Павел Ян Сапега

Павел Ян Сапега
П. Я. Сапега. Невядомы мастак, XVIII ст.
Герб «Ліс»
16-ы гетман вялікі літоўскі 1656 — 30 снежня 1665
Папярэднік	Януш Радзівіл
Пераемнік	Міхал Казімір Пац
16-ы ваявода віцебскі 18 кастрычніка 1646 — 1656
Папярэднік	Крыштаф Кішка
Пераемнік	Уладзіслаў Валовіч
2-і абозны вялікі літоўскі люты 1638 — 20 красавіка 1645
Папярэднік	Павел Пётр Трызна
Пераемнік	Самуэль Асінскі
22-і ваявода віленскі 1656 — 30 снежня 1665
Папярэднік	Януш Радзівіл
Пераемнік	Міхал Казімір Радзівіл
падстолі вялікі літоўскі 20 красавіка 1645 — 18 кастрычніка 1646
Папярэднік	Аляксандр Жыжэмскі
Пераемнік	Крыштаф Патоцкі
Нараджэнне	1609 або 1610
Смерць	30 снежня 1665(1665-12-30) Ружаны, Слонімскі павет Навагрудскага ваяводства
Месца пахавання	Бярозаўскі кляштар картэзіянцаў
Род	Сапегі
Бацька	Ян Пётр Сапега
Маці	Соф'я з Вейхераў
Жонка	Соф'я з Зяновічаў Ганна Барбара з Копацяў
Дзеці	ад 1-га шлюбу: Тэадора Аляксандра, Міхал ад 2-га шлюбу: Казімір Ян, Бенедыкт Павел, Францішак Стэфан, Лявон Базыль, Кацярына Ганна, Канстанцыя, Соф'я, Тэрэза
Член у	Tyszowce Confederation[d]
Дзейнасць	дыпламат
Бітвы	Казацка-сялянская вайна, 1648—1651 Бітва пад Бэрэстэчкам Шведскі патоп
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Па́вал Ян Сапе́га (1609 або 1610 — 30 снежня 1665, Ружаны) — ваенны і дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Абозны вялікі літоўскі (1638—1645), падстолі вялікі літоўскі (1645—1646), ваявода віцебскі (1646—1656), гетман вялікі літоўскі і ваявода віленскі (з 1656).

Быў старостам рослаўскім (з 1640) і здзітаўскім (з 1645), у 1656 прыняў спадчыну памёрлага брата Казіміра Лява — Ружаны, Косава, Ляхавічы, Быхаў, Чарэю і Мялешкавічы.

Біяграфія

Прадстаўнік чарэйска-ружанскай лініі магнацкага роду Сапегаў гербу «Ліс», сын Яна Пятра, старосты ўсвяцкага, і Соф'і з Вейгераў. Па смерці бацькоў знаходзіўся пад апекаю брата Андрэя Станіслава, а з 1625 — кузына бацькі Льва.

Навучаўся ў Бранаве (ці Барадэнбургу), аднак з прычыны нястачы грошай мусіў спыніць атрыманне адукацыі. Да смерці рабіў памылкі пры пісьме, як на лаціне, так і па-польску.

З 1633 у чыне гусарскага ротмістра пад Смаленскам распачаў вайсковую службу пад камандваю Крыштафа Радзівіла. 22 сакавіка 1634 атрымаў цяжкае раненне ў выніку выбуху міны пры аблозе крэпасці Белай.

У 1635 стаў каралеўскім дваранінам. Дзякуючы жонцы караля і вялікага князя Уладзіслава Вазы — Цэцыліі Рэнаце 14 лютага 1638 здабыў урад абознага вялікага літоўскага. У 1640 атрымаў Рослаўскае староства. Абіраўся паслом на соймы 1640 і 1641.

З 20 красавіка 1645 — падстолі вялікі літоўскі. Па смерці Крыштафа Кішкі з 18 кастрычніка 1646 — ваявода віцебскі. Пасол сойму 1647, дзе яго абралі да Скарбавага Трыбунала на 1648 год.

У 1648 заклікаў як найхутчэй распачаць баявыя дзеянні супраць Хмяльніцкага, таксама падтрымліваў адданне ўсёй ваеннай улады Ярэмію Вішнявецкаму, без прызначэння яго гетманам.

У 1649 годзе пасол на сойме ў Кракаве, дзе ізноў абраны да Скарбавага Трыбунала. У тым самым годзе стаў маршалкам Літоўскага Трыбунала. У 1649—1650 гадах браў удзел у рэарганізацыі граніцы паміж Люблінскім і Падляскім ваяводствамі. На сойме 1650 года трэці раз абраны да Скарбовага Трыбунала.

З 1651 года браў удзел у вайне з казакамі. У бітве пад Брэстчкам камандаваў харугваю Казіміра Льва Сапегі. Не ўдзельнічаў у бітве пад Батогам, відавочна знаходзіўся ў абозе гетмана польнага кароннага Станіслава Лянцкаронскага. У канцы года ізноў абраны да Скарбавага Трыбунала.

У жніўні 1653 — намінаваны на ваяводу смаленскага, але не прыняў таго ўраду, бо не хацеў браць адказнасць за смаленскую крэпасць перад маскоўскаю пагрозаю.

У другой палове 1654 стварыў прыватныя аддзелы за грошы К. Л. Сапегі, якія мусілі ўжывацца супраць Б. Хмяльніцкага. Пасварыўся з гетманам вялікім літоўскім Янушам Радзівілам і не злучыў свае аддзелы з літоўскім войскам, змагаючыся сам.

Партрэт П. Я. Сапегі. Willatz, 1667

Да паловы 1655 быў прыхільнікам супрацоўніцтва з шведамі, дзеля перамогі над Маскоўскай дзяржавай, але не прыняў шведскай пратэкцыі. У вайну Рэчы Паспалітай са Швецыяй (1655) застаўся прыхільнікам Уніі Літвы з Польшчай і ўзначаліў шляхту верную Яну Казіміру. Увосень 1655 збіраў войска ВКЛ, для дапамогі польскаму войску. Прыпыніў гэтым наступ маскоўскага войска на чале з Урусавым, які здолеў некалькі разоў разбіць войска П. Я. Сапегі. Гэта прымусіла яго ў канцы лістапада прыняць пратэкцыю шведскага караля Карла Густава. Таемна аднак працягваў стасункі з Польшчай. Яго паслы спаткаліся ў студзені 1656 з Янам Казімірам у Ланьцуце, дзе прызналіся ў вернасці каралю.

Далейшыя ваенныя дзеянні праводзіў на ўласны розум. У пачатку сакавіка атрымаў булаву гетмана вялікага літоўскага і ваяводы віленскага, што значна ажывіла ваенныя дзеянні. 12 сакавіка 1656 разбіў пад Янавым Падляскім Багуслава Радзівіла. Потым накіраваўся на раку Сан, дзе быў разбіты шведскім войскам. 12 красавіка заняў Люблін, а 24 красавіка стаяў пад Варшавай. З прычыны адсутнасці пяхоты і артылерыі не мог рэальна пагражаць фартыфікацыі, арганізаваў блакаду гораду да падыходу войска караля 30 чэрвеня.

Па сваім прыбыцці Ян Казімір Ваза пачаў палітыку падзелу літоўскага войска між двума гетманамі, выразна падтрымліваючы гетмана польнага Вінцэнта Гасеўскага. Гэта справакавала ахалоджанне стасункаў з каралём і пасварыла з В. Гасеўскім. Аднак Я. П. Сапега ўзяў удзел у некаторых каляваршаўскіх бітвах. Па бітве адыйшоў да Брэста, высылаючы адтуль пасольства да караля для абароны сваіх перавагаў перад гетманам польным. У канцы года даслаў частку свайго войска на дапамогу В. Гасеўскаму, які рушыў на Прусы. Падтрымаў фінансава дэлегацыі для перамір'я з Масквою.

На пачатку 1657 абвастрыўся канфлік з В. Гасеўскім. Па здабыцці 27 студзеня Тыкоціна сапегаўскім войскам, тое заснавала канфедэрацыю супраць караля, дамагаючыся аплаты, а таксама вяртання ўсіх паўнамаоцтваў вялікаму гетману. Ян Казімір залагодзіў сітуацыю перадаўшы П. Я. Сапегу Шавельскую эканомію. Калі ж кароль паспрабаваў аддзяліць часткі В. Гасеўскага з літоўскага войска ў другой палове сакавіка дайшло да таго, што П. Я. Сапега на адмову нават пакінуў войсковыя дзеянні і з'ехаў. Кіраваць войскам застаўся яго кузын палкоўнік Крыштаф Сапега.

У лістападзе склікаў у Брэсце літоўскую канвакацыю, на якой усе прысутныя літоўскія сенатары і шляхта выразна выступілі супраць каралеўскай палітыкі адносна Літвы.

У сакавіку 1658 прыбыў па загаду караля ў Варшаву, на так званы «варшаўскі з'езд», дзе за кошт згоды з В. Гасеўскім атрымаў урэгуляванне фінансавых спраў з літоўскім войскам да 9 лістапада 1658. Горача дамагаўся падпісання перамір'я з Масквою, што супярэчыла палітыцы Кароны.

Павел Ян Сапега. Кодань, 1709

На сойме 1658 не атрымаў поўнай кампенсацыі за выдаткі на войска з асабістых зберажэнняў у 1655 — з належных больш за 1 млн злотых яму вярнулі толькі 593 809 зл.

На загад караля браў удзел у выправе на маскоўскае войска. На просьбу П. Я. Сапегі ўстрымацца, гетман польны В. Гасеўскі сам заатакаваў маскоўскае войска ў Бітве пад Веркамі, быў разбіты і трапіў да няволі.

Намагаўся адбіць В. Гасеўскага, падзяліўшы сваё войска на дзве часткі, адну пад уласнай камандай, другую пад кіраўніцтвам Самуэля Кміціча. Але гэта не дапамагло, а самога яго кароль звінаваціў у спрыянні паражэнні В. Гасеўскага, што прывяло да далейшага ахалоджання з дваром.

Няволя В. Гасеўскага была зручнай для П. Я. Сапегі, каб атрымаць кіраўніцтва над усім літоўскім войскам. Аднак Ян Казімір прызначыў камандуючым левага крыла літоўскай арміі Самуэля Камароўскага. Запатрабаваў 730 тыс. злотых як дадатковую кампенсацыю за грошы на войска з уласнага кошта пагражаючы не падпісаць Гадзяцкі дагавор. Сварка скончылася перамогай П. Я. Сапегі — яму вярнулі грошы, а Ян Казімір першы раз заўважыў моц сапегаўскай апазіцыі на Літве. Акрамя таго даслаў паслоў у Вену, прапануючы падаць кандыдата на польскі сталец з дынастыі Габсбургаў.

Выказваўся за вядзенне вайны на адзін фронт — перамір'я з Масквой, заканчэння вайны са Шведамі і толькі потым накіравання ўсіх сіл супраць Масквы. У маі 1659 адмовіўся ад камандвання спасылаючыся на слабы стан здароўя, а ў сапраўднасці праз нязгоду з каралём.

У кан. 1659 — пач. 1660 спрабаваў спыніць наступ князя Івана Хаванскага. У гэтай кампаніі выявіліся ўсе хібы П. Я. Сапегі — не здолеў не толькі арганізаваць абарону, але і не выявіў ініцыятывы, апрача спробаў адцягнуць ваенныя сілы занятых вайной са шведамі з Жамойці і Польшчы.

Кароль звінаваціў П. Я. Сапегу ў няздатнасці і перадаў усю ваенную ўладу Аляксандру Палубінскаму. У красавіку 1660 пры згодзе П. Я. Сапегі ўтварылася Літоўская канфедэрацыя, якая спрабавала прыцягнуць увагу ўлады Кароны да Вялікага Княства. Канфедэрацыя была распушчана ў маі таго ж года па вяртанні П. Я. Сапегу ўсіх правоў.

У чэрвені 1660 рушыў разам з кароннай дывізіяй Стэфана Чарнецкага на маскоўскае войска. Аб'яднаныя сілы разграмілі войска Хаванскага ў Бітве пад Палонкай, а потым вызвалілі значную частку Беларусі. Па злучэнні з дывізіяй левага крыла Паца правялі бітву на Басі з арміяй князя Далгарукага. Пазней стомпленае, нешматлікае літоўскае войска, якому неплацілі шмат год прымусіла П. Я. Сапегу да перапынку ў ваенных дзеянняў. Гэта прывяло да яго канфлікту з С. Чарнецкім, які хацеў паскорыць марш, падганяемы Янам Казімірам. У студзені 1661, адазваны каралём, мусіў вызваліць Вільню, але гэта ў яго не атрымалася.

На сойме 1661 склаў лічбу сваіх ваенных дзеяў, прыклаўшы між іншым 120 здабытых харугваў, што на малы час дазволіла зблізіцца з каралеўскім дваром. Аднак неўзабаве, губляючы свае пазіцыі ў бунтуючым літоўскім войску, пачаў збліжацца з Е. Любамірскім як гарантам шляхецкіх вольнасцей.

Файл:Biaroza Kartuskaja, Pavał Jan Sapieha. Бяроза Картузская, Павел Ян Сапега (1680).jpg

Эпітафія Паўлу Яну Сапегу ў Барозаўскім кляштары, 1680

Хваляванні ў літоўскім войску прывялі да забойства ў лістападзе 1662 маршалка саюза літоўскага Крыштафа Жэромскага і гетмана польнага В. Гасеўскага, віну за што ўсклалі на П. Я. Сапегу. Гэта не дазволіла яму перадаць булаву палявога гетмана свайму прыхільніку.

Праводзіў перамовы з узбунтавалым літоўскім войскам, што прывяло да развязання канфедэрацыі ў жніўні 1663. Браў удзел у зімовай кампаніі 1663/1664 супраць Масквы. Але праз яе маруднасць перадаў камандванне свайму гетману польнаму Міхаілу Казіміру Пацу. Улетку 1664 склікаў літоўскае паспалітае рушэнне, каб прымусіць Яна Казіміра падпісаць перамір'е з Маскоўскай дзяржавай.

Браў удзел у сойме 1665, не вынес выраку Е. Любамірскаму, не пагадзіўся таксама на выкарыстанне супраць яго літоўскага войска. Увесь 1665 праводзіў прыдворныя інтрыгі, то адмаўляючы складзены супраць караля Vivente rege, то пераходзячы ў апазіцыю да яго. Увесь час намагаўся атрымаць бенефікацыю для свае сям'і. Ян Казімір спрабаваў зменшыць уплыў Сапегаў на Літве, падтрымліваючы Пацаў. Смерць Паўла Яна Сапегі стала вялікай палёгкакй для двара.

Памёр па цяжкай хваробе ў Ружанах. Пахавалі гетмана ў Бярозе ў касцёле картэзіянаў.

Упершыню ажаніўся з Соф'яй Зяновіч (шлюб у 1636 або 1637), з якой меў сына Міхала і дачку Тэадору Аляксандру. Другі раз пабраўся шлюбам з Соф'яй Барбарай Копаць (у 1640 або 1641), з якой меў сыноў Казіміра Яна, Бенедыкта Паўла, Францішка Стэфана і Лявона Базыля, а таксама дачок Соф'ю, Канстанцыю, Тэрэзу і Кацярыну Ганну. Пахавалі П. Я. Сапегу ў касцёле картэзіянцаў у Бярозе Картузскай.

Галерэя

• Іканаграфія Паўла Яна Сапегі
• 
  C. Laurentio, каля 1670
• 
  P. Landry, 1663
• 
  Невядомы мастак, XIX ст.
• 
  Войцех Герсан, 1860—1866

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.

Помнік на палацы Уршчынаўскім (Варшава)