Палацава-паркавы комплекс Горватаў (Нароўля): Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Няма тлумачэння праўкі |
афармленне Тэг: Адменена |
||
Радок 20: | Радок 20: | ||
|Тып кляштара = |
|Тып кляштара = |
||
|Тып будынка = |
|Тып будынка = |
||
|Архітэктурны стыль = позні [[класіцызм]]<ref>''Федорук, А.Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref><ref>''Urbański, A''. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.</ref>; альтанка пры палацы — [[ампір]]<ref>''Федорук, А.Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref> альбо [[класіцызм]]<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.</ref> |
|Архітэктурны стыль = позні [[класіцызм]]<ref>''Федорук, А.Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref><ref>''Urbański, A''. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.</ref>; альтанка пры палацы — у стылі [[ампір]]<ref>''Федорук, А.Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref> альбо [[класіцызм]]а<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.</ref> |
||
|Аўтар праекта = дакладна невядома; пры ўдзеле жонкі заснавальніка — Іфігеніі Горват (з роду Ратынскіх) |
|Аўтар праекта = дакладна невядома; пры ўдзеле жонкі заснавальніка — Іфігеніі Горват (з роду Ратынскіх) |
||
|Будаўнік = |
|Будаўнік = |
||
Радок 39: | Радок 39: | ||
}} |
}} |
||
'''Палацава-паркавы комплекс Горватаў''' |
'''Палацава-паркавы комплекс Горватаў''' — помнік архітэктуры позняга [[класіцызм]]у сярэдзіны [[XIX ст.]], размешчаны з паўночна-ўсходняга боку [[Нароўля|г. Нароўлі]] ([[Нараўлянскі раён]]) на правым беразе ракі [[Прыпяць]]. Пабудаваны ў [[1850]] г. уладальнікам вакольных зямель заможным дваранінам [[Даніэль Ігнатавіч Горват|Даніэлем Ігнатавічам Горватам]] (1810—1868) як прыватная рэзідэнцыя і цэнтр вялізнага нараўлянскага маёнтка і належаў [[Горваты|роду Горватаў]] да [[1918]] г., пакуль не быў нацыяналізаваны савецкай уладай без кампенсацыі Горватам. Быў самай шыкоўнай рэзідэнцыяй з усіх, якія належалі Горватам, меў прадметы [[мастацтва]] еўрапейскага значэння, і з’яўляўся адной з самых шыкоўных і значных дваранскіх сядзіб у [[Мінская губерня|Мінскай губерні]] Расійскай імперыі. У савецкі час у палацы спачатку месціліся [[школа]] (а ў канікулярны перыяд — дом адпачынку). У часы [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] — нямецкая камендатура; палац быў разбомблены і спалены. Пасля вайны і пэўнага аднаўлення ў будынку месцілася беларускамоўная школа, пазней школа-інтэрнат, з якой пасля [[Чарнобыльская аварыя|аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 г.]] вывезлі дзяцей-сірот у іншае месца. Палац быў пакінуты пустым і пачаў паступова прыходзіць да заняпаду і развалу, нягледзячы на тое, што атрымаў статус гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. 12 лістапада 2020 г. [[Андрусь Горват|Андрэй Горват]], бізнесмены Пётр Кузняцоў (Гомель) і Аляксандр Баранаў (Мазыр) разам набылі на аўкцыёне руіны будынка былога палаца Горватаў у Нароўлі, пад вельмі абмежавальныя ўмовы на 5 гадоў — кансервацыі, рэстаўрацыі і пераводу ў камерцыйнае выкарыстанне<ref name="realt.onliner.by">[https://realt.onliner.by/2020/12/08/kto-kupil-narovlyanskij-dvorec Стало известно, кто купил наровлянский дворец Горватов. Это писатель Андрей Горват]</ref>. |
||
== Аўтар праекта і будаўніцтва == |
== Аўтар праекта і будаўніцтва == |
||
Дакладна не вядома, хто |
Дакладна не вядома, хто з’яўляецца архітэктарам праекта палаца. Паводле пазнейшых сведчанняў [[Антон Геранімавіч Кеневіч|Антона Геранімавіча Кеневіча]] (1877—1960), у аздабленні палацавых пакояў прымала ўдзел сама жонка [[Даніэль Ігнатавіч Горват|Даніэля Ігнатавіча Горвата]] (1810—1868) — Іфігенія Горват (з роду [[Ратынскія|Ратынскіх]]), якая мела вялікую прыхільнасць да [[мастацтва]] і з веданнем справы падыходзіла да дэкарыравання інтэр’еру палаца<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
Будаўніцтва двухпавярховага палацу ў стылі італьянскага позняга [[класіцызм]]а<ref>''Федорук, А.Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. |
Будаўніцтва двухпавярховага палацу ў стылі італьянскага позняга [[класіцызм]]а<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref><ref>''Urbański, A''. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.</ref> на высокім беразе [[Прыпяць|Прыпяці]] было скончана ў [[1850]] г., а само будаўніцтва адбывалася ў папярэднія гады<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. Паблізу палаца, але за каменнай сцяной, былі пабудаваны гаспадарчыя пабудовы (каменны леднік, драўляны флігель), стайня, каменная аднапавярховая аранжарэя і кветнік, а таксама вытворчыя будынкі горватаўскага маёнтка Нароўля (бровар, свіран і г.д.). Адначасова з будаўніцтвам палацу праходзіла будаўніцтва парку каля палацу. |
||
На тэрыторыі сядзібы акрамя палаца ў пазнейшыя часы былі ўзведзены каталіцкая капліца-пахавальня Горватаў, [[фантан]], парадная [[стайня]], [[брама]], дом вартаўніка, ружанец, [[вежа|вежы]] і іншыя пабудовы<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
На тэрыторыі сядзібы акрамя палаца ў пазнейшыя часы былі ўзведзены каталіцкая капліца-пахавальня Горватаў, [[фантан]], парадная [[стайня]], [[брама]], дом вартаўніка, ружанец, [[вежа|вежы]] і іншыя пабудовы<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
У канцы ХІХ |
У канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. [[Эдвард Артуравіч Горват]] (1866—1935) правёў новыя будаўнічыя мерапрыемствы па ўпрыгожванні палаца і добраўпарадкаванне тэрыторыі вакол яго, а ў 1899 г. на акцыянерным машынабудаўнічым заводзе Франца Крулля ў Рэвелі закупіў шмат «дроту і гаплікаў» для правядзення ў нараўлянскім маёнтку тэлефоннай лініі<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. І ў 1902 г. [[тэлефон]] быў пастаўлены<ref>''Тугай, У. В.'' [https://elib.bspu.by/bitstream/doc/3299/1/2.pdf «Чырвоны Мазыранін»: ля вытокаў прадпрыемства]</ref>. Асабліва маштабныя працы праводзіліся ў 1902—1914 гг., для чаго закупаліся будаўнічыя матэрыялы: [[жалеза]] і [[дрот]] у [[Мазыр]]ы (у фірме Кацмана), бляшаныя вырабы ў [[Кіеў|Кіеве]] (на заводзе бляшаных вырабаў М. І. Шлосберга), вялікая колькасць белага і «бемскага» шкла (у Кіеўскай канторы Мальдаўскага завода), фарбы (каляровыя і бронзавыя), прыборы для новых вокнаў і дзвярэй, [[вапна]] і [[цэмент]] у Кіеве (у краме Палянкоўскага), паліваная кафля, фрызы (белаглазураваныя), шэрыя неглазураваных куты, карнізы, тэракотавыя «базікі» (на [[Рыжская фарфора-фаянсавая фабрыка|Рыжскім фарфоравым заводзе]]), бэлькі, асфальтавы лак і г.д.<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref> А сукно, палатно, ваўняныя і іншыя матэрыялы закупляліся ў мануфактурнай суконнай краме Хаіма Давідовіча Літвінава<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. Работы выконвалі пераважна мясцовыя спецыялісты: печкавыя і кафляныя ў палацы і пры млыне выконваў Сяргей Іваноў, мулярныя Какоўкін, цяслярныя Мордух Хайфман, малярныя Аўгуст Мілер, а таксама іншыя мясцовыя майстры<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
У пачатку ХХ ст. нараўлянскі палац, гэтак жа як і ўсе выдатныя гаспадарчыя і фабрычныя будынкі горватаўскага маёнтка, цудоўна выглядалі з боку |
У пачатку ХХ ст. нараўлянскі палац, гэтак жа як і ўсе выдатныя гаспадарчыя і фабрычныя будынкі горватаўскага маёнтка, цудоўна выглядалі з боку Прыпяці, па якой госці параходам прыбывалі ў Нароўлю. Нараўлянская сядзіба Горватаў была найбольш велічнай і складанай ў кампазіцыйных адносінах сярод іншых сядзіб Горватаў (у [[Ліпаў|Ліпаве]], [[Барбароў|Барбарове]], [[Галоўчыцы (Нараўлянскі раён)|Галоўчыцах]], [[Грушаўка (Нараўлянскі раён)|Грушаўцы]], [[Паліскэ (Кіеўская вобласць)|Хабне]], Жарах)<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.</ref>. |
||
== Архітэктура палаца== |
== Архітэктура палаца == |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat. Нароўля, Горват (1915-17).jpg|thumb|300px|right|Задні (паўночны) фасад палаца. Фота паміж 1915 і 1917 г.]] |
||
Палац уяўляў сабой двухпавярховы будынак з умацаванымі сценамі таўшчынёй да 1 метра. Па цэнтры галоўнага і бакавых фасадаў плоскія [[рызаліт]]ы з уваходнымі [[партал]]амі і [[тэраса]]мі. Вуглы дваровага фасада фланкіраваныя гранёнымі [[эркер]]амі. Развітыя лесвіцы ў мінулым падводзілі да ўваходаў з чатырох бакоў будынка. Плоскасць сцен другога паверху па ўсім перыметры была ўпрыгожана [[пілястра]]мі. Галоўны фасад завершаны прамавугольным [[атык]]ам, на якім раней быў надпіс: "DIH 1850 г. " (абазначаў дату пабудовы і імёны ўладальнікаў Даніэля (D) і Іфігеніі (I) Горватаў (H) |
Палац уяўляў сабой двухпавярховы будынак з умацаванымі сценамі таўшчынёй да 1 метра. Па цэнтры галоўнага і бакавых фасадаў плоскія [[рызаліт]]ы з уваходнымі [[партал]]амі і [[тэраса]]мі. Вуглы дваровага фасада фланкіраваныя гранёнымі [[эркер]]амі. Развітыя лесвіцы ў мінулым падводзілі да ўваходаў з чатырох бакоў будынка. Плоскасць сцен другога паверху па ўсім перыметры была ўпрыгожана [[пілястра]]мі. Галоўны фасад завершаны прамавугольным [[атык]]ам, на якім раней быў надпіс: "DIH 1850 г. " (абазначаў дату пабудовы і імёны ўладальнікаў Даніэля (D) і Іфігеніі (I) Горватаў (H). Галоўны фасад меў порцік з 6 тасканскімі калонамі: 2 сярэднія калоны стаялі асобна, а іншыя чатыры, якія падпіралі балкон, — парамі. Знутры палаца на балкон вялі тры вельмі высокія арачныя французскія вокны, змешчаныя паміж іанічнымі пілястрамі, здвоенымі па кутах рызаліту. Упрыгожаннем галоўнага фасада былі высокія дзверы з паўкруглымі завяршэннямі, якія выходзілі на верхні балкон, і здвоеныя пілястры. Акрамя іанічных пілястраў, элементамі ўпрыгожвання фасадаў палаца з’яўляліся таксама аконны дэкор, прафіляваны міжпавярховы карніз, а таксама кансольны карніз. Палац быў накрыты нізкім 4-скатным жалезным дахам, пафарбаваным у [[чырвоны колер]]<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
На [[Цокаль|цокалях]] галоўнага (паўднёвага) фасада ляжалі |
На [[Цокаль|цокалях]] галоўнага (паўднёвага) фасада ляжалі бронзавыя [[Леў|ільвы]] ў натуральную велічыню, якія былі схаваны пад час [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкай акупацыі ў 1941 г.]] і да нашага часу не знойдзены. Задні (паўночны) фасад меў двух’ярусны порцік (з трохкутным франтонам), у ніжняй яго частцы размяшчалася тэраса з лесвіцай, па баках якой на цокалях ляжалі два [[сфінкс]]ы<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
Планіроўка палацу калідорная з [[Вестыбюль|вестыбюлем]] і квадратнай залай у цэнтры. На першым паверсе было 16 пакояў, а на другім |
Планіроўка палацу калідорная з [[Вестыбюль|вестыбюлем]] і квадратнай залай у цэнтры. На першым паверсе было 16 пакояў, а на другім — 10 пакояў. Пад першым паверхам мелася 8 скляпоў (сутарэнняў)<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
<gallery perrow="5"> |
<gallery perrow="5"> |
||
File:Naroŭla, Horvat. Нароўля, Горват (1914) (3).jpg|thumb|Галоўны (паўднёвы) фасад палаца. Фота каля 1914 г. |
File:Naroŭla, Horvat. Нароўля, Горват (1914) (3).jpg|thumb|Галоўны (паўднёвы) фасад палаца. Фота каля 1914 г. |
||
Радок 66: | Радок 67: | ||
</gallery> |
</gallery> |
||
== |
== Інтэр’ер палаца == |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat, Balnaja. Нароўля, Горват, Бальная (1914) (2).jpg|thumb|300px|right|Бальная зала палаца. Фота каля 1914 г.]] |
||
Інтэр’ер палаца меў класічную планіроўку са шматлікімі памяшканнямі, калідорамі ў бакавых крылах палаца. У цэнтральнай частцы першага паверха мелася зала на шырыню порціка галоўнага фасада, а побач знаходзіліся бібліятэчнае памяшканне і чытальная зала, вокны якіх выходзілі ў парк. Пакоі ў бакавых, ад цэнтральнай часткі, крылах размяшчаліся анфіладай, кожная з іх мела свой стыль. У афармленні інтэр’ера былі выкарыстаныя арачныя [[ніша|нішы]]. |
|||
Рэпрэзентатыўныя пакоі палаца мелі |
Рэпрэзентатыўныя пакоі палаца мелі паркетныя падлогі, выкладзеныя рознымі спосабамі (рознымі малюнкамі) у кожным пакоі, з розных парод дрэў, а таксама мелі розныя люстры, апраўленні дзвярэй, [[камін]]ы і разнастайныя па форме, узору і якасці рознакаляровыя кафляныя [[печ]]ы, якія ацяпляліся з боку [[калідор]]а<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. Менавіта незвычайнай прыгажосці паркетныя падлогі больш за ўсё уражвалі гасцей палаца<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat, Balnaja. Нароўля, Горват, Бальная (1914).jpg|thumb|300px|right|Бальная зала палаца. Фота каля 1914 г.]] |
||
Кожны паверх меў некалькі ванных пакояў. Асабліва дзівосным быў ніз сцен у адным з ванных пакояў на другім паверсе: было такое ўражанне, што гэта чыстае глыбокае дно ракі, у якім плаваюць розныя |
Кожны паверх меў некалькі ванных пакояў. Асабліва дзівосным быў ніз сцен у адным з ванных пакояў на другім паверсе: было такое ўражанне, што гэта чыстае глыбокае дно ракі, у якім плаваюць розныя рыбы большай і меншай велічыні і з якога вырастаюць [[водарасці]]. Панэлі ў пакоях, лесвічныя клеткі былі зробленыя са светлага дуба. Горваты любілі ўсякага роду надпісы і мастацкія выслоўі, якія былі напісаныя на сценах алеем. Напрыклад, на першым паверсе ў куточку каля сходаў быў надпіс: ''«Няма выніку без прычыны»''<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 107.</ref>. |
||
Пакоі палаца былі вельмі шчыльна завешаны мноствам сямейных |
Пакоі палаца былі вельмі шчыльна завешаны мноствам сямейных партрэтаў [[Аскеркі|Аскерак]] і [[Горваты|Горватаў]], а таксама карцінамі на ваенную тэматыку і краявідамі<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108—109.</ref>. Напрыклад, былі карціны аўтарства [[Ян Дамель|Яна Дамеля]] і [[Януар Іванавіч Сухадольскі|Януарыя Сухадольскага]]<ref>''Urbański, A''. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.</ref><ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108—109.</ref>. Архітэктар і дызайнер [[Тадэвуш Раствароўскі]], які меў сяброўскія і сваяцкія адносіны з гаспадарамі сядзібы, намаляваў эскізы сцэн з [[Антычнасць|антычнымі]] міфалагічнымі сюжэтамі для аздаблення [[плафон]]аў бібліятэкі, які былі ўласна выкананы, верагодна, дызанерам Марыянам Жэгота-Янушайцісам<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108.</ref>. Палац аздаблялі бронзавыя работы санкт-пецярбургскага скульпльтара і мастака Хопіна, меліся мяккія крэслы (фатэлі) у стылі Людовіка Філіпа ці клубныя, крытыя светлай скурай<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108.</ref>. |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat, Spalnia. Нароўля, Горват, Спальня (1914).jpg|thumb|300px|right|Спальны пакой. Фота каля 1914 г.]] |
||
[[Шафа|Шафы]] бібліятэчнай залы (на першым паверсе) з зашклёнымі дзвярыма, якія вялі на тэрасу, і чатырма вокнамі былі запоўненыя шматтысячнымі тамамі [[кніга|кніг]], пераважна выданняў ХVIII—ХІХ стст., старадрукамі, рукапісамі і архівамі [[Аскеркі|Аскеркаў]] і [[Горваты|Горватаў]]<ref>''Urbański, A''. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. |
[[Шафа|Шафы]] бібліятэчнай залы (на першым паверсе) з зашклёнымі дзвярыма, якія вялі на тэрасу, і чатырма вокнамі былі запоўненыя шматтысячнымі тамамі [[кніга|кніг]], пераважна выданняў ХVIII—ХІХ стст., старадрукамі, рукапісамі і архівамі [[Аскеркі|Аскеркаў]] і [[Горваты|Горватаў]]<ref>''Urbański, A''. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.</ref>. Адзін з пакояў у паўночна-заходнім рызаліце на першым паверсе выкарыстоўвалася пад [[музей]] [[прырода|прыроды]], дзе стаялі вакол сцен велізарныя шкляныя шафы, напоўненыя калекцыямі пудзілаў мясцовых палескіх птушак, звяроў, рыб і змей<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. У музейным пакоі была выдатная алебастравая столя, якая ўражвала наведвальнікаў: дзве намаляваныя алегарычныя выявы прадстаўлялі: адна — раку [[Дняпро]], другая — [[Прыпяць]]. Адзін пакой меў столю ў выглядзе пазалочанай зоркі<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. |
||
Найраскошнейшым па афармленні быў пакой бальнай залі, якая займала ўсю шырокую прастору цэнтральнай частцы палаца на другім паверсе. Вялікія шкляныя дзверы бальнай залы выходзілі як на паўднёвы, так і паўночны фасады, а чатыры высокіх [[люстэрка|люстэркі]] эфектыўна павялічвалі прастору залы. З правага боку ад бальнай залы ў паўночнай частцы палаца знаходзіўся «чырвоны» салон, галоўным упрыгожваннем якога была падлога: складзеная з |
Найраскошнейшым па афармленні быў пакой бальнай залі, якая займала ўсю шырокую прастору цэнтральнай частцы палаца на другім паверсе. Вялікія шкляныя дзверы бальнай залы выходзілі як на паўднёвы, так і паўночны фасады, а чатыры высокіх [[люстэрка|люстэркі]] эфектыўна павялічвалі прастору залы. З правага боку ад бальнай залы ў паўночнай частцы палаца знаходзіўся «чырвоны» салон, галоўным упрыгожваннем якога была падлога: складзеная з паркета розных парод дрэў, яна прадстаўляла сабой кампазіцыю «[[арабескі]]», якая нагадвае ўсходнія дываны<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 110—111.</ref>. Сцены «блакітнага» салона на другім паверсе былі абабітыя [[Атлас (тканіна)|атласам]] [[сіні колер|сіняга колеру]], а столь прадстаўляла сабой неба з залатымі зоркамі. Сентэнцыя «блакітнага» салона абвяшчала: ''«Дзіўна, што пад тваімі слядамі не растуць кветкі. Ты рай, ты май, ты вясна»''<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 111.</ref>. На другім паверсе паўночнай часткі палаца быў шэраг парадных пакояў, аздабленне якіх канчаткова завяршылася толькі ў пачатку ХХ ст.: сцены былі ўпрыгожаны тынкавым ляпным дэкорам, выкананым у выглядзе рам, у сярэдзіне якіх размяшчаліся жывапісныя палотны<ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>. Для пакоя вялікай ядальні Тадэвуш раствароўскі намаляваў больш 10 карцін<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 112.</ref>. |
||
У сутарэннях знаходзіліся кухні, пральні і службовыя пакоі. |
У сутарэннях знаходзіліся кухні, пральні і службовыя пакоі. |
||
Радок 97: | Радок 98: | ||
== Паркавая тэрыторыя == |
== Паркавая тэрыторыя == |
||
=== Парк і ўяздная брама === |
=== Парк і ўяздная брама === |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat, Brama. Нароўля, Горват, Брама (1914).jpg|thumb|300px|left|Домік вартаўніка ''(злева)'' і ўяздная брама (па праекту [[Тадэвуш Раствароўскі|Тадэвуша Раствароўскага]]) у парк і нараўлянскую сядзібу Горватаў. Фота каля 1914 г.]] |
||
[[пейзажны парк|Парк пейзажнага тыпу]] плошчай 8,2 [[га]] быў разбіты адначасова з будаўніцтвам палаца, на роўнай тэрасе і канчаткова сфармаваўся да 1870 |
[[пейзажны парк|Парк пейзажнага тыпу]] плошчай 8,2 [[га]] быў разбіты адначасова з будаўніцтвам палаца, на роўнай тэрасе і канчаткова сфармаваўся да 1870 г. Цэнтральная алея даўжынёй каля 1 км ад уяздных варот (брамы) да палаца падзяляла парк на дзве няроўныя часткі<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.</ref>. Парк меў з поўдня і захаду агароджу з цэглы. У абсадцы цэнтральнай алеі парка былі выкарыстаны [[таполя чорная]], [[таполя канадская]] шэрая і [[таполя марыландская]], а таксама [[ляшчына]]<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.</ref>. Перад фасадам палацу быў створаны вялікі круглы [[газон]]: паблізу портыку на газоне раслі две ліпы, а па баках раслі два кусты пярсідскага бэзу, падстрыжаныя ў форме [[шар]]а. Унутры парка былі ўчасткі розных дрэў і клумб, салітэраў і палян<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.</ref>. Арганізацыя парка была заснавана на паслядоўнай змене звязаных паміж сабой ландшафтных участкаў<ref>''Кулагин, А. Н.'' Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии: вторая половина XVIII — начало XIX в. — Минск, 1981. — С. 112.</ref>. Парк вылучаўся мностам экзотаў, асабліва было многа [[Шаўкоўніца белая|шаўкоўніцы белай]]<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. Раслі [[сасна чорная]], [[псеўдатсуга Мензіса]], [[белая акацыя]], [[конскі каштан]], [[бяроза]], [[бэз]], [[ядловец]], [[вязавік]], [[спірэя]]<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. |
||
Парадную частку палацу ўпрыгожвалі экзатычныя [[клён ясенялісты]] белаакаймлёны, [[лох вузкалісты]], [[туя заходняя]] і інш.<ref>''Федорук, А.Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. |
Парадную частку палацу ўпрыгожвалі экзатычныя [[клён ясенялісты]] белаакаймлёны, [[лох вузкалісты]], [[туя заходняя]] і інш.<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref> Уздоўж палацу раслі [[Елка блакітная|елкі калючыя блакітныя]]. Меліся чатыры баскеты з [[граб]]авымі алеямі, якія ўтварылі амаль злучаныя калідоры вышынёй да 3 метраў<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. У адной з алей расла [[таполя пятроўская]]. Галоўныя сцяжынкі ў парку мелі кальцавы маршрут па перыметру парка і былі заснаваны на прынцыпе раскрыцця дальніх перспектыў — на раку Прыпяць, сярэдніх і юлізкіх — на паркавыя пейзажы<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. Маршрут пачынаўся ад паўночнага партэра палаца каля ракі, ішоў на ўсход да капліцы-пахавальні і альтанкі, далей дугой на поўдзень уздоўж ракі [[Нараўлянка]] ішоў да ўяздной брамы і адначасова да цёмнай яловай алеі ўздоўж цэглавай агароджы. За цэглавай агароджай з вежамі ў псездагатычным стылі ішла другая шырокая алея перпендыкулярна цэнтральнай алеі<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. Паўднёва-усходняя частка парку мела рэгулярную планіроўку, што было нехарактэрным для [[Пейзажны парк|пейзажных паркаў]]<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. |
||
[[ |
[[Файл:Нароўля. Сядзіба Горватаў (07).jpg|300px|thumb|Цэнтральны ўваход у гарадскі публічны парк — шмат разоў патынкаваная і пафарбаваная ўяздная брама сядзібы Горватаў, створаная па праекту [[Тадэвуш Раствароўскі|Тадэвуша Раствароўскага]]. Фота 2017 г.]] |
||
У парку меўся участак-«школка», дзе вырошчвалі найболей каштоўныя пладова-ягадныя кусты, пладовыя дрэвы, экзатычныя |
У парку меўся участак-«школка», дзе вырошчвалі найболей каштоўныя пладова-ягадныя кусты, пладовыя дрэвы, экзатычныя дрэвы, кусты і кветкі<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. |
||
У парку была створана таксама [[сажалка]]. Існуе легенда, што ў ёй патанула адзіная дачка [[Даніэль Ігнатавіч Горват|Даніэля Ігнатавіча Горвата]]. Няўцешны бацька загадаў засыпаць вадаём і засеяць гэтае месца травой. З дарогі да варот сядзібы вялі два рады |
У парку была створана таксама [[сажалка]]. Існуе легенда, што ў ёй патанула адзіная дачка [[Даніэль Ігнатавіч Горват|Даніэля Ігнатавіча Горвата]]. Няўцешны бацька загадаў засыпаць вадаём і засеяць гэтае месца травой. З дарогі да варот сядзібы вялі два рады елак. |
||
У пачатку XX ст. былі пабудаваны новыя ўяздныя вароты па праекце [[Тадэвуш Раствароўскі|Тадэвуша Раствароўскага]] |
У пачатку XX ст. былі пабудаваны новыя ўяздныя вароты па праекце [[Тадэвуш Раствароўскі|Тадэвуша Раствароўскага]] — брама з калонамі, аркамі і простымі пілонамі — з цэлгы, патынкаваная. Побач быў пабудаваны дом вартаўніка ў стылі псеўдаготыкі. Да цяперашняга дня дом вартаўніка не захаваўся, а брама ў савецкі час была патынкавана шмат разоў і набыла больш аб’ёму. Вакол брамы ў горватаўскія часы раслі ў дэкаратыўных мэтах сіметрычныя групы [[Шаўкоўніца|шаўкоўніцы]] з [[груша]]й, высаджаныя ў форме трохвугольніка<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.</ref>. |
||
[[ |
[[Файл:Park in Naroŭlia town - 4 - May 5 - 2014 AD.jpg|thumb|300px|Гарадскі публічны парк. Фота 2017 г.]] |
||
Не захавалася [[каштан]]авая [[алея]], якая вяла да |
Не захавалася [[каштан]]авая [[алея]], якая вяла да сядзібы і была арыентавана на поўнач з выгінам на ўсход. Прыблізна пасярэдзіне каштанавай алеі была [[стайня]], дзе трымалі скакавых коней для выездаў. У свой час парк быў насычаны элементамі малых архітэктурных форм: капліца-пахавальня Горватаў, альтанка, фантан, вежы і інш. |
||
Пасля нацыяналізацыі маёнтка Горватаў савецкай уладай у 1920 |
Пасля нацыяналізацыі маёнтка Горватаў савецкай уладай у 1920 г., сядзібны парк стаў гарадскім публічным паркам культуры і адпачынку. На месцы ранейшай сажалкі быў створаны стадыён для футбола. У 1980-х гг. у парку былі ўстаноўлены электрычныя атракцыёны: [[карусель]], [[арэлі]] і інш. На тэрыторыі парку таксама месціліся [[тыр]], хлебная крама, танцавальная пляцоўка, сцэна, рачны вакзал, кафэ «Брыз» і прыстань на правым беразе Прыпяці. Парк ад ракі Нараўлянкі з поўдныя быў абкружаны агароджай з чыгуну, якая вяла на паўночны-захад да кандытарскай фабрыкі «[[Чырвоны Мазыранін]]». |
||
Пачаткова высаджаных Горватамі дрэў у цяперашнім парку засталося нямнога. Цяпер у парку растуць пераважна мясцовыя пароды дрэў: [[дуб]], [[ясень]], [[ліпа]], [[елка]], [[сасна]], [[вярба]]. І пераважаюць маладыя пасадкі. Планіроўка парка стала рэгулярнай, а не пейзажнай<ref>''Федорук, А.Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. |
Пачаткова высаджаных Горватамі дрэў у цяперашнім парку засталося нямнога. Цяпер у парку растуць пераважна мясцовыя пароды дрэў: [[дуб]], [[ясень]], [[ліпа]], [[елка]], [[сасна]], [[вярба]]. І пераважаюць маладыя пасадкі. Планіроўка парка стала рэгулярнай, а не пейзажнай<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 156.</ref>. |
||
<gallery perrow="5"> |
<gallery perrow="5"> |
||
File:Нароўля. Сядзіба Горватаў (08).jpg|thumb|Гарадскі публічны парк. Фота 2017 г. |
File:Нароўля. Сядзіба Горватаў (08).jpg|thumb|Гарадскі публічны парк. Фота 2017 г. |
||
Радок 125: | Радок 127: | ||
=== Капліца === |
=== Капліца === |
||
[[Файл:Naroŭla, Horvat, Kaplica. Нароўля, Горват, Капліца (1914).jpg|міні|злева|Каталіцкая капліца-пахавальня роду Горватаў ''(не захавалася)''. Фота каля 1914 |
[[Файл:Naroŭla, Horvat, Kaplica. Нароўля, Горват, Капліца (1914).jpg|міні|злева|Каталіцкая капліца-пахавальня роду Горватаў ''(не захавалася)''. Фота каля 1914 г.]] |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat, Kaplica. Нароўля, Горват, Капліца (1914) (2).jpg|120px|thumb|Інтэр’ер капліцы-пахавальні роду Горватаў ''(не захавалася)''. Фота каля 1914 г.]] |
||
Ва ўсходняй частцы парку сярод густых дрэў паблізу палацу і берагу Прыпяці была невялікая мураваная каталіцкая [[капліца]]-[[пахавальня]] роду Горватаў у |
Ва ўсходняй частцы парку сярод густых дрэў паблізу палацу і берагу Прыпяці была невялікая мураваная каталіцкая [[капліца]]-[[пахавальня]] роду Горватаў у неагатычным стылі<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.</ref>. Горваты былі католікамі, а найбліжэйшы касцёл знаходзіўся ў 35 км ад Нароўлі. Таму пабудова выкарыстоўвалася як хатняя капліца для набажэнстваў сям’і Горватаў і іх службітаў-католікаў<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.</ref>. Капліца мела рызу, касцёльную бялізну, фісгармонію, кадзіла, а таксама абраз (намаляваны [[Тадэвуш Раствароўскі|Тадэвушам Раствароўскім]]). |
||
Пад палогай капліцы быў склеп-крыпта для пахавання членаў |
Пад палогай капліцы быў склеп-крыпта для пахавання членаў сям’і Горватаў. Пахавана там было толькі некалькі асоб, у тым ліку цела сына Эдварда Артуравіча Горвата Даніэля (1892—1917), які памёр вясной 1917 г. у [[Хельсінкі]] ([[Фінляндыя]])<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.</ref>. Да нашага часу тут захавалася толькі каменнае надмагілле аднаго з членаў сям’і [[Горваты|Горватаў]]. Сама капліца з рэшткамі нябошчыкаў была вымыта ракой [[Прыпяць]] у [[1979]] г. падчас [[паводка|паводкі]] і не захавалася да нашага часу<ref>[https://narovlya.by/novosti/altanka/ БАЦЬКАЎШЧЫНА. АЛЬТАНКА]</ref>. |
||
=== Мураваная альтанка і драўляная альтанка === |
=== Мураваная альтанка і драўляная альтанка === |
||
[[Файл:Альтанка-маяк (Нароўля).jpg|міні|Мураваная альтанка-вежа ''(абярэгавага і сакральнага прызначэння)'' |
[[Файл:Альтанка-маяк (Нароўля).jpg|міні|Мураваная альтанка-вежа ''(абярэгавага і сакральнага прызначэння)'' — унутры якой знаходзілася скульптура Хрыста, які нясе на сабе крыж. ''(Скульптура Хрыста не захавалася)''. Фота 2012 г.]] |
||
У парку каля левага берагу [[Нараўлянка|рэчкі Нараўлянкі]], дзе яна ўпадае ў Прыпяць, Даніэлем Горватам была пабудавана своеасаблівая мураваная [[альтанка]]-вежа (з цэглы і патынкавана), якая месцілася блізка каля капліцы-пахавальні Горватаў і была звязана з капліцай сваім прызначэннем. Мураваная альтанка ніколі не служыла бяседкай ці маяком на [[Прыпяць|Прыпяці]], а мела толькі адну функцыю |
У парку каля левага берагу [[Нараўлянка|рэчкі Нараўлянкі]], дзе яна ўпадае ў Прыпяць, Даніэлем Горватам была пабудавана своеасаблівая мураваная [[альтанка]]-вежа (з цэглы і патынкавана), якая месцілася блізка каля капліцы-пахавальні Горватаў і была звязана з капліцай сваім прызначэннем. Мураваная альтанка ніколі не служыла бяседкай ці маяком на [[Прыпяць|Прыпяці]], а мела толькі адну функцыю — сакральную і абярэгавую: у альтанцы знаходзілася скульптура [[Хрыстос|Хрыста]], які нёс на сабе [[крыж]], — кампазіцыя сімвалізавала шлях Хрыста на [[Галгофа|Галгофу]]<ref>[https://narovlya.by/novosti/altanka/ БАЦЬКАЎШЧЫНА. АЛЬТАНКА]</ref>. Скульптура Хрыста ў савецкія часы была вынята з альтанкі і выкінута як непатрэбная<ref>[https://narovlya.by/novosti/altanka/ БАЦЬКАЎШЧЫНА. АЛЬТАНКА]</ref>. |
||
Альтанка, якая ўяўляе сабой |
Альтанка, якая ўяўляе сабой трох’яруснае квадратнае ў плане мураванае збудаванне ў стылі [[ампір]]<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref> альбо [[класіцызм]]у<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.</ref>, вылучаецца дасканаласцю прапорцый і стройнасцю форм<ref>''Чантурия, В. А.'' Архитектурные памятники Белоруссии. — Минск, 1982. — С. 101.</ref><ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref>. Ніжні ярус умацаваны вуглавымі [[контрфорс]]амі і завершаны [[дарычны ордар|дарычным]] [[Фрыз (архітэктура)|фрызам]]. Другі ярус скразны, з вялікімі паўцыркульнымі арачнымі праёмамі з чатырох бакоў. Вуглы аздоблены 3/4 калонамі са своеасаблівымі [[Капітэль|капітэлямі]]. Верхні ярус-[[ратонда]] з шасцю калонамі [[карынфскі ордар|карынфскага ордара]], завершаная паўсферычным [[купал]]ам з вазай. У дэкоры — [[маскароны]], [[Разетка (архітэктура)|разеткі]], [[Гірлянда (архітэктура)|гірлянды]], акантаваны арнамент, [[Валюта (архітэктура)|валюты]], [[іонік]]і і інш. З альтанкі адкрываецца цудоўны від на месца ўпадзення Нараўлянкі ў [[Прыпяць]]. |
||
Акрамя мураванай альтанкі (сакральнага значэння), паблізу Прыпяці на пагорку каля палацу мелася драўляная альтанка-бяседка, якая |
Акрамя мураванай альтанкі (сакральнага значэння), паблізу Прыпяці на пагорку каля палацу мелася драўляная альтанка-бяседка, якая прадстаўляла сабой слуп з васьмісхільным дахам і з лаўкамі вакол яго. |
||
<gallery perrow="5"> |
<gallery perrow="5"> |
||
File:Naroŭla, Horvat, Altanka. Нароўля, Горват, Альтанка (1914).jpg|thumb|Драўляная альтанка-бяседка каля палацу. Фота каля 1914 года. |
File:Naroŭla, Horvat, Altanka. Нароўля, Горват, Альтанка (1914).jpg|thumb|Драўляная альтанка-бяседка каля палацу. Фота каля 1914 года. |
||
Радок 143: | Радок 145: | ||
=== Тэнісны корт === |
=== Тэнісны корт === |
||
З заходняга боку цэнтральнага газону ў парку меўся [[бетон|забетаніраваны]] тэнісны корт, які на зіму засыпаўся мятровым слоем сухога лісця, каб не трэскаўся ад [[мароз]]у. У [[тэніс]] гулялі ўсе дарослыя жыхары палацу. Бавіліся і ў [[кракет]]. Са |
З заходняга боку цэнтральнага газону ў парку меўся [[бетон|забетаніраваны]] тэнісны корт, які на зіму засыпаўся мятровым слоем сухога лісця, каб не трэскаўся ад [[мароз]]у. У [[тэніс]] гулялі ўсе дарослыя жыхары палацу. Бавіліся і ў [[кракет]]. Са з’яўленнем [[Электрычнасць|электрычнасці]] ў сядзібе [[гульня|гульні]] праходзілі да позняга вечара. |
||
=== Фантан === |
=== Фантан === |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat. Нароўля, Горват (1915-17) (2).jpg|міні|злева|Фантан перад заднім (паўночным) фасадам нараўлянскага палаца Горватаў. Фота каля 1914 г.]] |
||
Шырокая |
Шырокая лесвіца з боку фасада палаца, арыентаванага на раку [[Прыпяць]], вяла да тэрасы, на якой размяшчаўся мураваны [[фантан]], пабудаваны ў стылі [[ампір]], — з цэглы і патынкаваны. Фантан уяўляў сабой басейн са скругленымі вугламі, з двух бакоў абрамлены паўкруглымі лаўкамі з усталяванымі адзін супраць аднаго манументальнымі тронамі на ляпных ільвіных лапах. (Цяпер жыхары [[Нароўля|Нароўлі]] звычайна назваюць гэтыя троны «панскімі крэсламі»<ref>[http://narovlya.gov.by/ru/turmarshrut/ Туристические маршруты]</ref><ref>[https://vk.com/wall-40348562_4 Панские кресла: возле дворца]</ref>). Па цэнтры басейна на нізкім цыліндрычным цокалі была [[ваза]], якую трымалі [[сірэна|сірэны]]. |
||
Фантаны былі характэрны для [[Еўропа|еўрапейскіх]] [[рэгулярны парк|рэгулярных паркаў]], але не атрымалі шырокага распаўсюджання ў |
Фантаны былі характэрны для [[Еўропа|еўрапейскіх]] [[рэгулярны парк|рэгулярных паркаў]], але не атрымалі шырокага распаўсюджання ў паркабудаўніцтве Беларусі ў тыя часы і сустракаліся вельмі рэдка — толькі ў сядзібах [[Бачэйкава|Бачэйкаве]], [[Дубой|Дубоі]], Нароўлі і [[Сёмкава|Сёмкаве]]<ref>''Кулагин, А. Н.'' Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии: вторая половина XVIII — начало XIX в. — Минск, 1981. — С. 52.</ref>. |
||
Яшчэ адзін мураваны фантан быў пабудаваны не на тэрыторыі сядзібы, а ў мястэчку Нароўля |
Яшчэ адзін мураваны фантан быў пабудаваны не на тэрыторыі сядзібы, а ў мястэчку Нароўля — побач з [[Будынак былога жылога дома (Нароўля)|драўляным жылым домам Юзафа Ліневіча (Ляневіча) 1912 года]]. Рэшткі таго фантану захаваліся да нашага часу<ref>[https://yandex.by/maps/org/fontan/222256646830/?ll=29.506494%2C51.801704&z=17 Наровля. Фонтан]</ref>. |
||
=== Гаспадарчыя пабудовы === |
=== Гаспадарчыя пабудовы === |
||
У палацава-паркавы ансамбль уваходзілі таксама гаспадарчыя пабудовы. На паўночным усходзе ад сядзібы размяшчаўся [[ружоўнік]], на захадзе |
У палацава-паркавы ансамбль уваходзілі таксама гаспадарчыя пабудовы. На паўночным усходзе ад сядзібы размяшчаўся [[ружоўнік]], на захадзе — [[лядоўня]] (студня), кладоўка («аптэка») і [[аранжарэя]]. |
||
Стайня, дзе трымалі скакавых коней, была драўлянай, а яе сярэдняя частка, якая служыла жыллём для яе апекуна, была мураванай. За агароджай побач з палацам знаходзіўся «фальварак» маёнтка: мураваная вінакурня, стайні для цяглавых коней, кароўнікі, кандытарская фабрыка і інш. |
Стайня, дзе трымалі скакавых коней, была драўлянай, а яе сярэдняя частка, якая служыла жыллём для яе апекуна, была мураванай. За агароджай побач з палацам знаходзіўся «фальварак» маёнтка: мураваная вінакурня, стайні для цяглавых коней, кароўнікі, кандытарская фабрыка і інш. |
||
Радок 169: | Радок 171: | ||
== Кандытарская фабрыка == |
== Кандытарская фабрыка == |
||
[[Файл:Нароўля. Чырвоны Мазыранін (01).jpg|thumb|350px|Гістарычныя будынкі кандытарскай фабрыкі «[[Чырвоны Мазыранін]]» з чырвонай цэглы]] |
[[Файл:Нароўля. Чырвоны Мазыранін (01).jpg|thumb|350px|Гістарычныя будынкі кандытарскай фабрыкі «[[Чырвоны Мазыранін]]» з чырвонай цэглы]] |
||
У [[1913]] |
У [[1913]] г. на тэрыторыі сядзібы ў фальварку — побач з палацам, за агароджай — [[Эдвард Артуравіч Горват]] (1866—1935) пабудаваў [[кандытарская фабрыка|кандытарскую фабрыку]]. У савецкія часы фабрыка была нацыяналізавана ўладамі без кампенсацыі Горватам і атрымала ў 1925 г. назву «[[Чырвоны Мазыранін]]». Да цяперашняга часу на тэрыторыі фабрыкі |
||
«[[Чырвоны Мазыранін]]» захаваліся вытворчыя будынкі фабрыкі Эдварда Горвата, зробленыя з чырвонай цэглы ў [[Эклектыка (архітэктура)|эклектычным стылі]], у якім спалучаюцца рысы [[Раманскі стыль|раманскага]] (аркатура, байніцы) і [[Гатычны стыль|гатычнага стыляў]] (стральчатыя аркі і праёмы). |
«[[Чырвоны Мазыранін]]» захаваліся вытворчыя будынкі фабрыкі Эдварда Горвата, зробленыя з чырвонай цэглы ў [[Эклектыка (архітэктура)|эклектычным стылі]], у якім спалучаюцца рысы [[Раманскі стыль|раманскага]] (аркатура, байніцы) і [[Гатычны стыль|гатычнага стыляў]] (стральчатыя аркі і праёмы). |
||
== Гістарычныя падзеі == |
== Гістарычныя падзеі == |
||
У 1876 |
У 1876 г. на тэрыторыі парку нараўлянскага палаца Горватамі быў пахаваны дваранін-каталік Андрэй Ліневіч (1814—1876), адміністратар нараўлянскага маёнтка [[Артур Даніэлевіч Горват|Артура Даніэлевіча Горвата]] (1831—1903)<ref>[https://narovlya.by/themes/novosti-narovli/park-eto-gordost-narovlyan/ Парк — это гордость наровлян]</ref>. |
||
У пачатку XX ст. у нараўлянскім палацы пражываў<ref name="Rostworowski, А. 2001">''Rostworowski, А.'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 67.</ref> на першым паверсе ў сярэднім пакоі направа ад ад холу (цэнтральнага пакоя) выдавец беларускамоўнага буквара-катэхізіса «Элементаж для добрых дзетак-каталікоў» (1862), адзін з лідараў [[Паўстанне 1863—1864 гадоў|Студзеньскага паўстання (1863—1864)]], паўстанцкі начальнік Вільні (1863), сібірскі катаржанін, а таму вельмі аўтарытэтная сярод каталіцкага маянтковага дваранства беларуска-літоўскіх губерняў асоба |
У пачатку XX ст. у нараўлянскім палацы пражываў<ref name="Rostworowski, А. 2001">''Rostworowski, А.'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 67.</ref> на першым паверсе ў сярэднім пакоі направа ад ад холу (цэнтральнага пакоя) выдавец беларускамоўнага буквара-катэхізіса «Элементаж для добрых дзетак-каталікоў» (1862), адзін з лідараў [[Паўстанне 1863—1864 гадоў|Студзеньскага паўстання (1863—1864)]], паўстанцкі начальнік Вільні (1863), сібірскі катаржанін, а таму вельмі аўтарытэтная сярод каталіцкага маянтковага дваранства беларуска-літоўскіх губерняў асоба — [[Аляксандр Уладзіслававіч Аскерка]] (1830—1911), дачка якога Ядвіга была жонкай [[Эдвард Артуравіч Горват|Эдварда Артуравіча Горвата]] (1866—1935), уласніка Нароўлі. Хоць Аляксандр Аскерка быў пахаваны ў [[Вільнюс|Вільні]] на [[Роса|могілках Росі]], Эдвардам Горватам у горватаўскай фамільнай каталіцкай капліцы, якая знаходзілася ў сядзібным парку каля нараўлянскага палаца Горватаў, быў створаны [[кенатаф]] з надпісам «Grobowiec Aleksandra Oskierki» як напамін аб асобе<ref>''Rostworowski, А.'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 20.</ref>. |
||
Палац Эдварда Горвата ў Нароўлі, паводле здагадкі мемуарыста [[Андрэй Раствароўскі|Андрэя Раствароўскага]] (1899—1980), быў месцам, дзе неўзабаве пасля [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расіі|расійскай рэвалюцыі (1905)]] адбыўся перадвыбарчы з’езд каля 60 землеўласнікаў [[Рэчыцкі павет (Расійская імперыя)|Рэчыцкага павета]] для выбрання ўпаўнаважаных для выбараў у парламент Расійскай імперыі<ref name="ReferenceA">''Rostworowski, А.'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 26.</ref>, таму жанчыны з палаца выехалі на той час у маёнтак [[Вадовічы]], а дзеці |
Палац Эдварда Горвата ў Нароўлі, паводле здагадкі мемуарыста [[Андрэй Раствароўскі|Андрэя Раствароўскага]] (1899—1980), быў месцам, дзе неўзабаве пасля [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расіі|расійскай рэвалюцыі (1905)]] адбыўся перадвыбарчы з’езд каля 60 землеўласнікаў [[Рэчыцкі павет (Расійская імперыя)|Рэчыцкага павета]] для выбрання ўпаўнаважаных для выбараў у парламент Расійскай імперыі<ref name="ReferenceA">''Rostworowski, А.'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 26.</ref>, таму жанчыны з палаца выехалі на той час у маёнтак [[Вадовічы]], а дзеці — у маёнтак [[Рудакоў (Хойніцкі раён)|Рудакоў]]<ref name="ReferenceA"/>. |
||
[[ |
[[Файл:Alexandra Horwat - Edward Horwat - Stanislaw Wankowicz - Rudakou in Belarus - 1909 AD.jpg|300px|thumb|''(злева — направа)'' Аляксандра Эдвардаўна Горват (1895—1943), [[Эдвард Артуравіч Горват]] (1866—1935), [[Станіслаў Станіслававіч Ваньковіч]] (1885—1943) на балконе палаца ў Нароўлі падчас вяселля ў 1916 г.]] |
||
У 1916 г. у нараўлянскім палацы адбылося гучнае ва ўсім [[Паўночна-Заходні край|беларуска-літоўскім краі]] вяселле [[Станіслава Станіслававіча Ваньковіча]] (1885—1943) і Аляксандры Эдвардаўны [[Горваты|Горват]] (1895—1943), дачкі [[Эдвард Артуравіч Горват|Эдварда Артуравіча Горвата]] (1866—1935), на якое з’ехаліся многія вядомыя дваранскія сем’і<ref>Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]. — Минск : БелЭн, 2012. — С. 144.</ref>. У якасці пасагу ад Аляксандры Горват горватаўскі палац і значны маёнтак Нароўля прызначаўся яе мужу Станіславу Ваньковічу, але яны так і не былі перададзены [[Ваньковічы|Ваньковічам]] да 1917 г. Бацька Аляксандры Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) валодаў маёнткам да 1917 г. і палацам да 1918 г., калі палац і маёнтак былі нацыяналізаваны савецкімі ўладамі. |
У 1916 г. у нараўлянскім палацы адбылося гучнае ва ўсім [[Паўночна-Заходні край|беларуска-літоўскім краі]] вяселле [[Станіслава Станіслававіча Ваньковіча]] (1885—1943) і Аляксандры Эдвардаўны [[Горваты|Горват]] (1895—1943), дачкі [[Эдвард Артуравіч Горват|Эдварда Артуравіча Горвата]] (1866—1935), на якое з’ехаліся многія вядомыя дваранскія сем’і<ref>Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]. — Минск : БелЭн, 2012. — С. 144.</ref>. У якасці пасагу ад Аляксандры Горват горватаўскі палац і значны маёнтак Нароўля прызначаўся яе мужу Станіславу Ваньковічу, але яны так і не былі перададзены [[Ваньковічы|Ваньковічам]] да 1917 г. Бацька Аляксандры Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) валодаў маёнткам да 1917 г. і палацам да 1918 г., калі палац і маёнтак былі нацыяналізаваны савецкімі ўладамі. |
||
У сакавіку 1920 г. польскае войска ўвайшло ў [[Нароўля|Нароўлю]], куды вярнуліся і многія памешчыкі (у тым ліку [[Горваты]]), якім была вернута іх былая зямельная маёмасць, адабраная раней распараджэннямі рэвалюцыйных улад<ref>Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 72.</ref>. 27 чэрвеня 1920 г. па рацэ з поўдня да мястэчка падышоў бальшавісцкі бронепараход «Геройскі» Дняпроўскай ваеннай флатыліі, які сваімі стрэламі выгнаў польскае войска. Нараўлянскія [[Горваты]] пасля чарговай нацыяналізацыі нараўлянскай маёмасці выехалі ў Польшчу, дзе [[Эдвард Артуравіч Горват]] (1866—1935) да сваёй смерці кіраваў маёнткам Горжычкі (Gorzyczki) у [[Пазнаньскае ваяводства (1919—1939)|Пазнаньскім ваяводстве]] і жыў у [[Палацава-паркавы комплекс Патвароўскіх (Горжычкі)|неарэнесансавым палацы ў Горжычках]], якія ён атрымаў па спадчыне ад сваёй маці графіні Караліны Патвароўскай (1839—1921)<ref>''Rostworowski, А.'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 30.</ref>. |
У сакавіку 1920 г. польскае войска ўвайшло ў [[Нароўля|Нароўлю]], куды вярнуліся і многія памешчыкі (у тым ліку [[Горваты]]), якім была вернута іх былая зямельная маёмасць, адабраная раней распараджэннямі рэвалюцыйных улад<ref>Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 72.</ref>. 27 чэрвеня 1920 г. па рацэ з поўдня да мястэчка падышоў бальшавісцкі бронепараход «Геройскі» Дняпроўскай ваеннай флатыліі, які сваімі стрэламі выгнаў польскае войска. Нараўлянскія [[Горваты]] пасля чарговай нацыяналізацыі нараўлянскай маёмасці выехалі ў Польшчу, дзе [[Эдвард Артуравіч Горват]] (1866—1935) да сваёй смерці кіраваў маёнткам Горжычкі (Gorzyczki) у [[Пазнаньскае ваяводства (1919—1939)|Пазнаньскім ваяводстве]] і жыў у [[Палацава-паркавы комплекс Патвароўскіх (Горжычкі)|неарэнесансавым палацы ў Горжычках]], якія ён атрымаў па спадчыне ад сваёй маці графіні Караліны Патвароўскай (1839—1921)<ref>''Rostworowski, А.'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 30.</ref>. |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat. Нароўля, Горват (1925).jpg|200px|thumb|Дом адпачынку ў будынку палаца. Фота 1925 г.]] |
||
У савецкі час у палацы спачатку месціліся [[школа]] (а ў канікулярны перыяд |
У савецкі час у палацы спачатку месціліся [[школа]] (а ў канікулярны перыяд — дом адпачынку). Ніякіх будаўнічых мерапрыемстваў, акрамя невялікіх рамонтаў, у палацы не праводзілася. |
||
У час [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]], [[27 жніўня]] [[1941]] г. немцы захапілі горад, у палацы месцілася нямецкая камендатура. У жніўні 1942 г. савецкія партызаны знішчыні мясцовы фашысцкі гарнізон. Пры вызваленні Нароўлі ад нямецка-фашысцкіх акупантаў у 1943 |
У час [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]], [[27 жніўня]] [[1941]] г. немцы захапілі горад, у палацы месцілася нямецкая камендатура. У жніўні 1942 г. савецкія партызаны знішчыні мясцовы фашысцкі гарнізон. Пры вызваленні Нароўлі ад нямецка-фашысцкіх акупантаў у 1943 г. будынак значна пацярпеў: пажарам, распачатым пасля бамбардзіроўкі, былі знішчаны перакрыцці, дах, пашкоджаны вонкавы дэкор будынка, а таксама амаль цалкам знішчаны інтэр’еры і прадметы будынка. |
||
[[ |
[[Файл:Naroŭla, Horvat. Нароўля, Горват (25.03.1946).jpg|300px|thumb|Палац адразу пасля Другой сусветнай вайны. Фота 25 сакавіка 1946 г.]] |
||
У пачатку 1950-х гг. будынак былога палацу быў рэканструяваны з мэтай прыстасавання яго пад беларускамоўную школу, а з боку бакавога (паўночна-заходняга) фасада будынка быў ўзведзены новы корпус. Будаўнічыя работы праходзілі без уліку былой гісторыі палаца, таму многія страчаныя ў 1943 |
У пачатку 1950-х гг. будынак былога палацу быў рэканструяваны з мэтай прыстасавання яго пад беларускамоўную школу, а з боку бакавога (паўночна-заходняга) фасада будынка быў ўзведзены новы корпус. Будаўнічыя работы праходзілі без уліку былой гісторыі палаца, таму многія страчаныя ў 1943 г. архітэктурныя элементы і вонкавы дэкор былога палацу не былі адноўлены. Пазней у будынку была школа-інтэрнат<ref>''Федорук, А. Т.'' Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.</ref><ref>[https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии]</ref>, з якой пасля [[Чарнобыльская аварыя|аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 г.]] вывезлі дзяцей-сірот у іншае месца. Палац быў пакінуты пустым і пачаў паступова прыходзіць да заняпаду і развалу, нягледзячы на тое, што атрымаў статус гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. |
||
У 1992—1994 |
У 1992—1994 гг. спецыялісты Гомельскай абласной праектнай майстэрні (пад кіраўніцтвам В. І. Мелеха) зрабілі абмеры і працоўныя чарцяжы будынка і праект аднаўлення, які прадугледжваў рэстаўрацую фасадаў з аднаўленнем дэкаратыўных элементаў і перапланіроўку ўнутранай прасторы палаца, а пасля стварэння грамадска-культурнага цэнтра горада Нароўлі (для правядзення выставак, канцэртаў, культурных сустрэч), «Цэнтра рамёстваў», кафэ-бара, актавай залы, більярднай. |
||
Але вытворчыя работы ў той перыяд не былі пачаты і стан пакінутага будынка толькі значна пагоршыўся. Новы корпус з боку бакавога (паўночна-заходняга) фасада будынка было палаца быў разбураны. |
Але вытворчыя работы ў той перыяд не былі пачаты і стан пакінутага будынка толькі значна пагоршыўся. Новы корпус з боку бакавога (паўночна-заходняга) фасада будынка было палаца быў разбураны. |
||
У 2006 |
У 2006 г. група спецыялістаў (пад навуковым кіраўніцтвам архітэктара [[Алена Уладзіміраўна Ваяводская|Алены Уладзіміраўна Ваяводскай]]) ААТ «Праектрэстаўрацыя» пачала карэкціроўку праекта аднаўлення палаца, але ў сувязі з прыпыненнем фінансавання карэкціроўка не была звершана. |
||
<gallery perrow="5"> |
<gallery perrow="5"> |
||
File:Naroŭla, Horvat, Vialikaja. Нароўля, Горват, Вялікая (17.04.1932).jpg|thumb|Школьны клас у Вялікай ядальні ў палацы. Фота 1932 г. |
File:Naroŭla, Horvat, Vialikaja. Нароўля, Горват, Вялікая (17.04.1932).jpg|thumb|Школьны клас у Вялікай ядальні ў палацы. Фота 1932 г. |
||
Радок 204: | Радок 206: | ||
== Продаж руін будынка былога палаца і рэстаўрацыя == |
== Продаж руін будынка былога палаца і рэстаўрацыя == |
||
[[ |
[[Файл:Усадьба Горваттов.jpg|350px|thumb|Будынак палаца Горватаў у [[Нароўля|Нароўлі]] на беразе [[Прыпяць|Прыпяці]]. Фота 2012 г.]] |
||
Звяртаючы ўвагу на сугучнасць прозвішчаў, беларускі пісьменнік і журналіст [[Андрусь Горват|Андрэй Іванавіч Горват]] (нар. у 1983 |
Звяртаючы ўвагу на сугучнасць прозвішчаў, беларускі пісьменнік і журналіст [[Андрусь Горват|Андрэй Іванавіч Горват]] (нар. у 1983 г.) з юнацкіх гадоў пачаў вывучаць гісторыю шляхецкага [[Горваты|роду Горватаў]] і гісторыю родавых сядзіб, каб даведацца пра патэнцыйныя сваяцкія адносіны. Сам Андрэй Горват паходзіць з прыгонных сялян вёскі [[Прудок (Калінкавіцкі раён)|Прудок]] ([[Калінкавіцкі раён]], [[Гомельская вобласць]], [[Беларусь]]) і лічыць, што яго продкі, паводле ўласных генеалагічных даследаванняў, могуць паходзіць ад [[шляхта|шляхціца]] Кандрата Горвата (сына Гілярыя-Ваўрынца Нікшыча-Горвата)<ref>[https://planetabelarus.by/publications/ya-dzyasyatae-yubileynae-pakalenne-gorvata-u-prudku-moy-batska-zmog-vyekhats-adsyul-a-ya-vyarnu-sya-/ «Я — дзясятае, юбілейнае пакаленне Горватаў у Прудку»]</ref>, нашчадкі якога збяднелі і перайшлі ў стан [[сяляне|сялян]]. |
||
Андрэй Горват таксама з 2006 |
Андрэй Горват таксама з 2006 г. хадзіў з думкай, каб набыць занядбаны і струхлелы будынак былога палаца Горватаў у [[Нароўля|Нароўлі]], каб папярэдзіць яго поўны заняпад і знішчэнне і захаваць напамін аб слаўным [[Горваты|родзе Горватаў]]<ref>[https://realt.by/gomel-region/news/article/29104/ «Главное — спасти его от разрушения». Писатель Андрей Горват вместе с друзьями купил дворец Горваттов в Наровле]</ref>. У занядбаным будынку абваліўся дах, многа дзе адсутнічала падлога і вокны. |
||
[[ |
[[Файл:Нароўля. Сядзіба Горватаў (06).jpg|350px|thumb|Руіны былога палаца Горватаў (1850). Фота 2017 г.]] |
||
12 лістапада 2020 г. Андрэй Горват, бізнесмены Пётр Кузняцоў (Гомель) і Аляксандр Баранаў (Мазыр) разам набылі за 53 357 беларускіх рублёў 63 капейкі<ref>[https://narovlya.by/novosti/narovlyanskij-dvorets-gorvattov-prodan-na-elektronnyh-torgah/ Наровлянский дворец Горваттов продан на электронных торгах]</ref> (прыблізна 21 тысяча |
12 лістапада 2020 г. Андрэй Горват, бізнесмены Пётр Кузняцоў (Гомель) і Аляксандр Баранаў (Мазыр) разам набылі за 53 357 беларускіх рублёў 63 капейкі<ref>[https://narovlya.by/novosti/narovlyanskij-dvorets-gorvattov-prodan-na-elektronnyh-torgah/ Наровлянский дворец Горваттов продан на электронных торгах]</ref> (прыблізна 21 тысяча долараў ЗША) ва ўласнасць на аўкцыёне руіны былога палаца Горватаў у Нароўлі, пад вельмі абмежавальныя ўмовы на 5 гадоў — кансервацыі, рэстаўрацыі і пераводу ў камерцыйнае выкарыстанне<ref name="realt.onliner.by"/>. Калі ўмовы не будуць выкананы за 5 гадоў, то руіны будынка былога палаца павінны быць вернуты ва ўласнасць беларускай дзяржавы. Андрэй Горват узяў кіраванне па частковай кансервацыі і антыаварыйным работам з дапамогай валанцёраў і [[краўдфандзінг]]у. Сам Горват выказваўся, што хацеў бы зрабіць з палаца Горватаў у Нароўлі музейны комплекс з функцыямі [[гатэль|гатэля]] і [[рэстаран]]а<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KRc4BoBpkW0 Спыніць час. Нароўля, палац Горватаў]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Uz-rIF8uVK0&t=702s Нароўля. Знаёмства з Гомельшчынай]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=b0fSFw7Ddcc Как Андрей Горват с волонтерами восстанавливает дворец в Наровле]</ref>. Акрамя нерухомасці, пакупнікам таксама прадастаўлена права арэнды зямельнага ўчастка плошчай больш за 1 га тэрмінам на 50 гадоў<ref>[https://realt.by/gomel-region/news/article/29104/ «Главное — спасти его от разрушения». Писатель Андрей Горват вместе с друзьями купил дворец Горваттов в Наровле]</ref>. |
||
<gallery perrow="5"> |
<gallery perrow="5"> |
||
File:Нароўля. Сядзіба Горватаў (11).jpg|thumb|Руіны палаца. Фота 2017 г. |
File:Нароўля. Сядзіба Горватаў (11).jpg|thumb|Руіны палаца. Фота 2017 г. |
||
Радок 221: | Радок 223: | ||
== У мастацтве == |
== У мастацтве == |
||
Дзесьці пасля 1949 |
Дзесьці пасля 1949 г. [[Мечыслаў Ялавецкі]] (1876—1963) малюе акварэль «Нароўля. Палац над Прыпяцю. Мазырская зямля, Палессе»<ref>[https://digitalcollections.hoover.org/objects/73679/narowla-paac-nad-prypecia-ziemia-mozyrska-polesie-edward NAROWLA Pałac nad Prypecią ziemia mozyrska, Polesie]</ref>. |
||
Летам 1982 |
Летам 1982 г. у Нароўлі кінастудыя «[[Беларусьфільм]]» здымала большасць сцэн кінастужкі «[[Культпаход у тэатр]]» (рэжысёр [[Валерый Давідавіч Рубінчык]]), у тым ліку каля нараўлянскай альтанкі, у клубе фабрыкі «Чырвоны Мазыранін» і будынку былога палаца Горватаў. |
||
У 2009 |
У 2009 г. [[Адам Глобус]] (нар. 1958) малюе карціну «Залаты пыл. Нароўля, шакаладная фабрыка Чырвоны мазыранін»<ref>[https://adam-hlobus.livejournal.com/540453.html Адам Глобус «Залаты пыл. Нароўля, шакаладная фабрыка „Чырвоны мазыранін“»]</ref>. |
||
{{Зноскі}} |
{{Зноскі}} |
||
== Літаратура == |
== Літаратура == |
||
* {{крыніцы/Архітэктура Беларусі (1993)|}} |
* {{крыніцы/Архітэктура Беларусі (1993)|}} |
||
* Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.] |
* Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]; сост.: Н. А. Голубева, Н. М. Усова, Л. В. Языкович; под научной редакцией В. И. Прокопцова. — Минск : БелЭн, 2012. — 442 с. |
||
* {{крыніцы/ГККРБ-2009|}} |
* {{крыніцы/ГККРБ-2009|}} |
||
* ''Кулагин, А.Н.'' Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии: вторая половина XVIII |
* ''Кулагин, А. Н.'' Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии: вторая половина XVIII — начало XIX в. / А. Н. Кулагин. — Минск : Наука и техника, 1981. — 132 c. |
||
* Памяць: Нараўлянскі раён: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / уклад.: П.П. |
* Памяць: Нараўлянскі раён: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / уклад.: П. П. Рабянок, К. Ф. Ярмоленка. — Мінск : БЕЛТА, 1998. — 445 с. |
||
* [[Анатоль Тарасавіч Федарук| |
* ''[[Анатоль Тарасавіч Федарук|Федорук, А. Т.]]'' Садово-парковое искусство Белоруссии / А. Т. Федорук. — Минск : Ураджай, 1989. — 247 с. |
||
* ''Чантурия, В.А.'' Архитектурные памятники Белоруссии / В.А. |
* ''Чантурия, В. А.'' Архитектурные памятники Белоруссии / В. А. Чантурия. — Минск : Полымя, 1982. — 222 c. |
||
* [[Раман Афтаназы| |
* ''[[Раман Афтаназы|Aftanazy, R.]]'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im Ossolinskich, 1991. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 1. Województwa mińskie, mścisławskie, połockie, witebskie. — 352 s. |
||
* [[Андрэй Тадэвушавіч Раствароўскі| |
* ''[[Андрэй Тадэвушавіч Раствароўскі|Rostworowski, А.]]'' Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe / А. Rostworowski. — Warszawa : Czytelnik, 2001. — 504 s. |
||
* [[Антоні Урбанскі| |
* ''[[Антоні Урбанскі|Urbański, A]]''. [https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/18165?id=18165 Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi] / A. Urbański. — Warszawa : St. Niemiry Syn, 1928. — 161 s. |
||
* ''Żołtowska, J.'' Inne czasy i inni ludzie / J. Żołtowska. — Londyn, 1959. |
* ''Żołtowska, J.'' Inne czasy i inni ludzie / J. Żołtowska. — Londyn, 1959. |
||
Радок 252: | Радок 254: | ||
* [https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии] // ais.by |
* [https://ais.by/story/5939 Дворец в Наровле: история и реалии] // ais.by |
||
* [https://mlife.by/news/istoriya-mozyrya/6808/ Усадьба Горваттов в Наровле. Mlife отправился по следам былой роскоши] // mlife.by |
* [https://mlife.by/news/istoriya-mozyrya/6808/ Усадьба Горваттов в Наровле. Mlife отправился по следам былой роскоши] // mlife.by |
||
{{Бібліяінфармацыя}} |
|||
[[Катэгорыя:Палацы Беларусі]] |
[[Катэгорыя:Палацы Беларусі]] |
||
[[Катэгорыя:Славутасці Нароўлі]] |
[[Катэгорыя:Славутасці Нароўлі]] |
Версія ад 14:55, 29 верасня 2023
Палацава-паркавы комплекс | |
Палацава-паркавы комплекс Горватаў | |
---|---|
| |
51°48′22″ пн. ш. 29°30′04″ у. д.HGЯO | |
Краіна | Беларусь |
Горад | Нароўля |
Архітэктурны стыль | позні класіцызм[1][2]; альтанка пры палацы — у стылі ампір[3] альбо класіцызма[4] |
Архітэктар | дакладна невядома; пры ўдзеле жонкі заснавальніка — Іфігеніі Горват (з роду Ратынскіх) |
Заснавальнік | Даніэль Ігнатавіч Горват (1810—1868) |
Будаўніцтва | 1850 |
Будынкі | |
палац • фантан • гаспадарчыя і вытворчыя пабудовы • альтанка • парк | |
Вядомыя жыхары | Даніэль Ігнатавіч Горват (1810—1868); Артур Даніэлевіч Горват (1831—1903); Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935); Аляксандр Уладзіслававіч Аскерка (1830—1911)[5]; Тадэвуш Раствароўскі (1860—1928); Андрэй Раствароўскі (1899—1980) |
Статус | Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 312Г000536 |
Стан | руіны |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Палацава-паркавы комплекс Горватаў — помнік архітэктуры позняга класіцызму сярэдзіны XIX ст., размешчаны з паўночна-ўсходняга боку г. Нароўлі (Нараўлянскі раён) на правым беразе ракі Прыпяць. Пабудаваны ў 1850 г. уладальнікам вакольных зямель заможным дваранінам Даніэлем Ігнатавічам Горватам (1810—1868) як прыватная рэзідэнцыя і цэнтр вялізнага нараўлянскага маёнтка і належаў роду Горватаў да 1918 г., пакуль не быў нацыяналізаваны савецкай уладай без кампенсацыі Горватам. Быў самай шыкоўнай рэзідэнцыяй з усіх, якія належалі Горватам, меў прадметы мастацтва еўрапейскага значэння, і з’яўляўся адной з самых шыкоўных і значных дваранскіх сядзіб у Мінскай губерні Расійскай імперыі. У савецкі час у палацы спачатку месціліся школа (а ў канікулярны перыяд — дом адпачынку). У часы Другой сусветнай вайны — нямецкая камендатура; палац быў разбомблены і спалены. Пасля вайны і пэўнага аднаўлення ў будынку месцілася беларускамоўная школа, пазней школа-інтэрнат, з якой пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 г. вывезлі дзяцей-сірот у іншае месца. Палац быў пакінуты пустым і пачаў паступова прыходзіць да заняпаду і развалу, нягледзячы на тое, што атрымаў статус гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. 12 лістапада 2020 г. Андрэй Горват, бізнесмены Пётр Кузняцоў (Гомель) і Аляксандр Баранаў (Мазыр) разам набылі на аўкцыёне руіны будынка былога палаца Горватаў у Нароўлі, пад вельмі абмежавальныя ўмовы на 5 гадоў — кансервацыі, рэстаўрацыі і пераводу ў камерцыйнае выкарыстанне[6].
Аўтар праекта і будаўніцтва
Дакладна не вядома, хто з’яўляецца архітэктарам праекта палаца. Паводле пазнейшых сведчанняў Антона Геранімавіча Кеневіча (1877—1960), у аздабленні палацавых пакояў прымала ўдзел сама жонка Даніэля Ігнатавіча Горвата (1810—1868) — Іфігенія Горват (з роду Ратынскіх), якая мела вялікую прыхільнасць да мастацтва і з веданнем справы падыходзіла да дэкарыравання інтэр’еру палаца[7].
Будаўніцтва двухпавярховага палацу ў стылі італьянскага позняга класіцызма[8][9] на высокім беразе Прыпяці было скончана ў 1850 г., а само будаўніцтва адбывалася ў папярэднія гады[10]. Паблізу палаца, але за каменнай сцяной, былі пабудаваны гаспадарчыя пабудовы (каменны леднік, драўляны флігель), стайня, каменная аднапавярховая аранжарэя і кветнік, а таксама вытворчыя будынкі горватаўскага маёнтка Нароўля (бровар, свіран і г.д.). Адначасова з будаўніцтвам палацу праходзіла будаўніцтва парку каля палацу.
На тэрыторыі сядзібы акрамя палаца ў пазнейшыя часы былі ўзведзены каталіцкая капліца-пахавальня Горватаў, фантан, парадная стайня, брама, дом вартаўніка, ружанец, вежы і іншыя пабудовы[11].
У канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) правёў новыя будаўнічыя мерапрыемствы па ўпрыгожванні палаца і добраўпарадкаванне тэрыторыі вакол яго, а ў 1899 г. на акцыянерным машынабудаўнічым заводзе Франца Крулля ў Рэвелі закупіў шмат «дроту і гаплікаў» для правядзення ў нараўлянскім маёнтку тэлефоннай лініі[12]. І ў 1902 г. тэлефон быў пастаўлены[13]. Асабліва маштабныя працы праводзіліся ў 1902—1914 гг., для чаго закупаліся будаўнічыя матэрыялы: жалеза і дрот у Мазыры (у фірме Кацмана), бляшаныя вырабы ў Кіеве (на заводзе бляшаных вырабаў М. І. Шлосберга), вялікая колькасць белага і «бемскага» шкла (у Кіеўскай канторы Мальдаўскага завода), фарбы (каляровыя і бронзавыя), прыборы для новых вокнаў і дзвярэй, вапна і цэмент у Кіеве (у краме Палянкоўскага), паліваная кафля, фрызы (белаглазураваныя), шэрыя неглазураваных куты, карнізы, тэракотавыя «базікі» (на Рыжскім фарфоравым заводзе), бэлькі, асфальтавы лак і г.д.[14] А сукно, палатно, ваўняныя і іншыя матэрыялы закупляліся ў мануфактурнай суконнай краме Хаіма Давідовіча Літвінава[15]. Работы выконвалі пераважна мясцовыя спецыялісты: печкавыя і кафляныя ў палацы і пры млыне выконваў Сяргей Іваноў, мулярныя Какоўкін, цяслярныя Мордух Хайфман, малярныя Аўгуст Мілер, а таксама іншыя мясцовыя майстры[16].
У пачатку ХХ ст. нараўлянскі палац, гэтак жа як і ўсе выдатныя гаспадарчыя і фабрычныя будынкі горватаўскага маёнтка, цудоўна выглядалі з боку Прыпяці, па якой госці параходам прыбывалі ў Нароўлю. Нараўлянская сядзіба Горватаў была найбольш велічнай і складанай ў кампазіцыйных адносінах сярод іншых сядзіб Горватаў (у Ліпаве, Барбарове, Галоўчыцах, Грушаўцы, Хабне, Жарах)[17].
Архітэктура палаца
Палац уяўляў сабой двухпавярховы будынак з умацаванымі сценамі таўшчынёй да 1 метра. Па цэнтры галоўнага і бакавых фасадаў плоскія рызаліты з уваходнымі парталамі і тэрасамі. Вуглы дваровага фасада фланкіраваныя гранёнымі эркерамі. Развітыя лесвіцы ў мінулым падводзілі да ўваходаў з чатырох бакоў будынка. Плоскасць сцен другога паверху па ўсім перыметры была ўпрыгожана пілястрамі. Галоўны фасад завершаны прамавугольным атыкам, на якім раней быў надпіс: "DIH 1850 г. " (абазначаў дату пабудовы і імёны ўладальнікаў Даніэля (D) і Іфігеніі (I) Горватаў (H). Галоўны фасад меў порцік з 6 тасканскімі калонамі: 2 сярэднія калоны стаялі асобна, а іншыя чатыры, якія падпіралі балкон, — парамі. Знутры палаца на балкон вялі тры вельмі высокія арачныя французскія вокны, змешчаныя паміж іанічнымі пілястрамі, здвоенымі па кутах рызаліту. Упрыгожаннем галоўнага фасада былі высокія дзверы з паўкруглымі завяршэннямі, якія выходзілі на верхні балкон, і здвоеныя пілястры. Акрамя іанічных пілястраў, элементамі ўпрыгожвання фасадаў палаца з’яўляліся таксама аконны дэкор, прафіляваны міжпавярховы карніз, а таксама кансольны карніз. Палац быў накрыты нізкім 4-скатным жалезным дахам, пафарбаваным у чырвоны колер[18].
На цокалях галоўнага (паўднёвага) фасада ляжалі бронзавыя ільвы ў натуральную велічыню, якія былі схаваны пад час нямецкай акупацыі ў 1941 г. і да нашага часу не знойдзены. Задні (паўночны) фасад меў двух’ярусны порцік (з трохкутным франтонам), у ніжняй яго частцы размяшчалася тэраса з лесвіцай, па баках якой на цокалях ляжалі два сфінксы[19].
Планіроўка палацу калідорная з вестыбюлем і квадратнай залай у цэнтры. На першым паверсе было 16 пакояў, а на другім — 10 пакояў. Пад першым паверхам мелася 8 скляпоў (сутарэнняў)[20].
-
Галоўны (паўднёвы) фасад палаца. Фота каля 1914 г.
-
Задні (паўночны) фасад палаца. Фота каля 1914 г.
-
Галоўны (паўднёвы) фасад палаца. Фота 26 сакавіка 1918 г.
-
Галоўны (паўднёвы) фасад палаца. Фота 20 красавіка 1939 г.
-
Фігуры ільвоў на лесвіцы палацу (галоўны фасад). Фота каля 1914 г.
Інтэр’ер палаца
Інтэр’ер палаца меў класічную планіроўку са шматлікімі памяшканнямі, калідорамі ў бакавых крылах палаца. У цэнтральнай частцы першага паверха мелася зала на шырыню порціка галоўнага фасада, а побач знаходзіліся бібліятэчнае памяшканне і чытальная зала, вокны якіх выходзілі ў парк. Пакоі ў бакавых, ад цэнтральнай часткі, крылах размяшчаліся анфіладай, кожная з іх мела свой стыль. У афармленні інтэр’ера былі выкарыстаныя арачныя нішы.
Рэпрэзентатыўныя пакоі палаца мелі паркетныя падлогі, выкладзеныя рознымі спосабамі (рознымі малюнкамі) у кожным пакоі, з розных парод дрэў, а таксама мелі розныя люстры, апраўленні дзвярэй, каміны і разнастайныя па форме, узору і якасці рознакаляровыя кафляныя печы, якія ацяпляліся з боку калідора[21]. Менавіта незвычайнай прыгажосці паркетныя падлогі больш за ўсё уражвалі гасцей палаца[22].
Кожны паверх меў некалькі ванных пакояў. Асабліва дзівосным быў ніз сцен у адным з ванных пакояў на другім паверсе: было такое ўражанне, што гэта чыстае глыбокае дно ракі, у якім плаваюць розныя рыбы большай і меншай велічыні і з якога вырастаюць водарасці. Панэлі ў пакоях, лесвічныя клеткі былі зробленыя са светлага дуба. Горваты любілі ўсякага роду надпісы і мастацкія выслоўі, якія былі напісаныя на сценах алеем. Напрыклад, на першым паверсе ў куточку каля сходаў быў надпіс: «Няма выніку без прычыны»[23].
Пакоі палаца былі вельмі шчыльна завешаны мноствам сямейных партрэтаў Аскерак і Горватаў, а таксама карцінамі на ваенную тэматыку і краявідамі[24]. Напрыклад, былі карціны аўтарства Яна Дамеля і Януарыя Сухадольскага[25][26]. Архітэктар і дызайнер Тадэвуш Раствароўскі, які меў сяброўскія і сваяцкія адносіны з гаспадарамі сядзібы, намаляваў эскізы сцэн з антычнымі міфалагічнымі сюжэтамі для аздаблення плафонаў бібліятэкі, які былі ўласна выкананы, верагодна, дызанерам Марыянам Жэгота-Янушайцісам[27]. Палац аздаблялі бронзавыя работы санкт-пецярбургскага скульпльтара і мастака Хопіна, меліся мяккія крэслы (фатэлі) у стылі Людовіка Філіпа ці клубныя, крытыя светлай скурай[28].
Шафы бібліятэчнай залы (на першым паверсе) з зашклёнымі дзвярыма, якія вялі на тэрасу, і чатырма вокнамі былі запоўненыя шматтысячнымі тамамі кніг, пераважна выданняў ХVIII—ХІХ стст., старадрукамі, рукапісамі і архівамі Аскеркаў і Горватаў[29]. Адзін з пакояў у паўночна-заходнім рызаліце на першым паверсе выкарыстоўвалася пад музей прыроды, дзе стаялі вакол сцен велізарныя шкляныя шафы, напоўненыя калекцыямі пудзілаў мясцовых палескіх птушак, звяроў, рыб і змей[30]. У музейным пакоі была выдатная алебастравая столя, якая ўражвала наведвальнікаў: дзве намаляваныя алегарычныя выявы прадстаўлялі: адна — раку Дняпро, другая — Прыпяць. Адзін пакой меў столю ў выглядзе пазалочанай зоркі[31].
Найраскошнейшым па афармленні быў пакой бальнай залі, якая займала ўсю шырокую прастору цэнтральнай частцы палаца на другім паверсе. Вялікія шкляныя дзверы бальнай залы выходзілі як на паўднёвы, так і паўночны фасады, а чатыры высокіх люстэркі эфектыўна павялічвалі прастору залы. З правага боку ад бальнай залы ў паўночнай частцы палаца знаходзіўся «чырвоны» салон, галоўным упрыгожваннем якога была падлога: складзеная з паркета розных парод дрэў, яна прадстаўляла сабой кампазіцыю «арабескі», якая нагадвае ўсходнія дываны[32]. Сцены «блакітнага» салона на другім паверсе былі абабітыя атласам сіняга колеру, а столь прадстаўляла сабой неба з залатымі зоркамі. Сентэнцыя «блакітнага» салона абвяшчала: «Дзіўна, што пад тваімі слядамі не растуць кветкі. Ты рай, ты май, ты вясна»[33]. На другім паверсе паўночнай часткі палаца быў шэраг парадных пакояў, аздабленне якіх канчаткова завяршылася толькі ў пачатку ХХ ст.: сцены былі ўпрыгожаны тынкавым ляпным дэкорам, выкананым у выглядзе рам, у сярэдзіне якіх размяшчаліся жывапісныя палотны[34]. Для пакоя вялікай ядальні Тадэвуш раствароўскі намаляваў больш 10 карцін[35].
У сутарэннях знаходзіліся кухні, пральні і службовыя пакоі.
-
Гардэроб. Фота каля 1914 г.
-
Вялікая ядальня. Фота каля 1914 г.
-
Чырвоны салон. Фота каля 1914 г.
-
Малая зала. Фота каля 1914 г.
-
Фатэлі. Фота каля 1914 г.
-
Спальны пакой. Фота каля 1914 г.
-
Кабінет. Фота каля 1914 г.
-
Чытальня. Фота каля 1914 г.
-
Гасцінны пакой. Фота каля 1914 г.
-
Бальная зала палаца. Фота каля 1914 г.
Паркавая тэрыторыя
Парк і ўяздная брама
Парк пейзажнага тыпу плошчай 8,2 га быў разбіты адначасова з будаўніцтвам палаца, на роўнай тэрасе і канчаткова сфармаваўся да 1870 г. Цэнтральная алея даўжынёй каля 1 км ад уяздных варот (брамы) да палаца падзяляла парк на дзве няроўныя часткі[36]. Парк меў з поўдня і захаду агароджу з цэглы. У абсадцы цэнтральнай алеі парка былі выкарыстаны таполя чорная, таполя канадская шэрая і таполя марыландская, а таксама ляшчына[37]. Перад фасадам палацу быў створаны вялікі круглы газон: паблізу портыку на газоне раслі две ліпы, а па баках раслі два кусты пярсідскага бэзу, падстрыжаныя ў форме шара. Унутры парка былі ўчасткі розных дрэў і клумб, салітэраў і палян[38]. Арганізацыя парка была заснавана на паслядоўнай змене звязаных паміж сабой ландшафтных участкаў[39]. Парк вылучаўся мностам экзотаў, асабліва было многа шаўкоўніцы белай[40]. Раслі сасна чорная, псеўдатсуга Мензіса, белая акацыя, конскі каштан, бяроза, бэз, ядловец, вязавік, спірэя[41].
Парадную частку палацу ўпрыгожвалі экзатычныя клён ясенялісты белаакаймлёны, лох вузкалісты, туя заходняя і інш.[42] Уздоўж палацу раслі елкі калючыя блакітныя. Меліся чатыры баскеты з грабавымі алеямі, якія ўтварылі амаль злучаныя калідоры вышынёй да 3 метраў[43]. У адной з алей расла таполя пятроўская. Галоўныя сцяжынкі ў парку мелі кальцавы маршрут па перыметру парка і былі заснаваны на прынцыпе раскрыцця дальніх перспектыў — на раку Прыпяць, сярэдніх і юлізкіх — на паркавыя пейзажы[44]. Маршрут пачынаўся ад паўночнага партэра палаца каля ракі, ішоў на ўсход да капліцы-пахавальні і альтанкі, далей дугой на поўдзень уздоўж ракі Нараўлянка ішоў да ўяздной брамы і адначасова да цёмнай яловай алеі ўздоўж цэглавай агароджы. За цэглавай агароджай з вежамі ў псездагатычным стылі ішла другая шырокая алея перпендыкулярна цэнтральнай алеі[45]. Паўднёва-усходняя частка парку мела рэгулярную планіроўку, што было нехарактэрным для пейзажных паркаў[46].
У парку меўся участак-«школка», дзе вырошчвалі найболей каштоўныя пладова-ягадныя кусты, пладовыя дрэвы, экзатычныя дрэвы, кусты і кветкі[47].
У парку была створана таксама сажалка. Існуе легенда, што ў ёй патанула адзіная дачка Даніэля Ігнатавіча Горвата. Няўцешны бацька загадаў засыпаць вадаём і засеяць гэтае месца травой. З дарогі да варот сядзібы вялі два рады елак.
У пачатку XX ст. былі пабудаваны новыя ўяздныя вароты па праекце Тадэвуша Раствароўскага — брама з калонамі, аркамі і простымі пілонамі — з цэлгы, патынкаваная. Побач быў пабудаваны дом вартаўніка ў стылі псеўдаготыкі. Да цяперашняга дня дом вартаўніка не захаваўся, а брама ў савецкі час была патынкавана шмат разоў і набыла больш аб’ёму. Вакол брамы ў горватаўскія часы раслі ў дэкаратыўных мэтах сіметрычныя групы шаўкоўніцы з грушай, высаджаныя ў форме трохвугольніка[48].
Не захавалася каштанавая алея, якая вяла да сядзібы і была арыентавана на поўнач з выгінам на ўсход. Прыблізна пасярэдзіне каштанавай алеі была стайня, дзе трымалі скакавых коней для выездаў. У свой час парк быў насычаны элементамі малых архітэктурных форм: капліца-пахавальня Горватаў, альтанка, фантан, вежы і інш.
Пасля нацыяналізацыі маёнтка Горватаў савецкай уладай у 1920 г., сядзібны парк стаў гарадскім публічным паркам культуры і адпачынку. На месцы ранейшай сажалкі быў створаны стадыён для футбола. У 1980-х гг. у парку былі ўстаноўлены электрычныя атракцыёны: карусель, арэлі і інш. На тэрыторыі парку таксама месціліся тыр, хлебная крама, танцавальная пляцоўка, сцэна, рачны вакзал, кафэ «Брыз» і прыстань на правым беразе Прыпяці. Парк ад ракі Нараўлянкі з поўдныя быў абкружаны агароджай з чыгуну, якая вяла на паўночны-захад да кандытарскай фабрыкі «Чырвоны Мазыранін».
Пачаткова высаджаных Горватамі дрэў у цяперашнім парку засталося нямнога. Цяпер у парку растуць пераважна мясцовыя пароды дрэў: дуб, ясень, ліпа, елка, сасна, вярба. І пераважаюць маладыя пасадкі. Планіроўка парка стала рэгулярнай, а не пейзажнай[49].
-
Гарадскі публічны парк. Фота 2017 г.
-
Гарадскі публічны парк. Фота 2017 г.
-
Рака Нараўлянка ў гарадскім публічным парку. Фота 2017 г.
-
Былая савецкая крама ў гарадскім публічным парку. Фота 2017 г.
-
Кафэ «Брыз» у гарадскім публічным парку. Фота 2017 г.
Капліца
Ва ўсходняй частцы парку сярод густых дрэў паблізу палацу і берагу Прыпяці была невялікая мураваная каталіцкая капліца-пахавальня роду Горватаў у неагатычным стылі[50]. Горваты былі католікамі, а найбліжэйшы касцёл знаходзіўся ў 35 км ад Нароўлі. Таму пабудова выкарыстоўвалася як хатняя капліца для набажэнстваў сям’і Горватаў і іх службітаў-католікаў[51]. Капліца мела рызу, касцёльную бялізну, фісгармонію, кадзіла, а таксама абраз (намаляваны Тадэвушам Раствароўскім).
Пад палогай капліцы быў склеп-крыпта для пахавання членаў сям’і Горватаў. Пахавана там было толькі некалькі асоб, у тым ліку цела сына Эдварда Артуравіча Горвата Даніэля (1892—1917), які памёр вясной 1917 г. у Хельсінкі (Фінляндыя)[52]. Да нашага часу тут захавалася толькі каменнае надмагілле аднаго з членаў сям’і Горватаў. Сама капліца з рэшткамі нябошчыкаў была вымыта ракой Прыпяць у 1979 г. падчас паводкі і не захавалася да нашага часу[53].
Мураваная альтанка і драўляная альтанка
У парку каля левага берагу рэчкі Нараўлянкі, дзе яна ўпадае ў Прыпяць, Даніэлем Горватам была пабудавана своеасаблівая мураваная альтанка-вежа (з цэглы і патынкавана), якая месцілася блізка каля капліцы-пахавальні Горватаў і была звязана з капліцай сваім прызначэннем. Мураваная альтанка ніколі не служыла бяседкай ці маяком на Прыпяці, а мела толькі адну функцыю — сакральную і абярэгавую: у альтанцы знаходзілася скульптура Хрыста, які нёс на сабе крыж, — кампазіцыя сімвалізавала шлях Хрыста на Галгофу[54]. Скульптура Хрыста ў савецкія часы была вынята з альтанкі і выкінута як непатрэбная[55].
Альтанка, якая ўяўляе сабой трох’яруснае квадратнае ў плане мураванае збудаванне ў стылі ампір[56] альбо класіцызму[57], вылучаецца дасканаласцю прапорцый і стройнасцю форм[58][59]. Ніжні ярус умацаваны вуглавымі контрфорсамі і завершаны дарычным фрызам. Другі ярус скразны, з вялікімі паўцыркульнымі арачнымі праёмамі з чатырох бакоў. Вуглы аздоблены 3/4 калонамі са своеасаблівымі капітэлямі. Верхні ярус-ратонда з шасцю калонамі карынфскага ордара, завершаная паўсферычным купалам з вазай. У дэкоры — маскароны, разеткі, гірлянды, акантаваны арнамент, валюты, іонікі і інш. З альтанкі адкрываецца цудоўны від на месца ўпадзення Нараўлянкі ў Прыпяць.
Акрамя мураванай альтанкі (сакральнага значэння), паблізу Прыпяці на пагорку каля палацу мелася драўляная альтанка-бяседка, якая прадстаўляла сабой слуп з васьмісхільным дахам і з лаўкамі вакол яго.
-
Драўляная альтанка-бяседка каля палацу. Фота каля 1914 года.
Тэнісны корт
З заходняга боку цэнтральнага газону ў парку меўся забетаніраваны тэнісны корт, які на зіму засыпаўся мятровым слоем сухога лісця, каб не трэскаўся ад марозу. У тэніс гулялі ўсе дарослыя жыхары палацу. Бавіліся і ў кракет. Са з’яўленнем электрычнасці ў сядзібе гульні праходзілі да позняга вечара.
Фантан
Шырокая лесвіца з боку фасада палаца, арыентаванага на раку Прыпяць, вяла да тэрасы, на якой размяшчаўся мураваны фантан, пабудаваны ў стылі ампір, — з цэглы і патынкаваны. Фантан уяўляў сабой басейн са скругленымі вугламі, з двух бакоў абрамлены паўкруглымі лаўкамі з усталяванымі адзін супраць аднаго манументальнымі тронамі на ляпных ільвіных лапах. (Цяпер жыхары Нароўлі звычайна назваюць гэтыя троны «панскімі крэсламі»[60][61]). Па цэнтры басейна на нізкім цыліндрычным цокалі была ваза, якую трымалі сірэны.
Фантаны былі характэрны для еўрапейскіх рэгулярных паркаў, але не атрымалі шырокага распаўсюджання ў паркабудаўніцтве Беларусі ў тыя часы і сустракаліся вельмі рэдка — толькі ў сядзібах Бачэйкаве, Дубоі, Нароўлі і Сёмкаве[62].
Яшчэ адзін мураваны фантан быў пабудаваны не на тэрыторыі сядзібы, а ў мястэчку Нароўля — побач з драўляным жылым домам Юзафа Ліневіча (Ляневіча) 1912 года. Рэшткі таго фантану захаваліся да нашага часу[63].
Гаспадарчыя пабудовы
У палацава-паркавы ансамбль уваходзілі таксама гаспадарчыя пабудовы. На паўночным усходзе ад сядзібы размяшчаўся ружоўнік, на захадзе — лядоўня (студня), кладоўка («аптэка») і аранжарэя.
Стайня, дзе трымалі скакавых коней, была драўлянай, а яе сярэдняя частка, якая служыла жыллём для яе апекуна, была мураванай. За агароджай побач з палацам знаходзіўся «фальварак» маёнтка: мураваная вінакурня, стайні для цяглавых коней, кароўнікі, кандытарская фабрыка і інш.
-
Парк вакол палацу. Фота каля 1914 года.
-
Рэшткі фантану каля палацу і ракі Прыпяць. Фота 2017 г.
-
Рэшткі фантану каля палацу і ракі Прыпяць. Фота 2017 г.
-
Студня каля стайні. Фота каля 1914 года.
-
Стайня каля палацу. Фота каля 1914 года.
Кандытарская фабрыка
У 1913 г. на тэрыторыі сядзібы ў фальварку — побач з палацам, за агароджай — Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) пабудаваў кандытарскую фабрыку. У савецкія часы фабрыка была нацыяналізавана ўладамі без кампенсацыі Горватам і атрымала ў 1925 г. назву «Чырвоны Мазыранін». Да цяперашняга часу на тэрыторыі фабрыкі «Чырвоны Мазыранін» захаваліся вытворчыя будынкі фабрыкі Эдварда Горвата, зробленыя з чырвонай цэглы ў эклектычным стылі, у якім спалучаюцца рысы раманскага (аркатура, байніцы) і гатычнага стыляў (стральчатыя аркі і праёмы).
Гістарычныя падзеі
У 1876 г. на тэрыторыі парку нараўлянскага палаца Горватамі быў пахаваны дваранін-каталік Андрэй Ліневіч (1814—1876), адміністратар нараўлянскага маёнтка Артура Даніэлевіча Горвата (1831—1903)[64].
У пачатку XX ст. у нараўлянскім палацы пражываў[5] на першым паверсе ў сярэднім пакоі направа ад ад холу (цэнтральнага пакоя) выдавец беларускамоўнага буквара-катэхізіса «Элементаж для добрых дзетак-каталікоў» (1862), адзін з лідараў Студзеньскага паўстання (1863—1864), паўстанцкі начальнік Вільні (1863), сібірскі катаржанін, а таму вельмі аўтарытэтная сярод каталіцкага маянтковага дваранства беларуска-літоўскіх губерняў асоба — Аляксандр Уладзіслававіч Аскерка (1830—1911), дачка якога Ядвіга была жонкай Эдварда Артуравіча Горвата (1866—1935), уласніка Нароўлі. Хоць Аляксандр Аскерка быў пахаваны ў Вільні на могілках Росі, Эдвардам Горватам у горватаўскай фамільнай каталіцкай капліцы, якая знаходзілася ў сядзібным парку каля нараўлянскага палаца Горватаў, быў створаны кенатаф з надпісам «Grobowiec Aleksandra Oskierki» як напамін аб асобе[65].
Палац Эдварда Горвата ў Нароўлі, паводле здагадкі мемуарыста Андрэя Раствароўскага (1899—1980), быў месцам, дзе неўзабаве пасля расійскай рэвалюцыі (1905) адбыўся перадвыбарчы з’езд каля 60 землеўласнікаў Рэчыцкага павета для выбрання ўпаўнаважаных для выбараў у парламент Расійскай імперыі[66], таму жанчыны з палаца выехалі на той час у маёнтак Вадовічы, а дзеці — у маёнтак Рудакоў[66].
У 1916 г. у нараўлянскім палацы адбылося гучнае ва ўсім беларуска-літоўскім краі вяселле Станіслава Станіслававіча Ваньковіча (1885—1943) і Аляксандры Эдвардаўны Горват (1895—1943), дачкі Эдварда Артуравіча Горвата (1866—1935), на якое з’ехаліся многія вядомыя дваранскія сем’і[67]. У якасці пасагу ад Аляксандры Горват горватаўскі палац і значны маёнтак Нароўля прызначаўся яе мужу Станіславу Ваньковічу, але яны так і не былі перададзены Ваньковічам да 1917 г. Бацька Аляксандры Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) валодаў маёнткам да 1917 г. і палацам да 1918 г., калі палац і маёнтак былі нацыяналізаваны савецкімі ўладамі.
У сакавіку 1920 г. польскае войска ўвайшло ў Нароўлю, куды вярнуліся і многія памешчыкі (у тым ліку Горваты), якім была вернута іх былая зямельная маёмасць, адабраная раней распараджэннямі рэвалюцыйных улад[68]. 27 чэрвеня 1920 г. па рацэ з поўдня да мястэчка падышоў бальшавісцкі бронепараход «Геройскі» Дняпроўскай ваеннай флатыліі, які сваімі стрэламі выгнаў польскае войска. Нараўлянскія Горваты пасля чарговай нацыяналізацыі нараўлянскай маёмасці выехалі ў Польшчу, дзе Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) да сваёй смерці кіраваў маёнткам Горжычкі (Gorzyczki) у Пазнаньскім ваяводстве і жыў у неарэнесансавым палацы ў Горжычках, якія ён атрымаў па спадчыне ад сваёй маці графіні Караліны Патвароўскай (1839—1921)[69].
У савецкі час у палацы спачатку месціліся школа (а ў канікулярны перыяд — дом адпачынку). Ніякіх будаўнічых мерапрыемстваў, акрамя невялікіх рамонтаў, у палацы не праводзілася.
У час Другой сусветнай вайны, 27 жніўня 1941 г. немцы захапілі горад, у палацы месцілася нямецкая камендатура. У жніўні 1942 г. савецкія партызаны знішчыні мясцовы фашысцкі гарнізон. Пры вызваленні Нароўлі ад нямецка-фашысцкіх акупантаў у 1943 г. будынак значна пацярпеў: пажарам, распачатым пасля бамбардзіроўкі, былі знішчаны перакрыцці, дах, пашкоджаны вонкавы дэкор будынка, а таксама амаль цалкам знішчаны інтэр’еры і прадметы будынка.
У пачатку 1950-х гг. будынак былога палацу быў рэканструяваны з мэтай прыстасавання яго пад беларускамоўную школу, а з боку бакавога (паўночна-заходняга) фасада будынка быў ўзведзены новы корпус. Будаўнічыя работы праходзілі без уліку былой гісторыі палаца, таму многія страчаныя ў 1943 г. архітэктурныя элементы і вонкавы дэкор былога палацу не былі адноўлены. Пазней у будынку была школа-інтэрнат[70][71], з якой пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 г. вывезлі дзяцей-сірот у іншае месца. Палац быў пакінуты пустым і пачаў паступова прыходзіць да заняпаду і развалу, нягледзячы на тое, што атрымаў статус гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь.
У 1992—1994 гг. спецыялісты Гомельскай абласной праектнай майстэрні (пад кіраўніцтвам В. І. Мелеха) зрабілі абмеры і працоўныя чарцяжы будынка і праект аднаўлення, які прадугледжваў рэстаўрацую фасадаў з аднаўленнем дэкаратыўных элементаў і перапланіроўку ўнутранай прасторы палаца, а пасля стварэння грамадска-культурнага цэнтра горада Нароўлі (для правядзення выставак, канцэртаў, культурных сустрэч), «Цэнтра рамёстваў», кафэ-бара, актавай залы, більярднай. Але вытворчыя работы ў той перыяд не былі пачаты і стан пакінутага будынка толькі значна пагоршыўся. Новы корпус з боку бакавога (паўночна-заходняга) фасада будынка было палаца быў разбураны.
У 2006 г. група спецыялістаў (пад навуковым кіраўніцтвам архітэктара Алены Уладзіміраўна Ваяводскай) ААТ «Праектрэстаўрацыя» пачала карэкціроўку праекта аднаўлення палаца, але ў сувязі з прыпыненнем фінансавання карэкціроўка не была звершана.
-
Школьны клас у Вялікай ядальні ў палацы. Фота 1932 г.
-
Сход нараўлянцаў у Вялікай ядальні ў палацы. Фота 1930-х гг.
-
Мураваная альтанка ў парку. Фота 2017 г.
Продаж руін будынка былога палаца і рэстаўрацыя
Звяртаючы ўвагу на сугучнасць прозвішчаў, беларускі пісьменнік і журналіст Андрэй Іванавіч Горват (нар. у 1983 г.) з юнацкіх гадоў пачаў вывучаць гісторыю шляхецкага роду Горватаў і гісторыю родавых сядзіб, каб даведацца пра патэнцыйныя сваяцкія адносіны. Сам Андрэй Горват паходзіць з прыгонных сялян вёскі Прудок (Калінкавіцкі раён, Гомельская вобласць, Беларусь) і лічыць, што яго продкі, паводле ўласных генеалагічных даследаванняў, могуць паходзіць ад шляхціца Кандрата Горвата (сына Гілярыя-Ваўрынца Нікшыча-Горвата)[72], нашчадкі якога збяднелі і перайшлі ў стан сялян.
Андрэй Горват таксама з 2006 г. хадзіў з думкай, каб набыць занядбаны і струхлелы будынак былога палаца Горватаў у Нароўлі, каб папярэдзіць яго поўны заняпад і знішчэнне і захаваць напамін аб слаўным родзе Горватаў[73]. У занядбаным будынку абваліўся дах, многа дзе адсутнічала падлога і вокны.
12 лістапада 2020 г. Андрэй Горват, бізнесмены Пётр Кузняцоў (Гомель) і Аляксандр Баранаў (Мазыр) разам набылі за 53 357 беларускіх рублёў 63 капейкі[74] (прыблізна 21 тысяча долараў ЗША) ва ўласнасць на аўкцыёне руіны былога палаца Горватаў у Нароўлі, пад вельмі абмежавальныя ўмовы на 5 гадоў — кансервацыі, рэстаўрацыі і пераводу ў камерцыйнае выкарыстанне[6]. Калі ўмовы не будуць выкананы за 5 гадоў, то руіны будынка былога палаца павінны быць вернуты ва ўласнасць беларускай дзяржавы. Андрэй Горват узяў кіраванне па частковай кансервацыі і антыаварыйным работам з дапамогай валанцёраў і краўдфандзінгу. Сам Горват выказваўся, што хацеў бы зрабіць з палаца Горватаў у Нароўлі музейны комплекс з функцыямі гатэля і рэстарана[75][76][77]. Акрамя нерухомасці, пакупнікам таксама прадастаўлена права арэнды зямельнага ўчастка плошчай больш за 1 га тэрмінам на 50 гадоў[78].
-
Руіны палаца. Фота 2017 г.
-
Руіны палаца. Фота 2017 г.
-
Руіны палаца. Фота 2017 г.
-
Руіны палаца. Фота 2017 г.
-
Руіны палаца. Фота 2017 г.
У мастацтве
Дзесьці пасля 1949 г. Мечыслаў Ялавецкі (1876—1963) малюе акварэль «Нароўля. Палац над Прыпяцю. Мазырская зямля, Палессе»[79].
Летам 1982 г. у Нароўлі кінастудыя «Беларусьфільм» здымала большасць сцэн кінастужкі «Культпаход у тэатр» (рэжысёр Валерый Давідавіч Рубінчык), у тым ліку каля нараўлянскай альтанкі, у клубе фабрыкі «Чырвоны Мазыранін» і будынку былога палаца Горватаў.
У 2009 г. Адам Глобус (нар. 1958) малюе карціну «Залаты пыл. Нароўля, шакаладная фабрыка Чырвоны мазыранін»[80].
Зноскі
- ↑ Федорук, А.Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Urbański, A. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.
- ↑ Федорук, А.Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.
- ↑ а б Rostworowski, А. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 67.
- ↑ а б Стало известно, кто купил наровлянский дворец Горватов. Это писатель Андрей Горват
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Urbański, A. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Тугай, У. В. «Чырвоны Мазыранін»: ля вытокаў прадпрыемства
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 107.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108—109.
- ↑ Urbański, A. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108—109.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 108.
- ↑ Urbański, A. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. — Warszawa, 1928. — С. 113.
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 110—111.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 111.
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 112.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.
- ↑ Кулагин, А. Н. Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии: вторая половина XVIII — начало XIX в. — Минск, 1981. — С. 112.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 154.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 156.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.
- ↑ БАЦЬКАЎШЧЫНА. АЛЬТАНКА
- ↑ БАЦЬКАЎШЧЫНА. АЛЬТАНКА
- ↑ БАЦЬКАЎШЧЫНА. АЛЬТАНКА
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. — 1991. — Cz. 1. — T. 1. — С. 115.
- ↑ Чантурия, В. А. Архитектурные памятники Белоруссии. — Минск, 1982. — С. 101.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Туристические маршруты
- ↑ Панские кресла: возле дворца
- ↑ Кулагин, А. Н. Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии: вторая половина XVIII — начало XIX в. — Минск, 1981. — С. 52.
- ↑ Наровля. Фонтан
- ↑ Парк — это гордость наровлян
- ↑ Rostworowski, А. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 20.
- ↑ а б Rostworowski, А. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 26.
- ↑ Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]. — Минск : БелЭн, 2012. — С. 144.
- ↑ Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 72.
- ↑ Rostworowski, А. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. — S. 30.
- ↑ Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. — Минск, 1989. — С. 155.
- ↑ Дворец в Наровле: история и реалии
- ↑ «Я — дзясятае, юбілейнае пакаленне Горватаў у Прудку»
- ↑ «Главное — спасти его от разрушения». Писатель Андрей Горват вместе с друзьями купил дворец Горваттов в Наровле
- ↑ Наровлянский дворец Горваттов продан на электронных торгах
- ↑ Спыніць час. Нароўля, палац Горватаў
- ↑ Нароўля. Знаёмства з Гомельшчынай
- ↑ Как Андрей Горват с волонтерами восстанавливает дворец в Наровле
- ↑ «Главное — спасти его от разрушения». Писатель Андрей Горват вместе с друзьями купил дворец Горваттов в Наровле
- ↑ NAROWLA Pałac nad Prypecią ziemia mozyrska, Polesie
- ↑ Адам Глобус «Залаты пыл. Нароўля, шакаладная фабрыка „Чырвоны мазыранін“»
Літаратура
- Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5.
- Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]; сост.: Н. А. Голубева, Н. М. Усова, Л. В. Языкович; под научной редакцией В. И. Прокопцова. — Минск : БелЭн, 2012. — 442 с.
- Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8.
- Кулагин, А. Н. Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии: вторая половина XVIII — начало XIX в. / А. Н. Кулагин. — Минск : Наука и техника, 1981. — 132 c.
- Памяць: Нараўлянскі раён: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / уклад.: П. П. Рабянок, К. Ф. Ярмоленка. — Мінск : БЕЛТА, 1998. — 445 с.
- Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии / А. Т. Федорук. — Минск : Ураджай, 1989. — 247 с.
- Чантурия, В. А. Архитектурные памятники Белоруссии / В. А. Чантурия. — Минск : Полымя, 1982. — 222 c.
- Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im Ossolinskich, 1991. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 1. Województwa mińskie, mścisławskie, połockie, witebskie. — 352 s.
- Rostworowski, А. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe / А. Rostworowski. — Warszawa : Czytelnik, 2001. — 504 s.
- Urbański, A. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi / A. Urbański. — Warszawa : St. Niemiry Syn, 1928. — 161 s.
- Żołtowska, J. Inne czasy i inni ludzie / J. Żołtowska. — Londyn, 1959.
Спасылкі
- Усадьба Горваттов. Наровля. Исторический таймлапс // alarmout.livejournal.com
- БЛЕСК И ТАЙНЫ НАРОВЛЯНСКОГО БРИЛЛИАНТА ГОРВАТТОВ, КОТОРЫЙ КУПИЛ ГОРВАТ // planetabelarus.by
- Палацава-паркавы комплекс Горватаў (Нароўля) на сайце Radzima.org
- Палацава-паркавы комплекс Горватаў (Нароўля) на сайце Глобус Беларусі (руск.)
- Увидеть, пока не развалилось! Рассматриваем в деталях «жемчужину Наровли» // realt.onliner.by
- «Лабірынты. Зачараваныя замкі панаў Горватаў» // youtube.com
- Палацава-паркавы комплекс Горватаў (Нароўля) на сайце «Архіварта»
- Дворец в Наровле: история и реалии // ais.by
- Усадьба Горваттов в Наровле. Mlife отправился по следам былой роскоши // mlife.by