Нароўля

Горад Нароўля Альтанка — неафіцыйны сімвал Нароўлі Герб Краіна Беларусь Вобласць Гомельская Раён Нараўлянскі Каардынаты 51°48′ пн. ш. 29°30′ у. д. Першая згадка 1604 Горад з 1971 Вышыня цэнтра 114 м Насельніцтва ▲8 388 чал. (1 студзеня 2025) Нацыянальны склад перапіс 2009 г.: беларусы (89,4%), рускія (7,06%), украінцы (2,68%), палякі (0,6%), немцы (0,25%), яўрэі (0,049%) Канфесійны склад праваслаўныя, католікі, пратэстанты, мусульмане, іудзеі Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 2355 Паштовыя індэксы 247800 Аўтамабільны код 3 СААТА 3238501000 Афіцыйны сайт narovlya.gov.by Нароўля на карце Беларусі ±

Нароўля на Вікісховішчы

Наро́ўля (трансліт.: Naroŭlia, руск.: Наровля) — горад раённага падпарадкавання ў Гомельскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны, эканамічны і культурны цэнтр Нараўлянскага раёна, прыстань на правым беразе Прыпяці. Напэўна, упершыню Нароўля згадана як вёска-слабада ў 1604 г. У першай палове XVIII ст. ужо згадваецца як мястэчка. У 1829 г. стала цэнтрам латыфундыі мясцовага двараніна-каталіка Даніэля Ігнатавіча Горвата (1810—1868) і яго нашчадкаў да 1917 г. Даніэль Горват пабудаваў палац (1850) і альтанку, а яго ўнук Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) — кандытарскую фабрыку (1913), якія дагэтуль галоўныя сімвалы горада. Шляхецкі герб «Побуг», якім карысталіся Горваты, стаў асновай сучаснага герба (2001) Нароўлі. 27 верасня 1938 г. мястэчка Нароўля атрымала статус пасёлка гарадскога тыпу, а 3 лістапада 1971 г. — статус горада. Нароўля моцна пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986), у 1986—1995 гг. выселена значная частка жыхароў і праведзена дэзактывацыя тэрыторыі. Знаходзіцца па аўтадарозе за 326 км ад Мінска (па геаграфічнай прамой — 268 км), за 173 км ад Гомеля, за 40 км ад Мазыра, за 29 км ад чыгуначнай станцыі Ельск на лініі Калінкавічы—Оўруч. Аўтадарогі на Мазыр, Ельск, Аляксандраўку (пагранічны пункт з Украінай). Насельніцтва 8 374 чал. (2022).

Назва

Паводле гідранімічнай версіі, назва паселішча ўтворана ад імя прытока Прыпяці — ракі Нароўлі (Нараўлянкі). Узнікненне тапоніма ад гідроніма было распаўсюджанай назоўнай практыкай у старажытнасці. Адна з першых пісьмовых згадак гідроніма ў форме «рэчка Нароўля» — 3 чэрвеня 1581 г. у акце Мазырскага земскага суду «Пацвярджэнне прывілея баярам Мітковічам на Лук’янаўскі востраў [зямлі] і дом у г. Мазыры».

Паводле Уладзіміра Тапарова, славянская назва ракі ўтварылася з гідроніма балцкага паходжання *Narav- або *Narū-s , праз дадаванне да яго славянскага суфіксу -ля (> Нароўля), пазней дадаўся суфікс -янка (> Нараўлянка).

Корань Nar- звязаны з літоўскім nerti «ныраць», naras «нырок (у ваду)». Назвы з гэтым коранем (Нарач, Нараў, Нара) адлюстроўваюць або глыбіню водаў, або імклівасць цячэння (у выніку перападу вышыняў). Паблізу Нараўлянкі цякуць прыпяцкія прытокі з, імаверна, балцкімі назвамі Мытва і Жалонь.

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, няясна, што ўзнікла раней — назва паселішча або ракі. Ён дапускаў магчымасць паходжання назвы «Нароўля» ад балцкай гідранімічнай асновы Nar-. Таксама не выключаў магчымасці паходжання ад славянскага выразу «на рву» або фінскага narvaine «парогі, быстрыны».

«Славянскую» версію падтрымліваў тапаніміст Аляксандр Рогалеў. На яго думку, у назве Нароўля прыстаўка на- паказвае, што паселішча знаходзіцца паблізу нейкага аб’екта, суфікс -ля — што гэта менавіта паселішча, а не мясцовасць, а назву Рова, Роўка давалі імклівым, але невялікім рэчкам, ручаям, якія «ірвалі» зямлю, «прарывалі» рэчышча. Таксама ёсць версіі, што паселішча знаходзілася «на роўнай» мясцовасці і атрымала назву ад гэтага або што пасяленне ці астрог узніклі «на рове».

У XIX—XX стст. часам ужывалася напісанне мястэчка (пасёлка) па-руску як «Наровль».

Прыроднае асяроддзе

Нароўля знаходзіцца на раўніннай мясцовасці. На поўдзень ад вёскі Барбароў знікаюць апошнія адгор’і Мазырскай марэннай грады. Прыроднае асяроддзе Нароўлі характарызуецца густымі лясамі, заліўнымі лугавінамі, рачнымі затокамі, старыцамі, прытокамі Прыпяці. Сучасны горад знаходзіцца на правым беразе павольнай ракі Прыпяць, якая трошкі выгінаецца ў раёне горада і таму вельмі дабаўляе маляўнічасці і без таго прыгожым краявідам.

Удалай асаблівасцю горада з’яўляецца тое, што яго цэнтральная частка прымыкае да берага Прыпяці, дзе знаходзіцца цудоўны дзеючы гарадскі пясчаны пляж, які актыўна выкарыстоўваецца гараджанамі (звычайна ў цёплае летняе надвор’е). Прыпяць ранняй вясной часта шырока разліваецца і вымывае берагі, таму звычайна позняй вясной спецыяльныя службы намываюць пясок на гарадскім пляжы. Праз горад цячэ павольны, вузкі і мелкі прыток Прыпяці — рака Нараўлянка, якая ўпадае у Прыпяць каля гарадскога парку паблізу альтанкі і ўмоўна падзяляе Нароўлю на дзве часткі.

• 
  Выгіб Прыпяці каля палацу Горватаў. Фота 2017 г.
• 
  Прыпяць каля прыстані горада. Фота 2017 г.
• 
  Гарадскі пляж у цэнтральнай частцы горада. Фота 2017 г.
• 
  Гарадскі пляж у цэнтральнай частцы горада. Фота 2017 г.
• 
  Прыпяць каля палацу Горватаў і пляжу (злева) зімой. Фота 2012 г.

Гадавая тэмпература паветра на два градусы Цэльсія вышэйшая, чым на поўначы Беларусі. Непадалёку ад Нароўлі залягаюць крышталічныя пароды, выяўлены прамысловыя залежы паваранай солі. Глебы ў большасці дзярнова-падзолістыя, супясчаныя. Шмат тарфянікаў. Глеба і клімат дазваляюць атрымліваць высокія і ўстойлівыя ўраджаі сельскагаспадарчых культур, асабліва на асушаных тарфяніках.

У прыродных хвойных і змешаных лясах, якія абкружаюць ці прымыкаюць да Нароўлі, пераважаюць сосны і дубы, многім з якіх па 200—300 год. У самім горадзе камунальнымі службамі робяцца штучныя насажэнні дрэў, кустоў і кветак. Маюцца дзіцячы і гарадскі паркі.

Жывёльны свет Нараўляншчыны вельмі разнастайны і шматлікі: лісіца, воўк, рысь, казуля, лось, янот, куніца. З птушак шмат цецерукоў, дзікіх качак, рабчыкаў, глушцоў. Паблізу вадаёмаў можна сустрэць бабра, выдру, андатру. У рацэ, затоках, старыцах і штучных канавах (паміж тарфянікаў) шмат рыбы, галоўным чынам, — акуні, шчупакі, ліні, самы, сазаны, карасі, мянтузы. Таму з даўніх часоў на высокім узроўні было развіта рыбалоўства (напрыклад, вясной у Прыпяці і прытоках лавілі дзясяткі тысяч пудоў рыбы), а маянткоўцы любілі паляваць на дзіка і лася.

• 
  Лес каля Нароўлі
• 
  Покрыва лесу каля Нароўлі
• 
  Імхі покрыва нараўлянскага лесу
• 
  Рака Нараўлянка ў гарадскім парку
• 
  Гарадскі парк

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Нароўлі

У часы Вялікага Княства Літоўскага

У канцы XVI ст. землі сучаснай Нароўлі ўваходзілі ў склад Антонаўскай воласці, якая была каралеўскім маёнткам (каралеўшчынай) да 1764 г. і звычайна аддавалася манархам у пажыццёвае трыманне шляхціцу за пэўныя заслугі. 6 красавіка 1595 г. кароль Жыгімонт Ваза аддаў у леннае трыманне маёнтак Антонавічы (Антонаў) канцлеру ВКЛ Льву Сапегу (1557—1633). А Леў Сапега ў 1598 г. саступіў Антонавіцкі маёнтак разам з фальваркамі Смалегавічы (Смалегаў) і Завайць стрыечнаму брату — каралеўскаму двараніну Лукашу Сапегу, што кароль і зацвердзіў.

Лукаш Сапега (каля 1552—1626)

Напэўна, упершыню Нароўля (як вёска-слабада Мазырскага павета Вялікага Княства Літоўскага) згадваецца 20 ліпеня 1604 г. у дэкрэце судовых актаў Кіеўскага ваяводства, калі шляхціц Лукаш Сапега (каля 1552—1626) абвінаваціў суседа — шляхціца Януша Збаражскага — у гвалтоўным насланні сваіх слуг і баяраў з маёнтку Валодаркі (цяперашнія Ляўковічы) на сапежынскія землі (вёскі Завайць і Нароўля) і забранні нямалалікіх стагоў сена, у нападзе на ўгоддзі сапежынскай вёскі Смалегавічы (Смалегаў) і ўгоне коней, валоў і інш. Вёска-слабада Нароўля ў тыя часы ўваходзіла ў склад буйнога маёнтка Антонаў, які належаў Лукашу Сапегу, бо 21 красавіка 1607 г. датаваны судовы дэкрэт, у якім шляхціц Юзаф Будзіла, мазырскі харунжы, абвінаваціў шляхціца Лукаша Сапегу і яго жонку Сафію (з роду Кмітаў) у гвалтах, якія ўчынілі сяляне сапежынскага маёнтка Антонаў з вёсак Нароўлі і Смалегавічаў у маёнтку Юзафа Будзілы, а менавіта ў вёсцы Багуцічы (Мазырскі павет).

Пасля смерці Лукаша Сапегі (які з пачатку 1600-х гг. падпісваўся як «граф на Чарнобылі») вёска Нароўля ў 1626 г. перайшла ў валоданне віленскага ваяводы і вялікага гетмана літоўскага Льва Сапегі (1557—1633), якому Лукаш Сапега завяшчаў усе свае маёнткі. Леў Сапега аддаў іх у трыманне Паўлу, Яну і Андрэю, сынам Яна Пятра Сапегі, усвяцкага старосты. У 1627 г. Андрэй Сапега (1592—1646) за 3 500 злотых саступіў «вячыстым правам» (г.зн. пажыццёва) ленны каралеўскі маёнтак Антонаў (у тым ліку Нароўлю) шляхціцу Іосіфу Корсаку (каля 1570—1643), дзісненскаму старосце.

10 лістапада 1682 г. Нароўля згадваецца ў гродскай кнізе мазырскага гродскага суда запісам аб размежаванні зямель паміж рэчыцкім старостам, полацкім ваяводам (1686—1713) Дамінікам Міхаілам Слушкам (каля 1655—1713), уладальнікам маёнткаў Антонава, Смольгавічы (Смалегаў) і Нароўля, і кіеўскім езуіцкім калегіумам, уладальнікам маёнткаў Вярбковічы і Канатоп.

Згадка пра «мястэчка Нароўля» ў 1739 г. у метрычнай кнізе юравіцкага касцёлу Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі

У інвентарах вялізнага маёнтка Антонаў ад 1715 і 1728 г. упамінаецца, што Антонаўская воласць (разам з мястэчкам Нароўляй) была ва ўласнасці (імаверна, на ленных правах) польнага гетмана ВКЛ Станіслава Дэнгафа (к.1673—1728). У 1728 г. у мястэчку Нароўля меўся панскі «двор» (сядзіба). У 1738—1741 гг. Нароўля ўпамінаецца як фальварак і каралеўшчына (каралеўскае ўладанне), якое на ленных правах (разам з фальваркамі Мухаеды, Прудок і Вуглы) трымаў мазырскі маршалак (1720—1722), новагародскі кашталян (1726—1734) Антоній Міхалавіч Аскерка (каля 1670 — пасля 1734). Пасля Антонія Міхалавіча Аскеркі (каля 1670 — пасля 1734) ленным трымальнікам каралеўшчыны (каралеўскіх маёнткаў) Антонаў, Нароўля, Мухаеды і Вуглы стаў яго сын Рафал Алаіз Аскерка (1708—1767).

У 1750 г. на Мазырскі павет з Кіеўскага ваяводства пачаліся наезды атрадаў гайдамакаў. Заклікі гайдамакаў да мясцовых жыхароў падштурхнулі да паўстання на Нараўляншчыне (1750—1751), удзельнікамі якога сталі сяляне вёсак Вербавічы, Завайць, Смалегаў і мястэчка Нароўля. (Выбухі сялянскага паўстання тут адбываліся і ў 1760—1770-ыя гг.). 26 красавіка (7 мая) 1751 г. гайдамацкі атрад (каля 30 чалавек) запаліў дамы і панскі двор у Нароўлі, два дамы поўнасцю абрабаваў, захапіў каштоўнасці Рафала Алаіза Аскеркі (1708—1767), забіў некалькі яго служак і адміністратара маёнтка (шляхціца Адахоўскага).

Каля 1760 г. багрымавіцкі староста Рафал Алаіз Аскерка (1708—1767), які трымаў у тыя часы ленным правам каралеўшчыну (з мястэчкам Нароўля), пабудаваў у мястэчку Нароўля парафіяльную царкву Іаана Багаслова для мясцовага насельніцтва.

Ян Мікалай Аскерка (1735—1796), польны стражнік Вялікага Княства Літоўскага

У 1764 г. канвакацыйны сойм Рэчы Паспалітай прыняў пастанову, якой прызнаў каралеўшчыну (каралеўскае ўладанне) Нароўля (мястэчка Нароўля разам з фальваркамі Антонава (Антонаў), Мухаеды, Вуглы, Галоўчыцы, Карпавічы і інш.), якую доўга паводле леннага права трымалі Аскеркі, вотчынай мазырскага маршалка Рафала Алаіза Аскеркі (1708—1767) і яго нашчадкаў. Каралеўскі маёнтак Бабічы (цяперашні Барбароў) у той соймавай пастанове не названы, але, вераемна, ён быў сярод тых, што разумеліся ў фразе «y dalszemi wszystkiemi attynencyami» («і далейшымі ўсімі прыналежнасцямі»), таму таксама стаў спадчыннай уласнасцю Аскеркаў. У мястэчку жыло як хрысціянскае, так і іўдзейскае насельніцтва. У 1765 г. у нараўлянскім кагале і яго парафіях 316 плацельшчыкаў падушнага падатку.

Пасля смерці Рафала Алаіза Аскеркі Нароўляй у 1767 г. стаў валодаць па спадчыне яго сын Ян Мікалай Аскерка (1735—1796), мазырскі каптуровы суддзя, а пазней польны стражнік Вялікага Княства Літоўскага. Цэнтрам аскеркаўскіх маёнткаў на тэрыторыі сучаснай Нараўляншчыны было мястэчка Нароўля: у 1784 г. у актах Мазырскага гродскага суду свае вялізныя прыватныя ўладанні на Нараўляншчыне Ян Мікалай Аскерка (1735—1796) называў «Нараўлянскім графствам», а свой двор у мястэчку Нароўля — «Нараўлянскім замкам».

У 1780-ыя гг. у мястэчку жыло ўжо шмат яўрэяў. У 1790 г. у Нароўлі ўжо меўся мураваны панскі дом, які належаў Яну Мікалаю Аскерку (1735—1796).

У складзе Расійскай імперыі

У 1793 г. у выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай мястэчка Нароўля апынулася ў складзе Расійскай імперыі і ўключана ў склад Мазырскага павета Мінскай губерні.

У 1793 г. уласнік Нароўлі Ян Мікалай Аскерка (1735—1796) стаў адным з арганізатараў падрыхтоўкі шляхты Мазырскага павета да паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі супраць расійскай улады і падзелу Рэчы Паспалітай, для чаго ўдзельнічаў у нарадным з’ездзе паўстанцаў у Хойніках. У 1794 г. за ўдзел у паўстанні маёнткі Яна Мікалая Аскеркі (1735—1796) — у тым ліку мястэчка Нароўля — былі канфіскаваны ў дзяржаўны скраб Расійскай імперыі. Адразу пасля канфіскацыі расійская імператрыца (1762—1796) Кацярына II падарыла ў 1794 г. буйны маёнтак Нароўля (да якога ў тым ліку належала мястэчка Барбароў), дзе налічвалася 1396 душ, правадзейнаму тайнаму саветніку Якаву Яфімавічу Сіверсу (1731—1808) у спадчыннае валоданне. Цэнтрам зямельнай латыфундыі Сіверса на Нараўляншчыне было вызначана мястэчка Барбароў замест Нароўлі.

Рэвізская сказка мястэчка Нароўля Мазырскага павета, уласніка Якава Сіверса (1731—1808). Напісана камісарам Станіславам Левановічам у 1795 г.

У 1795 г. мястэчка мела 37 двароў прыгоннага насельніцтва, не лічачы жыхароў-яўрэяў. 12 снежня 1796 г. мястэчка і акруга пераведзены ў склад тэрыторыі Рэчыцкага павета, а сам Рэчыцкі павет — у склад Маларасійскай губерні, а 29 жніўня 1797 г. Рэчыцкі павет (з Нароўляй) перададзены ў склад Мінскай губерні.

У 1800 г. каля мястэчка пачалі працаваць нараўлянская гута (майстэрні па вырабе шкла) і вінакурны завод.

Мястэчка Нароўля і Нараўлянская Гута на схематычнай карце-плане Рэчыцкага павета 1800 г. (фрагмент карты-плана)

У 1808 г. у нашчадкаў Сіверса маёнтак Барбароў (у склад якога ўваходзіла мястэчка Нароўля) быў куплены рускім дваранінам Андрэем Мацвеевічам фон Гольстам. 1 мая 1826 г. Вільгеміна фон Гольст (удава Андрэя фон Гольста) і яе дзеці прадалі за суму 242 тыс. 650 рублёў срэбрам свой вялікі маёнтак Барбароў (у тым ліку, Нароўлю) — «спадчыннікам Ігната Горвата», г.зн. родным братам Аляксандру, Станіславу, Атону і Даніэлю Ігнатавічам Горватам, а таксама іх сёстрам — замужнім Францішцы, Марыяне і Кацярыне і незамужняй Філіпіне. У выніку падзелу агульнага маёнтка паміж братамі, Даніэль Ігнатавіч Горват (1810—1868) 10 ліпеня 1829 г. атрымаў маёнтак Нароўлю (33 942 дзесяціны і 1217 сажняў прыдатнай зямлі). Так мястэчка Нароўля зноў стала цэнтрам асобнай зямельнай латыфундыі.

У часы Лістападаўскага паўстання (1830—1831) Фелікс Антонавіч Кеневіч (1802—1863) са сваім атрадам прыйшоў з Мазырскага ў Рэчыцкі павет, дзе вербаваў у атрад прыгонных сялян, абяцаючы зямлі і знішчэнне прыгону, у маёнтках Барбароў і Нароўля, якія належалі адпаведна Аляксандру і Даніэлю Ігнатавічам Горватам. У Барбарове 10 чэрвеня 1831 г. да атрада далучылася 12 чалавек (5 шляхціцаў і 7 сялян), а ў Нароўлі 11 чэрвеня выдалі толькі 6 коней.

Палац Горватаў (1850) у Нароўлі. Фота каля 1914 г.

У 1850 г. у Нароўлі Даніэль Ігнатавіч Горват (1810—1868) пабудаваў сабе новы мураваны і велічны палац у стылі позняга класіцызму, які стаў самай шыкоўнай і вялікай па памерам рэзідэнцыяй роду Горватаў. Рэзідэнцыя стала адной з самых шыкоўных і значных ва ўсёй Мінскай губерні.

У 1855 г. даў першую прадукцыю (спірт і гарэлку) вінакурны завод Даніэля Горвата, які пачаў будаваць сваё прадрыемства з 1850 г. У 1861 г. пабудаваны другі такі завод, а ў 1887 г. — трэці.

У 1864 г. было адкрыта народнае вучылішча (школа).

У 1868 г. пасля смерці Даніэля Горвата (1810—1868) палац і маёнтак Нароўля (панскі двор Нароўля і належныя панскія землі) па спадчыне перайшлі да яго сына Артура Даніэлевіча Горвата (1831—1903).

Традыцыйнае сялянскае жаночае адзенне нараўлянскага строю канца XIX ст. (Беларуская паштовая марка)

У канцы 1880-х гг. больш за 70 % насельніцтва Нароўлі складалі яўрэі, якія трымалі ў горадзе свае лаўкі, невялікія прадпрыемствы, майстэрні і складалі асноўную частку класу рабочых, гандляроў і возчыкаў. Хрысціянскае насельніцтва займалася рыбалоўствам, рабіла драўляны посуд, рагожы. Мелася праваслаўная царква, сінагога, школа, вінакурны завод.

У 1897 г., паводле вынікаў першага Усеагульнага перапісу насельніцтва ў Расійскай імперыі, у Нароўлі жыло 1145 жыхароў (з якіх 92,5 % яўрэі — 1060 чал.) без уліку 285 сялян вёскі Нароўля, была царква, каталіцкая капліца роду Горватаў і народная школа, сінагога, 7 яўрэйскіх малітоўных школ, паштова-тэлеграфнае аддзяленне, 2 гарбарныя заводы, 35 лавак, карчма, паромная пераправа. Кірмашы праводзіліся 9 мая, 24 чэрвеня, 26 верасня і 6 снежня. У 1898 г. у Нароўлі і Белай Сароцы адкрыты народныя чытальні.

У 1901 г. адкрыта Нараўлянская калегіяльная кампанія па распрацоўцы лесу, якую ўзначаліў яўрэй Ілля Кушалевіч Пайкін. З 1902 г. па ініцыятыве Іллі Пайкіна і Эдварда Горвата ад вёскі Красноўка да мястэчка Нароўлі па вузкакалейцы лесаматэрыялы перавозілі да Прыпяці. Драўніну пасля гналі па Прыпяці на Украіну. Горваты атрымалі дазвол і адкрылі свой лесапільны завод у Красноўцы.

У 1903 г. пасля смерці Артура Горвата (1831—1903) нараўлянскі палац і маёнтак (панскі двор Нароўля і належныя землі) па спадчыне перайшлі да яго сына Эдварда Артуравіча Горвата (1866—1935).

У 1905 г. з прыстані ўсіх грузаў, у тым ліку плытоў, уверх па Прыпяці адпраўлялася звыш 150 тыс. пудоў, а ўніз — звыш 250 тыс..

Аляксандр Уладзіслававіч Аскерка (1830—1911)

У пачатку XX ст. у нараўлянскім палацы працягла жыў выдавец беларускамоўнага буквара-катэхізіса «Элементаж для добрых дзетак-каталікоў» (1862), адзін з лідараў Студзеньскага паўстання (1863—1864), паўстанцкі начальнік Вільні (1863), сібірскі катаржанін, а таму вельмі аўтарытэтная сярод каталіцкага маянтковага дваранства беларуска-літоўскіх губерняў асоба — Аляксандр Уладзіслававіч Аскерка (1830—1911), дачка якога Ядвіга была жонкай Эдварда Артуравіча Горвата (1866—1935), уласніка нараўлянскага маёнтка.

У 1909 г. у мястэчку было 162 двары, 1528 жыхароў (яўрэяў); а ў вёсцы Нароўля 110 двароў, 486 жыхароў (не яўрэяў); параходная прыстань (1 двор, 3 жыхары). У маёнтку Эдварда Горвата меліся Міхнаўскі сенапрасавальны завод, конезавод, завод па вырабу паташу, дзёгцю, цэглы, шклозавод, малатарня, млынарня, валоўня, прадпрыемства па вырабу сокаў і варэння.

(злева — направа) Аляксандра Эдвардаўна Горват (1895—1943), Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935), Станіслаў Станіслававіч Ваньковіч (1885—1943) на балконе палаца ў Нароўлі падчас вяселля ў 1916 г.

У 1913 г. Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935) пабудаваў ў родавым маёнтку кандытарскую фабрыку — прадпрыемства па перапрацоўцы сельскагаспадарчай прадукцыі, якая дала ў гэтым жа годзе прадукцыю — мармелад, павідла, пасцілу і цукеркі. На фабрыцы таксама выгатаўлялі каўбасы, сыр, вяндліну, а побач у Горвата ў маёнтку меўся таксама і невялікі вінакурны завод.

У 1916 г. у горватаўскім палацы ў Нароўлі адбылося гучнае ва ўсім беларуска-літоўскім краі вяселле Станіслава Станіслававіча Ваньковіча (1885—1943) і Аляксандры Эдвардаўны Горват (1895—1943), дачкі Эдварда Артуравіча Горвата (1866—1935).

У лютым 1917 г., пасля ліквідацыі расійскай манархіі ў ходзе Лютаўскай рэвалюцыі (1917), у мястэчку рабочыя суднаверфі горача віталі гэтую падзею.

У першай палове сакавіка 1917 г. у мястэчку адбыўся мітынг, на якім выступаў начальнік суднабудаўнічых майстэрань Верхнедняпроўскага басейна генерал Халюцін, які заклікаў рабочых суднаверфі і жыхароў Нароўлі быць вернымі Часоваму ўраду Расіі пад кіраўніцтвам князя Георгія Львова і верыць у перамогу Расіі над Германіяй у ходзе Першай сусветнай вайны.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Палац Горватаў
• 
  Інтэр’ер палаца Горватаў
• 
  Сямейная каталіцкая капліца Горватаў каля палаца
• 
  Капліца, інтэр’ер

• 
  Клумба і фантан перад палацам Горватаў
• 
  Студня і стайні каля палаца Горватаў
• 
  Брама да палаца Горватаў (архітэктар Тадэвуш Раствароўскі)
• 
  Нараўлянская сінагога. Фота 1916 г.

У савецкія часы

Дэманстрацыя ў Нароўлі. Фота 1917 г.

З кастрычніка 1917 г. разгарнулася грамадзянская вайна на тэрыторыі былой Расійскай імперыі і барацьба за ўладу і тэрыторыі паміж рознымі сіламі. З лістапада 1917 г. мястэчка аб’яўлена ў складзе тэрыторыі Украінскай Народнай Рэспублікі (УНР). У студзені 1918 г. у Нароўлі пачаў сваю работу Нараўлянскі валасны Савет рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў, які ўзначаліў бальшавік Аляксандр Васілевіч Кавалёў.

У сакавіку 1918 г. Нараўляншчына занята нямецкімі войскамі і атрадамі войск УНР. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай тэрыторыя абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі, аднак аб дзейнасці структур БНР у ваколіцах Нароўлі невядома. Гэта тэрыторыя стане прадметам перагавораў дэлегацыі БНР ва Украіне наконт дзяржаўнай граніцы. У студзені 1919 г. занята атрадамі Чырвонай арміі, вясной 1919 г. палком Стракапытава, пасля зноў Чырвонай арміяй. У сакавіку 1920 г. польскім войскам, з 27 чэрвеня 1920 г. Чырвонай арміяй, 12 лістапада 1920 г. падраздзяленнямі арміі Булак-Балаховіча, якія прабылі тут да 20 лістапада 1920 г. З таго часу усталявалася савецкая ўлада. Нараўлянскія Горваты пасля нацыяналізацыі нараўлянскай маёмасці ў 1920 г. канчаткова выехалі ў Польшчу. Адміністрацыйна з 16 студзеня 1919 да 4 лютага 1924 г. мястэчка знаходзілася ў складзе РСФСР, а пасля — БССР.

У пачатку 1921 г. створаны Нараўлянскі валасны выканкам (старшыня Міхаіл Васілевіч Носка), адбыліся выбары ў сельскія саветы. Пачалася харчразвёрстка, размеркаванне зямлі, стварэнне новых школ, да 40 ложкаў была пашырана бальніца.

Школа ў былым палацы Горватаў. Фота 1932 г.

17 ліпеня 1924 г. створаны Нараўлянскі раён, які аб’яднаў тры воласці (Нараўлянскую, Мухаедаўскую і Дзёрнавіцкую) і разам з мястэчкам Нароўля ўвайшоў у склад БССР у выніку ўзбуйнення рэспублікі. У мястэчку і раёне пачаўся шырокі працэс ліквідацыі непісьменнасці.

З 1917 да 1925 г. горватаўская кандытарская фабрыка прастойвала. 1 жніўня 1925 г. (пасля рамонту) фабрыка аднавіла сваю дзейнасць па выпуску кандытарскай прадукцыі, атрымала новую назву «Чырвоны Мазыранін». У 1925 г. мелася дзве сінагогі.

Сельскагаспадарчая выстаўка ў Нароўлі. Фота 1931 г.

У 1927 г. у рамках праграмы калектывізацыі ў СССР у мястэчку быў створаны калгас «Чырвоны маяк». У 1931 г. арганізавана суднабудаўнічая арцель; адноўлена суднабудаўнічая верф; пабудаваны лесазавод. З 23 студзеня 1932 г. пачала выдавацца мясцовая раённая газета — «За калектывізацыю» (з 1965 г. мае назву «Прыпяцкая праўда»). У 1934 г. створана машынна-трактарная станцыя. У 1930-я гг. савецкія ўлады ўзарвалі каталіцкую капліцу роду Горватаў, помнік архітэктуры XIX ст. Паводле іншай інфармацыі, капліца-пахавальня з рэшткамі нябошчыкаў Горватаў была вымыта ракой Прыпяць у 1979 г. падчас паводкі і не захавалася да нашага часу. У сувязі са сваёй антырэлігійнай палітыкай, у 1935 г. савецкая ўлада закрыла праваслаўную царкву Іаана Багаслова ў Нароўлі, а яе будынак быў пераабсталяваны пад «дом сацыялістычнай культуры».

27 верасня 1938 г. мястэчка Нароўля атрымала статус пасёлка гарадскога тыпу. Напярэдадні 1941 г. у пасёлку самымі буйнымі прадпрыемствамі былі кандытарская фабрыка «Чырвоны Мазыранін», суднаверф, прамкамбінат, завод па апрацоўцы лесу і фабрыка па сушцы гародніны, мелася 3 школы, новы дом сацкультуры, новы прыгожы будынак аптэкі. У канцы 1930-х гадоў звыш 500 жыхароў Нараўлянскага раёна былі рэпрэсаваны савецкай уладай (расстраляны, высланы ў лагеры і інш.).

24 чэрвеня 1941 г., на другі дзень пасля пачатку фашысцкай агрэсіі супраць СССР, у горадзе пачалася мабілізацыя мужчын прызыўнога ўзросту і фарміраванне ў кожным сельсавеце вынішчальных батальёнаў. 27 жніўня 1941 г. немцы захапілі горад. У горадзе гітлераўцы цалкам спалілі і падарвалі шмат дамоў. У пачатку жніўня 1941 г. створаны нараўлянскі партызанскі атрад. 29-30 лістапада 1943 гг. у ходзе «Нараўлянскай аперацыі» 415-й стралковая дывізія 1-га Украінскага фронту і 27-я Нараўлянская партызанская брыгада імя С. М. Кірава (камандзір П. В. Яромаў) вызвалілі Нароўлю ад фашыстаў.

Палац Горватаў (1850) у Нароўлі. Фота 25 сакавіка 1946 г.

За час акупацыі фашыстамі (27 месяцаў) знішчана ў пасёлку і Нараўлянскім раёне паводле падлікаў 596 чалавек; на прымусовыя работы ў Германію было вывезена 724 чалавекі, з якіх 53 чалавекі не вярнуліся; было знішчана 19 вёсак цалкам, а 14 — часткова. Устаноўлена, што ў час вайны загінула ці знікла без звестак 3456 воінаў з Нароўлі і раёна, загінула 630 партызан і падпольшчыкаў. Будынак былога палацу Горватаў у 1943 г. быў разбомблены і спалены.

У канцы снежня 1943 г. у Нароўлі адкрыты раённы дом культуры. У студзені 1944 г. адноўлены лясгас і леспрамгас, у чэрвені 1945 г. першую пасля ваенную прадукцыю выпусціла фабрыка «Чырвоны Мазыранін». 4 кастрычніка 1946 г. на базе суднаверфі была адчынена школа фабрычна-завадской адукацыі (рыхтавала суднацесляроў), пераўтвораная ў 1951 г у. вучылішча (сельскай гаспадаркі). У 1949 г. завяршылася перасяленне жыхароў раёна ў новыя дамы. У 1951 г. прамысловасць Нараўлянскага раёна дасягнула даваеннага ўзроўню.

У 1950—1960-х гг. на галоўнай плошчы Леніна былі пабудаваны цагляныя адміністрацыйныя будынкі райкама партыі і райвыканкама, раённы дом культуры і іншыя будынкі, якія сфармавалі сучасны цэнтр горада, меўся помнік Уладзіміру Леніну, а таксама з’явіліся двухпавярховыя цагляныя жылыя дамы на вуліцы Леніна, мелася некалькіх горадаўтваральных прадпрыемстваў (у тым ліку, гузікавы завод, торфзавод «Максімава» і г.д.).

25 снежня 1962 г. Нароўля страціла статус райцэнтра, бо Нараўлянскі раён скасаваны, а яго тэрыторыя ўключана ў склад Ельскага раёна. 6 студзеня 1965 г. зноў створаны Нараўлянскі раён — яго тэрыторыя вылучаецца са складу Ельскага раёна і Нароўля зноў атрымала статус райцэнтра.

У 1966—1967 гг. нараўлянская суднаверф пераўтворана ў завод «Буддэталі», праведзена рэканструкцыя фабрыкі «Чырвоны Мазыранін», цагельных заводаў, прамкамбіната і інш. У 1967 г. распрацаваны генеральны план забудовы Нароўлі.

У 1966 г. у нараўлянскай газеце «Прыпяцкая праўда» працавала літаратурным супрацоўнікам Святлана Аляксандраўна Алексіевіч (нар. 1948 г.), будучая лаўрэатка Нобелеўскай прэміі па літаратуры (2015).

Няхай сталiчным гарадам няроўня — Сваё я сэрца прысвячаю ёй. Мой любы гарадок — мая Нароўля, Над прыгажунняй Прыпяццю-ракой.

Мікалай Мікалаевіч Ждановіч (нар. 1957), журналіст газеты «Прыпяцкая праўда»

3 лістапада 1971 г. пасёлак Нароўля атрымаў статус горада. У ім жыло каля 6 600 чалавек. У 1977 г. выпусціў першую прадукцыю нараўлянскі філіял Гомельскага завода гідраапаратуры. У 1981—1982 гг. Нараўлянскі раён стаў пераможцам сацыялістычнага спраборніцтва ў БССР. У лістападзе 1982 г. адкрыты музей краязнаўства, які працуе дагэтуль.

Летам 1982 г. у Нароўлі кінастудыя «Беларусьфільм» здымала большасць сцэн кінастужкі «Культпаход у тэатр» (рэжысёр Валерый Давідавіч Рубінчык).

Цеплаход «Ракета-234»

У 1980-ыя гг. сталіца Нараўлянскага раёна перажывала сапраўдны і да таго не бывалы свой росквіт. У горадзе было звыш 10 тыс. жыхароў, меліся буйная кандытарская фабрыка «Чырвоны Мазыранін», завод гідраапаратуры (славіўся вырабам механічных парасонаў), маслазавод, хлебзавод, дрэваапрацоўны камбінат, лясгас, тры сярэднія школы, вучылішча сельскай гаспадаркі, раённая паліклініка і бальніца, ветлячэбніца, гасцініца «Нараўлянка», лазня, новы стадыён (па вуліцы Макаранкі), гарадскі і дзіцячыя паркі, два кінатэатры, тры бібліятэкі, рэстаран, некалькі кафэ, гарадскі пляж у цэнтры горада ўздоўж Прыпяці, байдарачная секцыя, шмат магазінаў, гарадскі рынак, годныя асфальтавыя дарогі і г.д. Меліся рачны вакзал і прыстань, дзе швартаваліся лодкі, караблікі і адкуль па рацэ хадзілі транспартныя цеплаходы-ракеты, у тым ліку, да Кіева. Па рацэ хадзілі буксіры з баржамі. Праводзіліся спартыўныя спаборніцтвы і фестывалі мясцовага значэння. У маляўнічы прыродай горад любілі прыязджаць на выхадныя і святочныя дні адпачыць нават жыхары Кіева.

26 красавіка 1986 г. Нароўля пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Многія жыхары прама ці ўскосна прынялі ўдзел у ліквідацыі аварыі і яе наступстваў, дэзактывацыі тэрыторыі. Частка насельніцтва, якая жадала пакінуць раён, была пераселена ў іншыя рэгіёны Беларусі. Асноўная хваля выезду перасяленцаў з горада доўжылася да сярэдзіны 1990-х гг., а пасля колькасць жыхароў Нароўлі стабілізавалася на ўзроўні каля 8 тыс., у параўнанні з ранейшымі 11,5 тыс. у пачатку 1986 г. За перыяд з 1991 па 2007 г. уключна пераселены ў іншыя месцы 10 336 жыхароў Нараўлянскага раёна і горада. Шмат мясцовых яўрэяў пераехалі ў канцы 1980-х — пачатку 1990-х гг. у Ізраіль, ЗША ці Германію. У 1986—1987 гг. праводзілася дэзактывацыя тэрыторыі Нараўлянскага раёна.

25 чэрвеня 1990 г. Нароўлю наведала група народных дэпутатаў БССР (В. У. Паўлаў, Павел Ігнатавіч Холад, Вольга Мікалаеўна Галубовіч, М. І. Якубоўскі, Іван Пятровіч Данілаў, Ю. А. Лебедзеў, Лявонцій Ульянавіч Зданевіч, А. М. Шэйкін, Алесь Шут).

У 1991 г. адкрыта Дзіцячая школа мастацтваў.

У складзе Рэспублікі Беларусь

28 студзеня 1992 г. быў зарэгістраваны «Праваслаўны прыход Свята-Іаана-Багаслова царквы».

20 кастрычніка 1995 года адміністрацыйныя адзінкі Нараўлянскі раён і горад Нароўля, якія маюць агульны адміністрацыйны цэнтр, аб'яднаны ў адну адміністрацыйную адзінку — Нараўлянскі раён.

У 1996 г. завершана газіфікацыя Нароўлі і асноўных населеных пунктаў Нараўлянскага раёна.

20 верасня 1998 г. адбылося ўрачыстае асвячэнне каталіцкага касцёла Узвышэння Святога Крыжа. 15 красавіка 1999 г. адкрыты Нараўлянскі раённы цэнтр рамёстваў.

4 красавіка 2001 г. рашэннем Нараўлянскага раённага выканаўчага камiтэта і 19 красавіка 2001 г. рашэннем Нараўлянскага раённага Савета дэпутатаў быў зацверджаны герб Нароўлі. Ён быў унесены 24 кастрычніка 2001 г. у Гербавы матрыкул Рэспублікі Беларусь.

Галоўны корпус ААТ «Чырвоны Мазыранін» (кандытарская фабрыка). Фота 2017 г.

У 2003 г. створаны тэрытарыяльны цэнтр сацыяльнага абслугоўвання насельніцтва.

1 верасня 2008 г. сярэдняя школа № 1 атрымала статус «гімназія г. Нароўлі». 6 лістапада 2010 г. адбылося ўрачыстае адкрыццё памятнага месца «Алея Славы нараўлянцаў».

26 красавіка 2011 г., у чарговую гадавіну аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986), Аляксандр Лукашэнка з прыехаў у вёску Дзёрнавічы і Нароўлю, дзе наведаў завод гідраапаратуры.

30 верасня 2011 г. афіцыйнае адкрыццё новага будынка Дома дзіцячай творчасці, перайменаваны 4 красавіка 2012 г. у Цэнтр творчасці дзяцей і моладзі. 16 ліпеня 2013 г. вучылішча № 177 (сельскай гаспадаркі) было пераўтворана ў «Нараўлянскі дзяржаўны прафесійны ліцэй».

16 снежня 2013 г. быў афіцыйна закрыты дзяржаўны завод «Буддэталі».

Дзіцячая гульнявая пляцоўка ў цэнтры горада каля ракі. Фота 2017 г.

У 2013—2015 гг. ажыццявіўся капітальны рамонт і цалкам абноўлены будынак сярэдняй школы № 2 (самай вялікай па колькасці вучняў у Нараўлянскім раёне — ад 500). У 2014 г. пабудаваны мікрараён «Новы» і супермаркет «Евроопт». У студзені 2016 г. уведзены ў эксплуатацыю дзіцячы Дом сямейнага тыпу — для сямей, якія выхоўваюць дзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоў. У 2017 г. Федэрацыя прафсаюзаў Беларусі праспансіравала будаўніцтва новай дзіцячай гульнявой пляцоўкі, якую размесцілі ў цэнтры горада каля ракі.

26 красавіка 2020 г., у чарговую гадавіну аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986), Аляксандр Лукашэнка прыехаў у Нароўлю.

Руіны былога палаца Горватаў (1850). Фота 2017 г.

12 лістапада 2020 г. пісьменнік і журналіст Андрэй Іванавіч Горват, бізнесмены Пётр Кузняцоў (Гомель) і Аляксандр Баранаў (Мазыр) разам набылі за 53 357 беларускіх рублёў 63 капейкі (прыблізна 21 тысяча долараў ЗША) ва ўласнасць на аўкцыёне будынак былога палацу Горватаў у Нароўлі, пад вельмі абмежавальныя ўмовы на 5 гадоў — кансервацыі, рэстаўрацыі і пераводу ў камерцыйнае выкарыстанне.

26 красавіка 2021 г. сярэдняй школе № 2 было прысвоена імя Івана Міхайлавіча Шаўрэя (1956—2020), непасрэднага ўдзельніка ліквідацыі аварыі на Чарнобыльскай АЭС, ганаровага грамадзяніна Нараўлянскага раёна.

У 2022 годзе ўраджэнец Нароўлі, доктар гістарычных навук Уладзімір Васільевіч Тугай (1951—2024) апублікаваў сваю навуковую кнігу «Чырвоны Мазыранін», якая стала першым усеахопным даследаваннем гісторыі стварэння і развіцця аднаго з галоўных і нават сімвалічных прадпрыемстваў горада — кандытарскай фабрыкі, заснаванай яшчэ ў 1913 годзе мясцовым дваранінам Эдвардам Горватам.

Насельніцтва

• XVIII стагоддзе: 1768 — 201 прыгонны селянін (без уліку яўрэяў), 1795 — 139 прыгонных сялян (без уліку яўрэяў).
• XIX стагоддзе: 1885 — 452 чал.; 1897 — 1,145 тыс. чал.
• XX стагоддзе: 1909 — 1,528 тыс. чал. мястэчка (без уліку 486 жыхароў вёскі Нароўля); 1923 г. — 2550 чал.; з іх 1789 асоб жылі за кошт нясельскіх заняткаў. Мелася 26 крам; 1924 — 1,683 чал. мястэчка (без уліку 1092 чал. у вёсцы Нароўля і 929 чал. у былым маёнтку Нароўля двараніна Эдварда Горвата); 1925 — 2,775 тыс. чал.; 1926—2513 чал.; 1938 — 4,7 тыс. чал.; 1941 — 4,7 тыс. чал.; 1959 — 4,8 тыс. чал.; 1970 — 6,6 тыс. чал.; 1991 — 10,8 тыс. чал.; 1998 — 7,1 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2004 — 8,0 тыс. чал.; 2005 — 8 329 чал.; 2006 — 8,5 тыс. чал.; 2008 — 8,4 тыс. чал.; 2009 — 8110 чал.; 2016 — 7929 чал.; 2017 — 7910 чал.; 2018 — 8046 чал.; 2022 — 8374 чал.

У канцы 1880-х гг. больш за 70 % насельніцтва мястчэка Нароўля складалі яўрэі. У 1897 г. у мястэчку Нароўля яўрэі складалі 92,5 % (1060 чалавек з 1145 местачкоўцаў) — без уліку сялян вёскі Нароўля; у 1923 г. — 1460 яўрэяў. У 1926 г. у Нароўлі яўрэяў — 1357 асоб (53,99 %); беларусаў — 991 асоба (39,43 %); палякаў — 59 асоб (2,34 %); рускіх — 49 асоб (1,94 %); украінцаў — 30 асоб (1,19 %); латышоў і літоўцаў — 8 асоб; немцаў — 6 асоб; татар не было. Беларускую мову назвалі роднай 881 асоба, а рускую мову — 244 асобы. З 1930-х гг. у мястэчку расце працэнт беларусаў, якія сюды перасяляюцца з навакольных вёсак.

Паводле дадзеных перапісу 1939 года, у Нароўлі жылі 2 266 беларусаў (57,9 %), 1 167 яўрэяў (29,8 %), 205 рускіх (5,2 %), 138 украінцаў (3,5 %), 84 паляка (2,1 %) і 57 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей. Пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986), у Нароўлю прыехала шмат людзей, якія вымушана пакінулі забруджаныя радыенуклідамі вёскі Нараўлянскага раёна ў зоне адсялення.

Паводле дадзеных перапісу 2009 года, у Нароўлі жыло 8 110 чалавек, з якіх беларусы налічвалі 7 251 чалавек (89,4 %), рускія — 573 (7,06 %), украінцы — 218 (2,68 %), палякі — 49 (0,6 %), немцы — 21 (0,25 %), па 4 прадстаўніка татар і яўрэяў, па 3 — літоўцаў, марыйцаў, узбекаў, таджыкаў і лезгінаў, па 2 — ад казахаў і башкір, 1 прадстаўнік грузінскага народа.

У 2017 г. у Нароўлі нарадзілася 118 і памерла 90 чалавек. Каэфіцыент нараджальнасці — 14,8 на 1000 чалавек (Сярэдні паказчык па раёне — 13,5, па Гомельскай вобласці — 11,3, па Рэспубліцы Беларусь — 10,8), каэфіцыент смяротнасці — 11,3 на 1000 чалавек (Сярэдні паказчык па раёне — 15,4, па Гомельскай вобласці — 13, па Рэспубліцы Беларусь — 12,6).

У цяперашнія часы вернікі пераважна праваслаўнага веравызнання. Ёсць невялікая колькасць вернікаў каталіцкай і пратэстанцкай канфесій, а таксама малая колькасць мусульман і іўдзеяў.

Радыяцыйна-экалагічная сітуацыя (з 1986 г.)

Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны запаведнік

Коні Пржавальскага ў Палескім запаведніку. Фота 2020 г.

Пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС 26 красавіка 1986 г., уся тэрыторыя Нараўлянскага раёна была забруджана цэзіем-137. Яна ў залежанасці ад шчыльнасці забруджвання глебы падзелена на зоны. Горад Нароўля знаходзіцца ў зоне, дзе на 2015 г. шчыльнасць забруджвання глебы цэзіем-137 складае ад 5 да 15 Кюры/кв.км. і дзе жыхары маюць права на адсяленне. Насупраць Нароўлі праз раку Прыпяць знаходзіцца тэрыторыя Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка. Радыелагічны маніторынг у раёне, кантроль за станам здароўя людзей ніколі не спыняліся. У 1986—1987 гг. праводзілася дэзактывацыя тэрыторыі Нараўлянскага раёна.

Для зніжэння негатыўнага ўздзеяння радыяцыйнай абстаноўкі, распрацавана спецыяльная сістэма медыцынскага забеспячэння, у аснове якой дыспансерызацыя насельніцтва з абавязковым ультрагукавым даследаваннем шчытападобнай залозы: раз на год дыспансерызацыю праходзяць дарослыя, а два разы на год — дзеці. Усіх жыхароў правяраюць і на апараце-спектрометры выпраменьвання чалавека, які паказвае ўзровень унутранага радыяцыйнага апраменьвання.

Нараўлянскі раённы цэнтр гігіены і эпідэміялогіі рэгулярна ажыццяўляе кантроль за прадуктамі харчавання, якія ўжывае насельніцтва, у тым ліку з асабістых падворкаў. Калі раней у цэнтры часта фіксавалі перавышэнне ўтрымання ўзроўню радыенуклідаў у прыватным малацэ, то ў апошнія гады пагроза зыходзіць толькі з боку лясных дароў (грыбы і ягады). Кожная дзясятая праверка ягад і грыбоў у цэнтры выяўляае іх «забруджанасць», прычым перавышэнне ўтрымання радыяцэзія ў грыбах дасягае 44 раз. Даследаванне дароў лесу, гародніны, вырашчаных на агародзе, і іншых прадуктаў у цэнтры бясплатнае. У 2018 г. у 13 жыхароў Нараўлянскага раёна зафіксавалі перавышэнне нормы назапашвання радыенуклідаў у арганізме. Як высветлілася, прычына ва ўжыванні мясцовых дзікарослых грыбоў і ягад. Радыяцыйныя рызыкі для здароўя людзей на Нараўляншчыне застаюцца, але, на думку спецыялістаў, кіраваць імі можна.

Адным з кірункаў дзеянняў улад, улічваючы, што глеба раёна рабруджана цэзіем, з’яўляецца правядзенне ахоўных мерапрыемстваў у сельскай гаспадарцы, якія дазваляюць атрымліваць экалагічную прадукцыю. У першую чаргу гэта прымяненне павышаных доз мінеральных фосфарных і калійных угнаенняў, а таксама вапнаванне глебы. Для забеспячэння вытворчасці нарматыўна чыстага ад радыенуклідаў малака ў прыватных гаспадарках насельніцтва штогадова ў Нараўлянскім раёне ствараюцца культурныя пашы для жывёлы прыватных гаспадарак.

Адміністрацыя

Асноўны артыкул: Нараўлянскі раён

Горад Нароўля не мае ўласнага гарадскога выканаўчага камітэту: яго функцыі выконвае Нараўлянскі раённы выканаўчы камітэт, бо 20 кастрычніка 1995 г. Нараўлянскі раён і горад Нароўля былі аб’яднаны ў адну адміністрацыйную адзінку (тое ж самае адбылося па ўсёй Беларусі з райцэнтрамі, якія не былі гарадамі абласнога падпарадкавання). Паводле перапісу 2009 г., у Нароўлі жыў 71 % ад усяго насельніцтва Нараўлянскага раёна.

Эканоміка

Нараўлянскі завод гідраапаратуры. Фота 2014 г.

Аддзяленне «Беларусбанка» на Кастрычніцкай плошчы. Фота 2014 г.

Прадпрыемствы і арганізацыі харчовай, лясной гаспадаркі, меліярацыі, прамысловасці будаўнічых матэрыялаў і гідрасістэм, камунальнаных паслуг, бытавога абслугоўвання і гандлю.

Сярод значных дзяржаўных кампаній — ААТ «Чырвоны Мазыранін» (кандытарская фабрыка — горадаўтваральнае прадпрымства, якое займала 74,1 % у агульным аб’ёме прамысловай прадукцыі горада ў 2006 г.); ДСЛГУ «Нараўлянскі спецлясгас». «Нараўлянскі завод гідраапаратуры» — буйное дзяржаўнае прадпрыемства, якое спецыялізуецца на вырабе фільтраэлементаў, фільтраў, гідрасістэм, а таксама высокаякаснага спецадзення, пальчатак, пасцельнай бялізны і іншых тавараў бытавога прызначэння; аказвае паслугі па цынкаванні металавырабаў і аўтаперавозках грузаў на тэрыторыі Беларусі і за яе межамі.

На 1 красавіка 2011 г. у Нараўлянскім раёне было зарэгістравана 138 суб’ектаў малога прадпрымальніцтва, у тым ліку 48 юрыдычных асоб і 90 індывідуальных прадпрымальнікаў. На 1 студзеня 2015 г. у раёне зарэгістравана 152 суб’ектаў малога і сярэдняга прадпрымальніцтва, у тым ліку 52 мікраарганізацый і 7 малых прадпрыемстваў, 4 суб’екты сярэдняга прадпрымальніцтва і 89 індывідуальных прадпрымальнікаў. На 1 кастрычніка 2018 г. у раёне зарэгістравана 129 суб’ектаў малога і сярэдняга прадпрымальніцтва, у тым ліку 58 мікраарганізацый і малых прадпрыемстваў, 4 суб’екты сярэдняга прадпрымальніцтва і 67 індывідуальных прадпрымальнікаў.

З 2012 г. дзейнічае прыватнае прадпрыемства «Палеская Мэблевая кампанія» (створанае ў канцы 2011 г.), якое выпускае сучасную корпусную і мяккую мэблю. У 2014 г. створана ТАА «Белпластмантаж», якое ажыццяўляе вытворчасць пластмасавых вырабаў, якія выкарыстоўваюцца ў будаўніцтве. Іншыя прадпрыемствы прыватнай формы ўласнасці: ПГУП «ПлайартСтрой»; ТАА «БелИВВа»; ТАА «Окнострой»; ТАА «Калода»; ТДА «БелКансалт-А» (будаўніцтва і выраб мяккіх дахавых матэрыялаў).

Маюцца дзяржаўная гасцініца «Нараўлянка» (46 нумароў рознай цэнавай катэгорыі), аддзяленні некаторых беларускіх банкаў і банкаматы, аддзяленні кампаній мабільнай сувязі, галоўпаштамп, атэлье пашыву, аптэкі, сталовыя на прадпрыемствах, рэстаран, некалькі кафэ (у тым ліку, прыватныя).

Інфраструктура

Адукацыя

У Нароўлі працуюць дашкольныя ўстановы, гімназія, 2 сярэднія школы, прафесійны ліцэй, дзіцячая школа мастацтваў, ДУА «Нараўлянскі раённы цэнтр творчасці дзяцей і моладзі», ДУА «Нараўлянскі раённы цэнтр карэкцыйна-развівальнага навучання і рэабілітацыі», ДУА «Нараўлянскі раённы сацыяльна-педагагічны цэнтр».

Медыцына

Медыцынскае абслугоўванне насельніцтва ажыццяўляюць дзяржаўныя гарадская паліклініка (на 375 наведванняў у змену) і раённая бальніца (на 100 ложкаў (10 ложкаў сястрынскага догляду)), аддзяленне хуткай медыцынскай дапамогі, медпункты на прадпрыемствах.

СМІ

Выпускаецца раённая газета «Прыпяцкая праўда» (1932), маецца праграма радыёвяшчання «Нараўлянскае раённае радыё».

Транспарт

У горадзе маецца аўтобусная станцыя (вул. Корзуна, 58). Пасажырскія перавозкі ў раёне забяспечвае філіял «Аўтобусны парк № 2» ААТ «Гомельаблаўтатранс»: абслугоўвае 10 маршрутаў, уключаючы 2 гарадскія і 1 міжгародні маршрут, 7 прыгарадных. Працягласць маршрутнай сеткі, якая абслугоўваецца філіялам, складае 702,4 км, у тым ліку па прыгарадных маршрутах — 546,7 км, міжгародніх маршрутах — 140 км, гарадскім маршруце — 15,7 км. Рачны пасажырскі транспарт ужо не функцыянуе, як гэта было ў савецкія часы.

Культура

Нараўлянскі гісторыка-этнаграфічны музей у гістарычным будынку пачатку XX ст. Фота 2017 г.

Дзейнічаюць раённы дом культуры, раённая бібліятэка імя Давіда Сімановіча, дзіцячая бібліятэка, кінатэатр, нараўлянскі гісторыка-этнаграфічны музей (1982), цэнтр рамёстваў (з 15 красавіка 1999 г.) і цэнтр фальклору, Цэнтр творчасці дзяцей і моладзі (2011), гарадскі і дзіцячы паркі.

Альтанка (абярэгавага і сакральнага прызначэння) у гарадскім парку каля месца ўліцця ракі Нараўлянка ў раку Прыпяць. Фота 2017 г.

З 2000 г. на базе сярэдняй школы № 2 дзейнічае краязнаўчы гурток пад кіраўніцтвам вядомага нараўлянскага настаўніка гісторыі і краязнаўцы Васіля Васілевіча Чайкі (нар. 1965). Намаганнямі апантанага Васіля Чайкі і юных краязнаўцаў у дзвюх нараўлянскіх гарадскіх школах створаны пяць вельмі цікавых музеяў: у сярэдняй школе № 3 — «Музей побыту», «Музей сельпо» (2012) і «Музей промыслаў і рамёстваў» (з 2000 г. з экспазіцыямі «ткацтва», «прадметы хатняга ўжытку», «земляробства», «рыбалоўства», «Кавальская справа», «сталярная і бондарная справа» і «бортніцтва»); у сярэдняй школе № 2 — музей гісторыі Нараўлянскага раёна і музей «Свет дзяцінства» (2015). У любым са школьных музеяў можна ўзяць у рукі любую рэч, якая знаходзіцца ў экспазіцыі. Экскурсіі ў школьных музеях праводзяць самі вучні. Школьныя музеі можна наведваць жыхарам і гасцям горада.

У 2009 г. у нараўлянскім лясгасе створаны музей прыроды і экалогіі, дзе таксама можна даведацца пра гісторыю лясной справы.

Дзіцячая школа мастацтваў: 8 аддзяленняў — 18 спецыяльнасцяў (фартэпіяна, скрыпка, баян, акардэон, цымбалы, домра, ксілафон, ўдарная ўстаноўка, труба, блок-флейта, харавое дырыжыраванне, харэаграфія, аддзяленне выяўленчага мастацтва, аддзяленне дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, гітара, балалайка).

Школа мастацтваў і Алея Славы нараўлянцаў (2010). Фота 2017 г.

6 лістапада 2010 г. урачыста адкрыта Алея Славы нараўлянцаў, каб увекавечыць памяць землякоў, якія праявілі гераізм на франтах Вялікай Айчыннай вайны, у партызанскіх атрадах, сваёй працай зрабілі значны ўклад у развіццё раёна і праславілі Нараўляншчыну.

У Дзень народнага адзінства (17 верасня) у горадзе праводзіцца, паміж іншага, фестываль «БульбаКРАЙ» і ўзнагароджанне пераможцаў конкурсу «Сядзіба ўзорнага парадку». 30 лістапада (дзень вызвалення Нароўлі ад нямецка-фашысцкіх войск) адзначаецца як мясцовае свята. Праводзіцца песенны фестываль «Галасы Нараўляншчыны» і фестываль творчасці «Калядныя сустрэчы».

У апошнія гады ў горадзе з асаблівай урачыстасцю і вялікай тэатральнасцю каля ракі Прыпяць адзначаецца Купалле (вечар 6 ліпеня), на якое народна-абрадавае святкаванне прыязджаюць людзі і з іншых рэгіёнаў.

З 1992 г. зноў адкрыта праваслаўная царква Іаана Багаслова, якая месціцца ў драўляным будынку непрывабнага архітэктуранага рашэння (вул. Камасамольская, дом 6). У 2005 г. па блаславенні епіскапа Стафана была распрацавана дакументацыя на будаўніцтва новага і цэглавага будынка царквы Іаана Багаслова. Будаўніцтва пачалося на тэрыторыі побач са старым будынкам царквы, але новы храм знаходзіцца ў недабудаваным стане.

З 1998 г. дзейнічае мураваны каталіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа (вул. Камуністычная, дом 33). Дзейнічае пратэстанцкая царква Хрысціян веры Евангельскай (вул. Камуністычная, дом 39).

• 
  Былая савецкая крама ў гарадскім парку. Фота 2017 г.
• 
  Кафэ "Брыз" у гарадскім парку. Фота 2017 г.
• 
  Дом культуры на плошчы Леніна. Фота 2021 г.

Фізкультура, спорт і турызм

Гістарычныя будынкі кандытарскай фабрыкі «Чырвоны Мазыранін» з чырвонай цэглы (на першым плане — воданапорная вежа)

У горадзе маюцца ДУА «Нараўлянскі раённы фізкультурна-спартыўны цэнтр дзяцей і моладзі» (вул. Кастрычніцкая, д. 33а), ДУ «Нараўлянскі раённы фізкультурна-спартыўны клуб» (вул. Макаранкі, д. 31а), гарадскі стадыён «Страла», футбольныя палі і спартыўныя пляцоўкі пры ўстановах сярэдняй адукацыі, спартыўныя залы, 2 воркаўт-пляцоўкі (на пляжы каля Кастрычніцкай плошчы і вуліцы Корзуна), скейт-пляцоўка на Кастрычніцкай плошчы. У 2022 г. адкрыты маладзёжны спартыўна-забаўляльны цэнтр «Алімп».

Да рэканструкцыі нараўлянскага стадыёна «Страла» футбалісты з Нароўлі звычайна выступалі ў складзе каманды футбольнага клуба «Славія-Мазыр», а пасля адкрыцця абноўленага стадыёна «Страла» горад з 2024 г. мае сваю моладзевую футбольную каманду «Страла» (Нароўля).

Мясцовыя экскурсаводы праводяць туры па гораду, месцам баявой славы Нараўлянскага раёна, у нараўлянскі ўчастак Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка (маршрут з’яўляецца бяспечным для здароўя).

Праводзіцца прамысловая экскурсія на фабрыцы «Чырвоны Мазыранін». У 2023 г. дырэктар фабрыкі Аляксандр Піляк выказаўся аб планах зрабіць у адным з гістарычных будынкаў фабрыкі музей. У 2024 г. у Мінску на ХXII Рэспубліканскім турыстычным конкурсе «Пазнай Беларусь» кандытарская фабрыка «Чырвоны Мазыранін» была ўдастоена ўзнагароды як лепшы аб’ект прамысловага турызму ў Беларусі.

Нараўлянскі раён з’яўляецца цэнтрам турыстычнай рыбалкі Беларусі. Асаблівай папулярнасцю карыстаецца рыбалка на Прыпяці ва ўрочышчы Баравіца, якое пачынаецца адразу за мяжой горада Нароўля ўздоўж Прыпяці ў кірунку вёскі Канатоп (Нараўлянскі раён).

Забудова

Асноўны артыкул: Спіс вуліц Нароўлі

Мястэчка «Наровль» і хутар Калегаў на карце БССР 1924 г. (фрагмент карты)

Цэнтральны ўваход у гарадскі парк — шмат разоў патынкаваная і патоўшчаная ўязная брама сядзібы Горватаў, створаная па праекту Тадэвуша Раствароўскага. Фота 2017 г.

Старажытнай забудовы ў сучасным горадзе засталося вельмі мала. У пачатку XX ст., не лічачы палаца Горватаў і належных да панскага двара мураваных пабудоў, у мястэчку было толькі некалькі мураваных дамоў, а астатнія былі драўлянымі. З прычыны разбуральных рэвалюцыйных і ваенных падзей амаль не захавалася даўнейшая драўляная і мураваная забудова. Яшчэ ў пачатку 1950-х гадоў у мястэчку сустракаліся драўляныя тратуары. У савецкія часы ў першай палове XX ст. адбылося аб’яднанне мястэчка Нароўля, вёскі/хутара Калегава (Калегаў) і тэрыторыі двара паноў Горватаў, дзе знаходзіліся палац, парк і кандытарская фабрыка Горватаў, у адно адміністрацыйнае ўтварэнне. Уся гэта тэрыторыя паслужыла асновай гарадскога пасёлка (горада) Нароўля.

Даведнік «Увесь СССР» (1930) адзначаў, што Нароўля: «тыповае прырэчнае палескае мястэчка (2513 жыхароў) з велічэзным каштоўным паркам. Цікавы палац, стыльная сінагога, краёвы музей. Пражыванне таннае».

У 1967 г. распрацаваны генеральны план забудовы Нароўлі. У 1981 г. быў створаны праект дэталёвага плана цэнтра Нароўлі. Асноўныя вуліцы горада былі забудаваны 2-5-павярховымі цэглавымі дамамі. Утварылася некалькі мікрараёнаў. Горад плаваналі прасторным. Рака Нараўлянка ўмоўна падзяляе горад на 2 жылыя масівы — заходні і ўсходні. У горадзе маецца дзве плошчы — Кастрычніцкая і Леніна, з якіх апошняя з’яўляецца галоўнай (цэнтральнай), дзе знаходзіцца адміністрацыя горада. Прамыслова-складская зона фармуецца ў асноўным на паўднёва-усходніх ускраінах горада.

Прыгожы будынак крамы ў стылі канструктывізм на вуліцы Макаранкі, але вельмі пашарпаны, расфарбаваны і з залішнім плотам. Фота 2014 г. (Пазней пафарбаваны ў шэры і зялёны колеры толькі з двух бакоў)

Пасля высялення жыхароў па аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986), многія дамы ў прыватным сектары засталіся закінутымі і паступова струхлелымі. Гарадскія ўлады такія дамы зносілі, але на іх месцы нічога не было пабудавана, таму прыватны сектар стаў выглядаць прарэджаным. На ўскраінах горада пераважаюць прыватныя аднапавярховыя драўляныя або цагляныя дамы. Пачалося будаўніцтва катэджаў. У 2006 г. плошча горада складала 1022 га. Згодна з генеральным планам ад 2007 г., горад быў пашыраны ва ўсходнім кірунку (да аб’яздной дарогі P 37), дзе да 2014 г. былі пабудаваны два новыя мікрараёны — «Новы» і «Сонечны».

Нягледзячы на чысціню і прастор на вуліцах, у сучасным горадзе прысутнічае аляпаватага выгляду гарадская скульптура і вулічная мэбля, лысыя ўчасткі зямлі без травы, безгустоўны дызайн гарадской інфраструктуры і ландшафтнай архітэктуры, пераробка рамонтам пачатковага архітэктурнага стылю будынка, сайдынг, сотавы полікарбанат, прафнасціл, недагляд стану дрэў (пры наяўнасці ўласнага нараўлянскага лясгаса), дрэнны стан тратуараў, ускраінных дарог, малога памеру гісторыка-этнаграфічны музей.

Цікавы будынак гасцініцы «Нараўлянка» у стылі савецкі архітэктурны мадэрнізм быў перароблены рамонтам, які спрасціў аблічча будынка. На плошчы Леніна адбыліся самыя значныя змяненні з савецкага перыяду: будынак райвыканкама ў стылі савецкага класіцызму быў абшаляваны з фасаду сайдынгам, чым быў парушаны гарманічны архітэктурны ансамбль з былым будынкам кампартыі і Домам культуры (таксама ў стылі савецкага класіцызму); перароблены рамонтам будынак галоўпаштампа (паштовага аддзялення). На калоны магазіна «Наровляночка» на плошчы Леніна ў стылі савецкі архітэктурны мадэрнізм знізу быў дабаўлены «абутак», а інтэр’ер цалкам зменены і бакавое акно на другім паверсе замуравана. У гістарычным драўляным будынку пачатку XX ст. нараўлянскага гісторыка-этнаграфічнага музея (які ўнесены ў Спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь) замест драўляных уваходных дзвярэй і акон былі ўстаўлены сучасныя пластыкавыя дзверы са шклопакетам і аконныя шклопакеты, а сам будынак пафарбаваны ў ружовы колер. Даведзены да стану руін будынак былога палацу Горватаў.

У 2023—2024 гг. прайшла добрая рэканструкцыя стадыёна «Стрела», а таксама частковае аздабленне парка новай цікавай і элегантнай гарадской мэбляй. Знешні выгляд будынка Нараўлянскага раённага аддзела па надзвычайным сітуацыям з белай сілікатнай цэглы ў 2023 г. быў затынкаваны і пафарбаваны ў едкія колеры, чым быў зменены пачатковы архітэктурны стыль будынка і спрошчаны знешні дэкор, а арыгінальная вежа была накрыта чатырохскатным дахам. У 2023 г. абшыты і патынкаваны першы паверх гастранома «Центральный» на Кастрычніцкай плошчы, чым быў парушаны стыль і знешні выгляд гістарычнага будынка.

Асобныя наведвальнікі адзначаюць адсутнасць у горадзе добрага кафэ ці рэстарана і празмернасць акцэнту на савецкую эпоху. Аднак заўважаюць, што горад можа даставіць пазітыўныя эмоцыі і некалькі дзясяткаў сімпатычных фотаздымкаў.

• 
  Плошча Леніна. Справа — абшаляваны сайдынгам фасад райвыканкама. Фота 2021 г.
• 
  Сярэдняя школа №2 на вуліцы Кастрычніцкай пасля рамонту. Фота 2021 г.
• 
  Вуліца Макаранкі каля стадыёна «Стрела». Фота 2014 г.
• 
  Металадахоўка і сайдынг на арыгінальным савецкім будынку рэстарана «Волна» на Кастрычніцкай плошчы. Фота 2014 г.
• 
  Вуліца Леніна на ўскраіне. Фота 2021 г.

Славутасці

Помнік выселеным вёскам (1994). (Цэнтральная частка горада каля Прыпяці). Фота 2017 г.

• Стаянка перыяду мезаліту — бронзавага веку (9—1 тысячагоддзі да н.э.) на усходняй ускраіне горада, на правым беразе р. Прыпяць, на двух баках яра, паміж старыцамі, урочышчы Баравіца, Піваварава —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 313В000538
• Руіны палацава-паркавага комплексу Горватаў (1850) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 312Г000536
• Гістарычныя будынкі кандытарскай фабрыкі пачатку XX ст., заснаванай Горватамі
• Нешматлікія фрагменты гістарычнай забудовы канца XIX ст. (мураваная гарадская лазня і інш.)
• Драўляны жылы дом Юзафа Ліневіча (Ляневіча) 1912 года, які служыць рэзідэнцыяй Нараўлянскага гісторыка-этнаграфічнага музея (1982), па вул. Кастрычніцкай, 12 —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 313Г000535
• Іўдзейскія могілкі
• Брацкая магіла (1943) па вул. Кастрычніцкай —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 313Д000537
• Помнік Уладзіміру Леніну (1983) — адзін з самых вялікіх помнікаў Леніну ў БССР, — скульптар Анатоль Аляксандравіч Анікейчык (1932—1989)
• Помнік выселеным вёскам (1994) — з граніту і чорнага мармуру
• Каталіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа (1998)
• Будынак дзіцячай бібліятэкі
• Памятны знак на валуне і 100-мм супрацьтанкавая гармата Т-12, усталяваны ў 2019 годзе ў гонар 75-годдзя Вялікай Перамогі і памяці Героя Савецкага Саюза Андрэя Корзуна на вуліцы, названай у яго гонар
• Камень-валун і 100-мм супрацьтанкавая гармата МТ-12 у гонар загінулых на франтах Вялікай Айчынай вайны (2019) — на паўднёвым беразе ракі Нараўлянка.
• Мурал Герою Савецкага Саюза Андрэю Рыгоравічу Корзуну (2024) — на сцяне Нараўлянскага завода гідраапаратуры.

Будынак аўтастанцыі (вул. Корзуна, 58). Крайні злева — будынак раённага аддзела па надзвычайным сітуацыям. Фота 2017 г.

Цікавасць прадстаўляюць будынкі ў стылях савецкага класіцызму (Дом культуры на плошчы Леніна і былы будынак кампартыі, будынак гастранома «Центральный» на Кастрычніцкай плошчы) і канструктывізму (будынак суду Нараўлянскага раёна па вуліцы Леніна, невялікія па памеру будынак крамы «Продукты» (дом 10) на вуліцы Макаранкі і будынак былога кінатэатра «Юность» (пераабсталяваны ў 2022 г. у маладзёжны спартыўна-забаўляльны цэнтр «Олимп»), будынак аўтастанцыі на вуліцы Корзуна-58, магазін «Наровляночка» на плошчы Леніна), а таксама некаторыя іншыя ў стылі прамысловай архітэктуры (сучасны будынак фабрыкі «Чырвоны Мазыранін» і раённая паліклініка).

• 
  Цікавы гістарычны дом на вуліцы Піянерскай. Фота 2021 г.
• 
  Цікавы гістарычны дом з сілікатнай цэглы на вуліцы Піянерскай. Фота 2021 г.
• 
  Гістарычныя будынкі фабрыкі «Чырвоны Мазыранін». Фота 2021 г.
• 
  Прыгожы будынак крамы кандытарскай фабрыкі «Чырвоны Мазыранін». Фота 2021 г.
• 
  Будынак аднаго з беларускіх банкаў на вуліцы Леніна. Фота 2021 г.

Страчаная спадчына

• Царква Святога Апостала Іаана Багаслова (каля 1760 г.) — першапачатковы будынак
• Нараўлянская сінагога (XVIII ст.)
• Фамільная каталіцкая капліца Горватаў (XIX ст.)

• 
  Гістарычныя будынкі фабрыкі «Чырвоны Мазыранін» у руінах. Фота 2017 г.
• 
  Пераробленыя рамонтам галоўпаштамп і аддзяленне сувязі і магазін «Нараўляначка». Фота 2021 г.
• 
  Гімназія №1 на вуліцы Леніна пасля рамонту. Фота 2021 г.
• 
  Кастрычніцкая плошча. Фота 2021 г.
• 
  Пераробленая рамонтам гасцініца «Наровлянка» на вуліцы Кастрычніцкай. Фота 2021 г.

У мастацтве

Карціна Арона Касталянскага «Сінагога ў Нароўлі», каля 1927 г. (Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь)

У пачатку XX ст. мастакі Б. Шышка і Ян Віткевіч з натуры зрабілі малюнкі нараўлянскай сінагогі.

Каля 1927 г. Арон Рыгоравіч Касталянскі (1891—1934) намаляваў карціну «Сінагога ў Нароўлі», якая цяпер захоўваецца ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь.

Дзесьці пасля 1949 г. Мечыслаў Ялавецкі (1876—1963) намаляваў акварэль «Нароўля. Палац над Прыпяцю. Мазырская зямля, Палессе».

Летам 1982 г. у Нароўлі кінастудыя «Беларусьфільм» здымала большасць сцэн кінастужкі «Культпаход у тэатр» (рэжысёр Валерый Давідавіч Рубінчык), у тым ліку каля нараўлянскай альтанкі, у клубе фабрыкі «Чырвоны Мазыранін» і будынку былога палаца Горватаў. У 1983 г. у нараўлянскім парку рэжысёр Віталь Чацверыкоў (1933—1983) здымаў некалькі эпізодаў сваёй кінакарціны «Сад».

У 2009 г. Адам Глобус (нар. 1958) намаляваў карціну «Залаты пыл. Нароўля, шакаладная фабрыка „Чырвоны Мазыранін“».

Беларускі паэт Уладзімір Міхайлавіч Верамейчык (1937—1999), маці якога нарадзілася ў вёсцы Ліхаўня Нараўлянскага раёна, узнёсла ўпамінае Нароўлю у сваіх вершах «На беразе Прыпяці» (1978), «Роздум вечарам, калі моцна балела сэрца» (1978), «Сельскай гаспадарцы» (1978), «Каханая паехала ў Александрыю» (1981), «Падарожжа за Нароўлю» (1985); а ў вершы «Палескі трохкутнік» указаў тры галоўныя мясціны, якія мелі ў яго жыцці асаблівае значэнне, — Нароўля, Брагін, Хойнікі.

У сваёй мастацкай кнізе «Радзіва „Прудок“. Дзённік» (2016) Андрэй Горват у раздзеле «Прашу перадаць мне ва ўласнасць палац» расказвае аб сваім першым візіце ў Нароўлю ў 2006 г., знаёмстве з нараўлянскім палацам і сваіх ідэі і захадах набыць будынак былога палацу Горватаў у Нароўлі.

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Нароўлі

• Аляксандр Уладзіслававіч Аскерка (1830—1911), выдавец беларускамоўнага буквара-катэхізіса «Элементаж для добрых дзетак-каталікоў» (1862), адзін з лідараў Студзеньскага паўстання (1863—1864), паўстанцкі начальнік Вільні (1863), жыхар Нароўлі
• Антоній Міхалавіч Аскерка (каля 1670 — пасля 1734), мазырскі маршалак (1720—1722), новагародскі кашталян (1726—1734), трымальнік фальварка Нароўля
• Рафал Алаіз Антоніевіч Аскерка (1708—1767), мазырскі маршалак, багрымавіцкі староста, уласнік Нароўлі
• Ян Мікалай Аскерка (1735—1796), польны стражнік Вялікага Княства Літоўскага, удзельнік паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі (1794), уласнік Нароўлі
• Станіслаў Станіслававіч Ваньковіч (1885—1943), спадчыннік (па жонцы) маёнтка Нароўлі, сенатар (1928—1935) Польшчы, віцэ-старшыня Начальнай рады арганізацый землеўласнікаў (1936)
• Андрэй Іванавіч Горват (нар. 1983), беларускі пісьменнік, журналіст, прадпрымальнік у сферы турызму
• Даніэль Ігнатавіч Горват (1810—1868), уласнік Нароўлі, закладальнік нараўлянскага палаца Горватаў
• Артур Даніэлевіч Горват (1831—1903), уласнік Нароўлі, буйны землеўласнік Расійскай імперыі, грамадскі дзеяч
• Эдвард Артуравіч Горват (1866—1935), уласнік Нароўлі, буйны землеўласнік Расійскай імперыі, прамысловец, фабрыкант, дэпутат дваранства (вывадовы дэпутат) Мазырскага павета (1897—1901), дэпутат дваранства (вывадовы дэпутат) Рэчыцкага павета (1901—1917)
• Казімір Францавіч Градзіцкі (1891—1959), галоўны ўрач (1921—1936) нараўлянскай бальніцы, партызан-медык, заслужаны ўрач БССР (1956)
• Аляксандра Карпаўна Дзямідчык (1911—1990), партызанка, настаўніца, дырэктар нараўлянскай сярэдняй школы № 2
• Навум Львовіч Каламінскі (1938—2007), псіхолаг, доктар псіхалагічных навук, прафесар
• Якаў Львовіч Каламінскі (1934—2019), псіхолаг, доктар псіхалагічных навук, прафесар
• Генадзь Уладзіміравіч Кулажанка (1952—1981), актывіст беларускамоўнага самвыдату ў 1970-х гг.
• Соф’я Міхайлаўна Міровіч (Нікольская) (1889—1976), артыстка оперы (лірыка-каларатурнае сапрана), заслужаны дзеяч мастацтваў РСФСР (1938)
• Давід Рыгоравіч Сімановіч (1932—2014), беларускі паэт, перакладчык
• Мікалай Уладзіслававіч Смольскі (1905—1976), беларускі батанік, акадэмік НАН Беларусі
• Майсей Лейвікавіч Співак (1919—1943), удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза
• Уладзімір Васільевіч Тугай (1951—2024), беларускі гісторык, дэкан (1991—2005) гістарычнага факультэта БДПУ імя М. Танка, доктар гістарычных навук, прафесар
• Пётр Васільевіч Цыбуленка (нар. 1952), беларускі вучоны, кандыдат тэхнічных навук, дэкан (2007—2019) факультэта горнай справы і інжынернай экалогіі БНТУ
• Васіль Васілевіч Чайка (нар. 1965), нараўлянскі краязнавец, школьны настаўнік і педагог дататковай адукацыі, дэпутат Нараўлянскага раённага савета дэпутатаў (2014—2018) 27-га склікання
• Іван Міхайлавіч Шаўрэй (1955—2020), непасрэдны ўдзельнік ліквідацыі аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986), пажарнік нараўлянскай пажарнай часткі, кавалер ордэна Чырвонай Зоркі, першы ганаровы грамадзянін Нараўлянскага раёна (2020).
• Мікалай Міхайлавіч Шаўцоў (нар. 1948), дырэктар (1991—1994) фабрыкі «Чырвоны Мазыранін», старшыня (1994—1996) Нараўлянскага райвыканкама, дэпутат Вярхоўнага Савета Беларусі, загадчык аддзела кадраў і ўліку Галоўнага ўпраўлення кадравай палітыкі Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь
• Ірына Леанідаўна Юркова (нар. 1965), спецыяліст у галіне хіміі высокіх энергій, доктар хімічных навук, дацэнт
• Арсеній Ільіч Ярэй (1920 — пасля 1985), міністр харчовай прамысловасці Беларускай ССР (1965—1980), ветэран вайны

Літаратура

• Анішчанка, Я. К. Збор твораў : у 6 т. / Я. К. Анішчанка. — Т. 4: Ураднікі беларускіх земляў ВКЛ пры Станіславе Панятоўскім: спісы на рус. мове. — Мінск : Хурсік, 2008. — 532 с.
• Анішчанка, Я. К. Збор твораў : у 6 т. / Я. Анішчанка. — Т. 6 : Ураднікі беларускіх земляў ВКЛ у першай палове XVIII ст.: спісы на рускай мове. — Мінск : Хурсік, 2010. — 388 с.
• Анищенко, Е. К. Шляхта Мозырского повета: список XVIII ст. / Е. Анищенко. — Минск : Хурсик, 2014. — 229 с.
• Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сб. арх. док. и материалов. — Минск : НАРБ ; М. : Фонд «Историческая память», 2021. — 576 с.
• Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]; сост.: Н. А. Голубева, Н. М. Усова, Л. В. Языкович; под научной редакцией В. И. Прокопцова. — Минск : БелЭн, 2012. — 442 с.
• Верхнее Поднепровье и Белоруссия : [Смоленская, Могилевская, Витебская и Минская губернии] / сост. В. П. Семенов [и др.]. — 1905. — 620 с.
• Гарады і вёскі Беларусі / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору. — Т. 2 : Гомельская вобласть, кн. 2. — 2005. — 517 с.
• Гербоўнік беларускай шляхты. Т.1 А. / Т. Капіца, А. Леўчык, С. Рыбчонак і інш. — Мн.: БелНДІДАС, 2002. — 493 с.
• Голубеў, В. Ф. Сельская абшчына ў Беларусі XVI—XVIII стст. / В. Ф. Голубеў. — Мінск : Беларуская навука, 2008. — 405 с.
• Жучкевич, В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии / В. А. Жучкевич. — Минск: Изд. БГУ, 1974. — 448 с.
• Маліноўскі, В. Т. Нароўля: фотаальбом / В. Т. Маліноўскі; фот.: В.Алешкі [і інш.]. — Мінск : Беларусь, 1994. — 112 с.
• Наровля и Наровлянский район / сост.: Н. В. Кузьменкова, Н. И. Данильченко, С. В. Коновод. — Мозырь : Колор, 2005. — 25 с.
• Наровлянский район: рекламное издание на русском и английском языках / автор текста В. Минков. — Гомель : редакция газеты «Гомельская правда», [б. д.]. — 26 с.
• Наровлянщина самобытная и современная / под общ. ред., пред. В. В. Шляги. — Гомель : Редакция газеты «Гомельская праўда», 2015. — 119 с.
• Памяць: Нараўлянскі раён: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / уклад.: П. П. Рабянок, К. Ф. Ярмоленка. — Мінск : БЕЛТА, 1998. — 445 с.
• Прыпяці вечныя берагі: народная духоўная культура Нараўлянскага раёна / В. С. Новак [і інш.]. — Гомель : Рэдакцыя газеты «Гомельская праўда», 2023. — 243 с.
• Радзюк, А. Р. Пад скіпетрам Расійскай імперыі: рэпрэсіўная палітыка царызму на землях Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. / А. Р. Радзюк. — Гародня-Кракаў, 2017. — 196 с.
• Раюк, А. Р. Атон Ігнатавіч Горват (1809—1894): адміністратар і гаспадар / А. Р. Раюк // Веснік Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А. А. Куляшова. Сер. А. Гуманіт. навукі (гісторыя, філасофія, філалогія). — 2021. — Вып. 2. — С. 24—28.
• Раюк, А. Р. Нараўлянскі маёнтак дваран Горватаў: ад латыфундыі да фабрычнага цэнтру / А. Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 4 ч. / РИВШ ; редкол. : В. А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2024. — Вып. 24. — Ч. 2. — С. 113—121.
• Раюк, А. Р. «Народ лесу»: абагульнены этнастэрэатып аб беларусах і Беларусі канца XVIII — пачатку XX ст. / А. Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2021. — Вып. 30. — С. 295—301.
• Регионы Беларуси: энциклопедия : в 7 т. — Т.3. Гомельская область: в 2 кн. — Кн.2. — Минск : Беларуская энцыклапедыя, 2013. — 507 с.
• Топоров, В. Н. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья / В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. — М.: АН СССР. — Кн. I. — 1962. — 379 с.
• Тугай, У. В. Чырвоны Мазыранін / У. В. Тугай. — Мінск: Бел. навука, 2022. — 187 с.
• Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : im Ossolinskich, 1991. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 1. Województwa mińskie, mścisławskie, połockie, witebskie. — 352 s.
• Dangel, S. Rok 1831 w Mińszczyźnie / S. Dangel. — Warszawa : Kasa im. Mianowskiego, 1925. — T. 2. — 189 s.
• Jelski, A. Narowla / A. Jelski // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce — Netreba, Warszawa, 1885. — S. 917.
• Rostworowski, А. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe / А. Rostworowski. — Warszawa : Czytelnik, 2001. — 504 s.
• Sapiehowie : materjały historyczno-genealogiczne i majątkowe. Petersburg : Trenke i Fusnot, 1890. — T. 1. — 456 s.
• Sapiehowie : materjały historyczno-genealogiczne i majątkowe. — Petersburg : Trenke i Fusnot, 1891. — T. 2. — 456 s.
• Urbański, A. Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi / A. Urbański. — Warszawa : St. Niemiry Syn, 1928. — 161 s.
• Weyssenhoff, J. Pamiętnik generała Jana Weyssenhoffa / J. Weyssenhoff; wyd. J. Weyssenhoff. — Kraków : Gebethner i Wolf, 1904. — 251 s.
• Źródła dziejowe. T. XXI. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. X. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / Opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego. — Warszawa, 1894.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Нароўля

• Геаграфічныя звесткі па тэме Нароўля на OpenStreetMap
• Наровлянский район. Вехи истории Архівавана 22 чэрвеня 2022.
• НАРОВЛЯНСКИЙ РАЙОН Архівавана 13 жніўня 2022.
• Прыпяцкая праўда. Новости Наровли // youtube.com
• Палацавы комплекс Горватаў ў Юркавым куточку(недаступная спасылка)
• Происхождение названия «Наровля»: версии, аргументы, рассуждения(недаступная спасылка)
• Рассматриваем в деталях «жемчужину Наровли» // onliner.by