выходзілі маркі з партрэтам Жалігоўскага. У лістападзе 1921 выйшла марка, прысвечаная ўваходу войска Жалігоўскага ў Вільню 9 кастрычніка 1920.

Пытанне палітычнай прыналежнасці Сярэдняй Літвы канчаткова павінен быў вырашыць сейм і правядзенне плебісцыту. Выбары ў сейм былі прызначаны на 9 студзеня 1921, аднак супраць выбараў выступіла Ліга Нацый, якая прыняла рашэнне аб правядзенні плебісцыту і ўвядзенні на тэрыторыю Сярэдняй Літвы замежных войск. План правядзення выбараў у сейм зноў набыў актуальнасць у лістападзе 1921. 30 лістапада Жалігоўскі пасля дэмабілізацыі войска перадаў уладу старшыні Часовай кіруючай камісіі і выехаў з Вільні.

У выбарах у сейм Сярэдняй Літвы 8 студзеня 1922 прынялі ўдзел 64 % выбаршчыкаў. Большасць беларускага і літоўскага насельніцтва байкатавала выбары, якія ў выніку сталі перамогай прыхільнікаў інкарпарацыі Сярэдняй Літвы ў склад Польшчы. 20 лютага 1922 сейм Сярэдняй Літвы прыняў рашэнне пра далучэнне яе да Польшчы.

Са студзеня 1921 антыпольскія сілы вялі падрыхтоўку да ўзброенага паўстання, якое мела на мэце перашкодзіць далучэнню Віленшчыны да Польшчы, аднак польская дэфензіва раскрыла падполле.

Пасля зацвярджэння ў сакавіку 1923 Лігай Нацый усходняй мяжы Польшчы Віленскі край стаў адной з яе частак.

Беларусы ў Сярэдняй Літве

У першы перыяд існавання Сярэдняй Літвы ў сувязі з будучым плебісцытам Часовая кіруючая камісія праводзіла ў адносінах да беларускага насельніцтва ліберальную нацыянальную палітыку. 9 кастрычніка 1920 ў Вільні на нарадзе беларускіх дзеячаў, у якой прынялі ўдзел Браніслаў Тарашкевіч, Вацлаў Іваноўскі, Антон Луцкевіч і інш., было вырашана выкарыстаць спрыяльныя палітычныя абставіны для развіцця беларускай адукацыі і асветы. У 1921 А. Луцкевіч стварае Беларускі музей імя Івана Луцкевіча. Па прапанове ўрада Б. Тарашкевіч заняў пасаду старшага рэферэнта ў Дэпартаменце асветы. Вясной 1921 ў краі дзейнічала 186 беларускіх школ. У канцы 1920 тут заснавана Барунская настаўніцкая семінарыя. У 1921 па ініцыятыве Тарашкевіча створана Таварыства беларускай школы. Аднак беларускае школьніцтва на Віленшчыне існавала да таго часу, пакуль у складзе Часовай кіруючай камісіі заставаліся Іваноўскі і Тарашкевіч (у кастрычніку 1921 ён адмовіўся ад працы ў Дэпартаменце асветы). Новы ўрад Сярэдняй Літвы прыступіў да ліквідацыі беларускай асветы. У 1922 колькасць беларускіх школ скарацілася да 29.

Урад Літвы абяцаў даць Віленшчыне аўтаномію і фінансава падтрымліваў беларускія нацыянальныя арганізацыі. На тэрыторыі Сярэдняй Літвы дзейнічала некалькі беларускіх арганізацый, прадстаўнікі груп рознай палітычнай арыентацыі, якія былі звязаныя з Беларуссю.

Літаратура

• Buchowski, K. Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku / K. Buchowski. — Białystok : Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
• Gierowska-Kałłaur, J. Zarząd cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920) / J. Gierowska-Kałłaur. — Warszawa : Neriton, 2003. — 455 s.
• Kolarz, B. Ustrój Litwy Środkowej w latach 1920—1922. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2004. — 218 s.
• Szpoper, D. Gente Lithuana, Natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851—1934) / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 2009. — 487 s.
• Szpoper, D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
• Войнилович, Э. Воспоминания / Э. Войниллович; пер. с польск., общ. ред. В. Завальнюка. — Мн.: Издание Минской римо-католической парафии св. Симона и Елены, 2007. — 380 с. — 250 экз. (руск.)
• Трусаў, А. Сярэдняя Літва // «Наша Слова» № 28 (663) 21.07.2004.
• Шчэрбік, Д. В. Палітычныя ідэі ў праекце статута Сярэдняй Літвы Станіслава Мацкевіча / Д. В. Шчэрбік // Białoruskie Zeszyty Historyczne. — 2011. — № 12. — С. 157—164.

Спасылкі

• Сярэдняя Літва / Belhistory.com
• Srebrakowski A., Stosunek mniejszości narodowych Litwy Środkowej wobec wyborów do Sejmu Wileńskiego in Studia wschodnie/ red. Matwijowski K., Żerelik R., Wrocław 1993, C. 89-97. (польск.)
• Srebrakowski A., Konflik polsko-litewski na tle wydarzeń roku 1920 (польск.)