Квэнья

Квэнья
Саманазва:	Quenya, Quendya
Створаны:	Дж. Р. Р. Толкін
Катэгорыя:	штучныя мовы выдуманыя мовы квэнья
Моўныя коды
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO/DIS 639-3:	—
Штучныя мовы

Першыя строчкі плача Namáriё запісаныя тэнвар і лацінскім алфавітам.

Квэ́нья (Quenya) — выдуманая мова, распрацаваная Дж. Р. Р. Толкінам. У легендарыуме з’яўляецца адной з эльфійскіх моў — мову нолдар і ваньяр. Слова квэнья перакладаецца як «гутарка, мова» ці супрацьпастаўляючыся іншым мовам «эльфійская гутарка, эльфійская мова».

Знешняя гісторыя

Працаваць над гэтай мовай Толкін пачаў у 1915 годзе. Асновай для стварэння гэтай мовы стала фінская мова; акрамя гэтага Толкін часткова пазычыў фанетыку і арфаграфію лацінскай і грэчаскай моў. Назва мовы магчыма ўзнікла пад уплывам назвы блізкага да фінскай мовы квэн, распаўсюджанага ў гістарычнай вобласці Квэнландыя (Каянская зямля) ў паўночнай Скандынавіі Толкін прысвяціў шмат увагі канструяванню мовы. Граматыка квэнья была перагледжана чатыры разы да таго, як набыла канчатковую форму. У той жа час, лексіка заставалася адносна стабільнай на працягу ўсяго працэса стварэння. Паралельна з распрацоўкай мовы квэнья Толкін апісваў народ, які гаварыў на гэтай мове — Эльдар ці эльфаў, і таксама гісторыю, краіну і свет, у якім яны маглі б на ёй гаварыць (Міжзем’е). Вынаходніцтва мовы паўплывала на стварэнне трылогіі «Уладар пярсцёнкаў», якая стала класічным творам жанра фэнтэзі. У час, калі адбываліся падзеі, апісаныя ў «Уладары пярсцёнкаў», квэнья выйшла з паўсядзённага ўжытку і заняла ў культуры Міжзем’я тое ж месца, што і латынь у сярэдневяковай еўрапейскай культуры. Невыпадкова сам Толкін часта называў квэнья «эльфійскай латынню». Асноўнай мовай зносін эльфаў стаў сіндарын. У абедзвюх эльфійскіх мовах дзве сістэмы пісьменства — рунічная Кірт і алфавітная Тэнгвар. Дзеля транслітарацыі тэкстаў на квэнья і сіндарыне часта ўжываецца лацінскі алфавіт. Напрыклад: «Sin macil Elesarwa» — «Гэта меч Элесара (Арагорна)». На гэты час на квэнья выдаецца некалькі часопісаў. Таксама ў Вялікабрытаніі і ЗША абаронена некалькі дысертацый па граматыцы гэтай мовы. У 2004 годзе, пасля выхаду на экраны апошняй серыі кінафільма «Уладар пярсцёнкаў», значна павялічылася цікавасць да эльфійскіх моў. Напрыклад, у Вялікабрытаніі ў мужчынскай школе Бірмінгема «Тэрверс-Грын» («Turvers Green Boys» Technology College in Birmingam) упершыню ў свеце вучням пачалі афіцыйна выкладаць эльфійскую мову. Большасць з карыстальнікаў эльфійскіх моў з’яўляюцца пріхільнікамі твораў Толкіна — талкіністамі, дакладная іх колькасць не паддаецца ўліку.

Унутраная гісторыя

Старажытны квэнья

Квэнья ў сваёй старой форме, запісанай сараці Руміла, быў вядомы пад назвай стары ці старажытны квэнья (Yára-Quenya). Ён уяўляў з сабе мову, якая развілася з агульнай эльфійскай — мовы эльдар. Акрамя эльфаў, квэнья карысталіся Валар. Вядома, што эльфы запазычылі ў квэнья частку словаў з валарына. Гэта больш адзначаецца ў дыялекце ваньяр, чым у нолдар.

Пармаквеста і тарквеста

У штодзённых гутарках эльфаў Валінора ўжывалася т. зв. тарквеста (Tarquesta), а ў навуцы і падчас правядзення разнастайных цырымоній — пармаквеста (Parmaquesta). Пры гэтым нолдар і ваньяр гаварылі на двух падобных дыялектах тарквесты — налдарын і ваньярын.

Ваньярын

Дыялект квэнья, на якім гаварылі ваньяр. На яго больш паўплываў валарын, што пацвяржае большая, чым у налдарыне, колькасць запазычанняў. Сам квэнья на гэтым дыялекце меў назву квэндзя.

Тэлерын

Тэлеры, якія прыбылі ў Эльдамар, размаўлялі на мове, падобнай на квэнья, таму некаторыя эльфы лічылі тэлерын адным з яе дыялектаў. Самі тэлеры не падтрымлівалі гэты пункт гледжання.

Квэнья выгнаннікаў

Мова тых нолдар, якія вярнуліся ў Белерыянд. Узнікла пасля забароны Цінгала і прыняцця нолдар у якасці асноўнай мовы для зносін з іншымі эльфамі сіндарына. Квэнья выгнаннікаў у нечым адрозніваецца ад квэнья Амана дзякуючы запазычванню некаторых сіндарынскіх словаў. Адрозненні назіраліся таксама і ў вымаўленні асобных гукаў.

Выкарыстоўванне квэнья іншымі народамі

На квэнья гутарылі таксама ў Нуменары, таксама ў Гондары і Арноры. Падчас Трэцяй эпохі квэнья захаваў той жа статус, што і лацінская мова ў Еўропе.

Фаналогія

Вымаўленне гукаў квэнья і звесткі аб позняй фаналогіі мовы апісаныя ў дадатку Е рамана «Уладар пярсцёнкаў» і нарысе «Outline of Phonology» апублікаваным у часопісе «Parma Eldamberon». Падчас стварэння мовы Толкін імкнуўся наблізіць фаналогію да лацінскай.

Граматыка

Склоны квэнья

• Намінатыў (Назоўны)
• Генітыў (Родны)
• Пасесіў (Прыцяжальны)
• Датыў (Давальны)
• Акузатыў (Вінавальны)
• Лакатыў (Месны)
• Алатыў (Уваходна-месны)
• Аблатыў (Выходна-месны)
• Інструментатыў (Творны)
• «Эльфінітыў», «Загадкавы Склон» — верагодней за ўсё з’яўляецца разнавіднасцю меснага склона абстрактнага выгляду, накшалт fёas — у душы.

Лікі

• Адзіночны лік — вызначае адну рэч
• Парны лік — вызначае непадзельную пару рэчаў, напрыклад «рукі». Яшчэ адзін характэрны прыклад — у квэнья пра лепшых сяброў гавораць «meldu» — гэта значыць «пара сяброў». Гэта паказвае, наколькі яны блізкія.
• Множны лік — вызначае некалькі рэчаў.
• Зборны лік — вызначае непадзельную групу рэчаў, напрыклад «народ», ці вызначаную групу рэчаў, калі выкарыстоўваецца з вызначаным артыклем.

Назоўнікі

Назоўнікі падзяляюцца на тры склоны, але ёсць шмат выключэнняў звязаных з этымалогіяй словаў.

Дзеясловы

У квэнья нолдар-выгнаннікаў ёсць два спражэнні дзеясловаў: першасныя (заканчваюцца ў аснове на зычны) і вытворныя (заканчваюцца ў аснове на галосны), таксама ёсць вялікая колькасць дзеясловаў-«выключэнняў», зразумець спражэнне якіх магчыма толькі звярнуўшыся да іх этымалогіі, ці проста запомніць.

Пісьменства

Тэнгвар. У «знешнім» квэнья часцей выкарыстоўваецца лацінскі алфавіт, паводле сваіх правілаў, адлюстроўваючы тэнгвар, але таксама і са знакамітымі «дзвюма кропкамі», звычайна над канцавым ці падзяляльным e але не толькі.

Гл. таксама

• Эльфійскія мовы Міжзем’я

Спасылкі

• Quenya — the Ancient Tongue(недаступная спасылка)
• Квэнья — старажытная мова
• Гаворым па эльфийску