Перайсці да зместу

Роза Люксембург

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Роза Люксембург
ням.: Rosa Luxemburg
Імя пры нараджэнні ням.: Rosalia Luxenburg (Разалія Люксенбург)
Дата нараджэння 5 сакавіка 1871(1871-03-05)[1][2][…]
Месца нараджэння
Дата смерці 15 студзеня 1919(1919-01-15)[3][1][…] (47 гадоў)
Месца смерці
Грамадзянства  Расійская імперыя
Адукацыя
Навуковая ступень доктар юрыдычных навук
Веравызнанне атэізм
Партыя
Род дзейнасці палітык, філосаф, рэвалюцыянерка, эканаміст, журналістка, рэдактар, палітычны тэарэтык, батанічны калекцыянер, магістр эканомікі, публіцыстка, рэдактар, дацэнт
Бацька Эліяш Люксенбург (1830—1900)
Маці Ліне Левенштэйн (1835—1897)
Муж Густаў Любек (фіктыўны шлюб)
Аўтограф Аўтограф
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Роза Люксембу́рг (ням.: Rosa Luxemburg, польск.: Róża Luksemburg; сапраўднае імя — Разалія Люксенбург; псеўд. Róża Kruszyńska, Maciej Rózga, Spartakus, 5 сакавіка 1871 — 15 студзеня 1919) — нямецкая рэвалюцыянерка польска-яўрэйскага паходжання. Яна была паслядоўнай актывісткай Сацыял-дэмакратыі каралеўства Польшчы і Літвы, Сацыял-дэмакратычнай партыі Германіі, Незалежнай сацыял-дэмакратычнай партыі Германіі і Камуністычнай партыі Германіі.

Адна з найболей уплывовых дзеячаў нямецкай і еўрапейскай рэвалюцыйнай левай сацыял-дэмакратыі. Брала ўдзел у працы кружка польскіх палітычных эмігрантаў, які стаяў ля вытокаў рэвалюцыйнай сацыял-дэмакратыі Польшчы, вяла змаганне супраць нацыяналізму Польскай сацыялістычнай партыі (ППС). За антываенную агітацыю ў гады Першай сусветнай вайны падпала пад рэпрэсіі — сумарны тэрмін, праведзены ў турмах, склаў каля 4 гадоў. Адна з заснавальнікаў антываеннага Саюза Спартака і Камуністычнай партыі Германіі. Схоплена і забіта разам з патужнікам па партыі Карлам Лібкнехтам пасля падаўлення паўстанні берлінскіх працоўных у студзені 1919 года[7].

Біяграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Разалія Люксембург нарадзілася 5 сакавіка 1871 года ў Расійскай імперыі, у горадзе Замосць (Замосце)[7]. Яна была апошнім, пятым дзіцём у буржуазнай яўрэйскай сям’і Эліяша Люксенбурга (1830—1900) (бацька быў камерсантам-лесагандляром) і яго жонкі Лін, народжанай Левенштэйн (1835—1897). У рамане Юліяна Сямёнава «Гарэнне» гаворыцца, што ў Расійскай імперыі Роза Люксембург насіла імя па бацьку «Эдуардаўна». Скончыла жаночую гімназію ў Варшаве. У гімназіі выявіла сябе як бліскучая вучаніца. Яшчэ падчас навукі занялася рэвалюцыйнай дзейнасцю[7].

У 1889 годзе, хаваючыся ад пераследаў паліцыі за ўдзел у польскім рэвалюцыйным падполлі «Пралетарыят», эмігравала ў Швейцарыю, дзе працягнула адукацыю. Вывучала ў Цюрыхскім універсітэце палітычную эканомію, юрыспрудэнцыю, філасофію. Вяла рэвалюцыйную прапаганду сярод студэнтаў, брала удзел у працы кружка польскіх палітычных эмігрантаў, які паклаў пачало рэвалюцыйнай сацыял-дэмакратыі Польшчы, вяла змаганне супраць Польскай сацыялістычнай партыі (ПСП). Тут яна сустрэлася з сацыялістам Леа Ёгіхесам (у расійскім рэвалюцыйным руху вядомым пад псеўданімам Тышка)[8].

У 1893 годзе Роза разам з Янам Цішкам, Юліянам Мархлеўскім, Адольфам Варскім і іншымі брала ўдзел у заснаванні Сацыял-дэмакратычнай партыі Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПіЛ) і ўзначаліла яе друкаваны орган «Справа роботнича». У гэты ж час яна вяла бязлітаснае змаганне з Польскай сацыялістычнай партыяй, хоць Георгі Пляханаў і Фрыдрых Энгельс ставіліся да гэтага змагання далёка не ўхвальна.

У 1897 годзе Роза Люксембург абараніла дысертацыю на тэму «Прамысловае развіццё Польшчы», атрымаўшы ступень доктара дзяржаўнага права. У 1898 годзе пераехала ў Германію[7].

Каб атрымаць нямецкае грамадзянства, ёй давялося аформіць фіктыўны шлюб з нямецкім падданым Густавам Любекам. У 1907 годзе пачаўся раман з Кастусём Цётчыным (1885—1980) (сынам Клары Цэткін), пра што сведчыць шматгадовае ліставанне (напісана каля 600 лістоў)[9].

Канцэпцыя
Ідэалогіі
Інтэрнацыяналы
Асобы
Іншае

Канстанцін разам з маці наведваў пасяджэнні чарговага з’езда Другога інтэрнацыянала, які адбыўся ў Штутгарце, і быў захоплены прамовамі Розы Люксембург. Неўзабаве яна стала яго настаўнікам у вывучэнні марксізма і палюбоўніцай. Развод Клары Цэткін з другім мужам Георгам Фрыдрыхам Цундэлем і разрыў Канстанціна з Розай ізноў зблізіў даўніх сябровак — яны перыядычна сустракаліся ў доме Клары ў Сіленбухе пад Штутгартам, а таксама вялі ліставанне[8].

Больш ніколі ў шлюбе Роза не была і дзяцей не мела. Неўзабаве яна стала бачнай фігурай вельмі левага крыла Сацыял-дэмакратычнай партыі Германіі (СДПГ). Роза выявіла сябе як журналіст і прамоўца. Шматкроць і падоўгу была ў зняволенні ў польскіх і нямецкіх турмах. Яна мела зносіны з Пляханавым, Аўгустам Бебелем, Леніным, Жанам Жарэсам, вяла з імі палеміку.

Па даручэнні партыі яна працавала сярод польскіх гарнякоў Сілезіі, у той жа час тэарэтычна і палітычна ваюючы супраць апартунізму ўсярэдзіне германскай і міжнароднай сацыял-дэмакратыі. Выступала супраць міністэрыялізмау(мільеранізму) і апартуністычных кампрамісаў з буржуазнымі партыямі. Аспрэчанню рэвізіянізму яна прысвяціла шэраг артыкулаў, што склалі кнігу «Сацыяльная рэформа ці рэвалюцыя?» (1899, рускі пераклад 1907). Пасля пачатку расійскай рэвалюцыі ў 1905 гады Люксембург таемна паехала ў Варшаву і ўзяла ўдзел у рэвалюцыйных дзеяннях польскага пралетарыяту. Царская ахранка арыштавала яе, і Роза правяла доўгія месяцы ў турме пад пагрозай расстрэла ці катаргі. Нямецкія сябры выбавілі яе з турмы, і ў 1907 годзе Люксембург назаўжды пераехала ў Германію.

Знаходзячыся летам 1906 года ў Фінляндыі, напісала брашуру «Масавы страйк, партыя і прафсаюзы» (1906, у рускім перакладзе — «Всеобщая забастовка и немецкая социал-демократия», 1919), у якой абагульніла досвед рускай рэвалюцыі і сфармулявала ў святле гэтага досведу задання германскага працоўнага руху. Брашура атрымала высокую ацэнку Леніна.

Роза Люксембург (справа) і Клара Цэткін, 1910

На Штутгарцкім кангрэсе Другога інтэрнацыянала (1907) Люксембург супольна з Леніным унесла папраўкі ў рэзалюцыю Аўгуста Бебеля па пытанні пра дачыненне да імперыялістычнай вайны і мілітарызму. У папраўках, у прыватнасці, паказвалася, што пры ўзнікненні вайны трэба скарыстаць спараджальны ёю крызіс для скідання панавання буржуазіі.

Яшчэ да пачатку Першай сусветнай вайны Роза Люксембург канчаткова парвала не толькі з афіцыйным цэнтрам, але і з Карлам Каўцкім. Цягам шэрага гадоў яна ўзначальвала леварадыкальную апазіцыю ў партыі.

У гады паміж Першай рускай рэвалюцыяй і Першай сусветнай вайной Люксембург пачала ўдзяляць увагу ўзросту і развіццю імперыялізму. Цягам некалькіх гадоў яна вяла курсы эканомікі ў партыйнай школе СДПГ. Яе праца «Назапашанне капіталу» (1913) утрымвае шэраг палажэнняў і высноў, якія паклалі пазней пачатак так званаму «люксембургіянству»[10].

Напярэдадні войны, у 1913 годзе, за прамову супраць мілітарызму Люксембург была прысуджана да года турмы. З пачатку вайны яна пачала рэвалюцыйную агітацыю супраць вайны, узначальваючы групу «Інтэрнацыянал». Падчас вайны — інтэрнацыяналістка, аднадумка Карла Лібкнехта, разам з якім заснавала «Саюз Спартака».

Роза Люксембург, 1895
Роза Люксембург, 1915

18 лютага 1915 года пасля выступу на мітынгу ў Франкфурце-на-Майне Роза Люксембург была арыштавана і кінута ў турму. Праз год яна выйшла на волю, але ўжо праз тры месяцы, у 1916 годзе, ізноў была ўзята пад арышт — гэтым разам прысуджана да двух з паловай гадоў турмы. Аднак, нават знаходзячыся ў турме, Роза не спыніла агітацыйнай і прапагандысцкай працы, пасылаючы канспірацыйна брашуры, улёткі і заклікі супраць вайны. Так, пад псеўданімам «Юніус»[11] яна напісала брашуру «Крызіс сацыял-дэмакратыі», у якой тэарэтычна апярэдзіла поўнае раскладанне II Інтэрнацыяналу і стварэнне III Інтэрнацыяналу. Уладзімір Ленін прачытаў гэту брашуру, апублікаваную ў чэрвені 1916 года, і пахваліў яе, не ведаючы, хто з’явіўся аўтарам[12].

У верасні 1918 года напісала артыкулы, выдадзеныя пасмяротна ў 1922 годзе брашурай пад загалоўкам «Руская рэвалюцыя. Крытычная ацэнка слабасці». Роза Люксембург прадказала, у што выльецца падаўленне палітычных свабод ленінскай «дыктатурай пралетарыяту»:

З падаўленнем свабоднага палітычнага жыцця ва ўсёй краіне жыццё і ў Саветах няўхільна ўсё больш і больш замірае. Без свабодных выбараў, без неабмежаванай свабоды друку і сходаў, без свабоднага змагання думак жыццё адмірае ва ўсіх грамадскіх установах, робіцца толькі падабенствам жыцця, пры якім толькі бюракратыя застаецца дзейным элементам… Пануе і кіруе некалькі дзясяткаў энергічных і дасведчаных партыйных кіраўнікоў. Сярод іх сапраўды кіруе толькі тузін найболей выбітных людзей і толькі адборная частка працоўнага класа час ад часу збіраецца на сходы для таго, каб апладыраваць прамовам правадыроў і аднагалосна ўхваляць прапанаваныя рэзалюцыі. Такім чынам — гэта дыктатура зграі, несумнеўная дыктатура, але не пралетарыяту, а купкі палітыканаў.

— Люксембург Р. Русская революция. Критическая оценка слабости. 1918

Помнік на месцы забойства Розы Люксембург (Ландверканал, Берлін).
Магіла Розы Люксембург (Берлін).

Пасля вызвалення з турмы Роза Люксембург разам з Карлам Лібкнехтам у снежні 1918 года кіравала ўстаноўчым з’ездам Камуністычнай партыі Германіі. Быўшы (як і Лібкнехт) супраць скідання шэйдэманаўскага ўрада, з прычыны слабасці кампартыі, Люксембург усё ж вітала распачаты ў пачатку студзеня 1919 года выступ берлінскіх працоўных. Выступ быў падаўлены. Сацыял-дэмакраты асцерагаліся, што дзеянні Лібкнехта і яго прыхільнікаў могуць прывесці да грамадзянскай вайны. Цэнтральны орган СДПГ «Форвертс» запатрабаваў пераследы правадыроў Камуністычнай партыі Германіі. За галовы Карла Лібкнехта і Розы Люксембург было прызначана 100 000 марак. Па дарозе ў турму Моабіт 15 студзеня 1919 года Розу Люксембург забіў адзін з канвойнікаў. Паводле пазнейшых сведчаннях капітана Вальдэмара Пабста, які дапытваў Розу Люксембург, яе павезлі з гатэля «Эдэн», дзе праводзіўся допыт, усю ў крыві. Скарыстаўшыся катэрам для транспартавання арыштаванай, у бязлюдным месцы Ландверканала паміж паркам Тыргартэн і Заапаркам падначалены Пабста лейтэнант флота Эрман Сушон стрэліў жанчыне ў галаву і скінуў цела ў канал паміж мастамі ў раёне ўзбярэжнай вуліцы Катарына-Хайнрот-Уфер (раён Тыргартэн, акруга Мітэ). Пазней Пабст прызнаўся, што дазвол на забойства Розы Люксембург ён атрымаў ад рэйхсміністра абароны правага сацыял-дэмакрата Густава Носкэ[13]. Цела было знойдзена амаль праз пяць месяцаў — 31 мая. Роза Люксембург была пахавана 13 чэрвеня 1919 года на могілках Фрыдрыхсфельдэ ў Берліне, дзе пад канец студзеня быў пахаваны Лібкнехт і іншыя ўдзельнікі няўдалага паўстання.

Паводле слоў гісторыка Ісака Дойчэра, з забойствам Люксембург «свой апошні трыумф святкавала кайзераўская Германія і першы — нацысцкая». У эпоху ГДР на набярэжнай паўднёвага берага Ландвер канала каля моста Lichtensteinbrücke усталяваны помнік Розе Люксембург[14] у выглядзе бронзавых літар яе імя, што сыходзяць з парэнчаў набярэжнай у ваду канала, і мемарыяльнай дошкі, а ў 200 м паўночней быў пастаўлены памятны знак на месцы забойства Карла Лібкнехта[15]. На могілкі Фрыдрыхсфельдэ будучы знакаміты архітэктар Людвіг Міс ван дэр Роэ у 1926 годзе стварыў манумент загінулым рэвалюцыянерам (разбураны нацыстамі ў 1930-х гадах)[16].

Сачыненні

[правіць | правіць зыходнік]

Сярод літаратурнай спадчыны Розы Люксембург асабліва трэба адзначыць працы:

Цытаты

[правіць | правіць зыходнік]
" Самая безаглядная рэвалюцыйная наважнасць і самая велікадушная людскасць — толькі ў іх праўдзівае дыханне сацыялізму. Свет павінен быць перавернуты, але кожная разлітая сляза, якую можна асушыць, — гэта вінавачанне, а кожны чалавек, які, спяшаючыся па важнай справе, проста па грубай няўважлівасці душыць беднага чарвяка, здзяйсняе злачынства[17] "
" Сацыялізм без палітычнай волі — не сацыялізм… Свабода толькі для прыхільнікаў урада, толькі для членаў партыі, як бы шматлікія яны ні былі, — гэта не свабода. Свабода неадменна мяркуе свабоду для тых, хто думае інакш. Не з-за фанатызму «справядлівасці», а таму, што ўсё жыватворнае, станоўчае і ачышчальнае ў палітычнай свабоды з’яўляецца яе існасцю, і робіцца незаможным, калі «свабода» робіцца прывілеем, — радкі з турэмных нататак Розыы Люксембург пра расійскую рэвалюцыю 1917 года[18][19] "

Ацэнка дзейнасці

[правіць | правіць зыходнік]

Уладзімір Ільіч Ленін высока шанаваў рэвалюцыйныя заслугі Розы Люксембург. Ён зваў яе «арлом, вялікай камуністкай, прадстаўніком нефальсіфікаванага, рэвалюцыйнага марксізму», падкрэсліваючы, што яе працы

…будуць найкарыснейшым урокам для выхавання многіх пакаленняў камуністаў усяго свету.

— Ленин В. И. «К истории вопроса о диктатуре» (1920)[20]

У той жа час Ленін раскрытыкаваў люксембургіянскую тэорыю імперыялізму і назапашанні капіталу, якая, як адзначае БСЭ, «па істоце з’яўлялася абгрунтаваннем тэорыі аўтаматычнага краху капіталізму»[21]. У лісце да Каменева ён паказваў: «Чытаў новую кнігу Розы „Die Akkumulation des Kapitals“. Нахлусіла жорстка! Пераблытала Маркса. Я вельмі рады, што і Панекук і Экштейн і О. Баўар яе згоднена засудзілі і сказалі супраць яе тое, што я ў 1899 г. казаў супраць народнікаў. Збіраюся пісаць пра Ружу ў „Асвеце“ для № 4 197.»[22]. У сакавіку — красавіку 1913 года У. І. Ленін працуе над сваім артыкулам «Няўдалы дадатак тэорыі Маркса Розай Люксембург», піша план артыкулы, складае статыстычныя табліцы, робіць выпісы з «Капіталу» К. Маркса, аднак яго артыкул пра кнігу Р. Люксембург у друку так і не з’явіўся[23].

Памяць

[правіць | правіць зыходнік]
Помнік Розе Люксембург каля будынка рэдакцыі газеты Neues Deutschland у Берліне. Скульптар Рольф Библь  (ням.) (бел., 1998—1999
Паштовая марка СССР, 1957

У цэнтры Берліна (раён Мітэ) ў памяць пра Розу Люксембург уладамі былой ГДР названа плошча (ням.: Rosa-Luxemburg-Platz) і станцыя метро (ням.: Rosa-Luxemburg-Platz (Berlin U-Bahn)) (назвы захаваліся пасля ўз’яднання Германіі ў 1990 годзе). Апроч таго, у Германіі створаны няўрадавы фонд Розы Люксембург, злучаны з партыяй «Левыя».

Імем Розы Люксембург названы:

Існавалі таксама пляцы і вуліцы імя Розы Люксембург у гарадах Абакане (цяпер вуліца Г. А. Вяткіна), Азове (цяпер вуліца Аляксандра Неўскага), Астрахані (цяпер Мікольская), Батумі (Грузія) (цяпер вуліца Мераба Кастава), Мікалаеве (цяпер Мікольская), Адэсе (цяпер вуліца І. Буніна), Сімферопалі (цяпер вуліца Аляксандра Неўскага), Старабельску (цяпер вуліца Лангемака), Феадосіі (цяпер Адміральскі бульвар), Харкаве (цяпер Паўлаўская плошча), Хмяльніцкім (цяпер вуліца Грушэўскага).

Імем Розы Люксембург былі названы прамысловыя прадпрыемствы (кандытарская фабрыка ў Адэсе (цяпер ААТ «Камбінат»), воўнапрадзільная фабрыка ў мястэчку Волга, Некаузскі раён, Яраслаўская вобласць (не дзее)) і санаторыя ў мястэчку Гаспра.

Бібліяграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б Starke H. D. Rosa Luxemburg // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
  2. ↑ Itaú Cultural Rosa Luxemburgo // Enciclopédia Itaú Cultural — São Paulo: Itaú Cultural, 2001. — ISBN 978-85-7979-060-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.
  3. ↑ Айзин Б. А. Люксембург Роза // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1974. — Т. 15 : Ломбард — Мезитол. — С. 110–112. Праверана 27 верасня 2015.
  4. ↑ а б в http://library.fes.de/cgi-bin/ihg2pdf.pl?vol=2&f=135&l=136
  5. ↑ Catalog of the German National Library Праверана 21 ліпеня 2024.
  6. ↑ Айзин Б. А. Люксембург Роза // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1974. — Т. 15 : Ломбард — Мезитол. — С. 110–112. Праверана 28 верасня 2015.
  7. ↑ а б в г Люксембург Роза / Айзин Б. А. // Т. 15. Ломбард — Мезитол. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — С. 110—112. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
  8. ↑ а б Еврейская газета: Старейший депутат Рейхстага#Подруга Роза.
  9. ↑ Die Zeit 5. Oktober 1984. Rosa Luxemburg in ihren Briefen (ням.)
  10. ↑ Бирюков И., Ивашкина И.. Роза Люксембург и «русская революция»(недаступная спасылка). Лефт.ру (6 лістапада 2008). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 10 ліпеня 2016.
  11. ↑ Юниус, автор «Писем Юниуса» // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  12. ↑ Harding N. Lenin’s Political Thought: Theory and Practice in the Democratic and Socialist Revolutions. — Haymarket Books, 2010. — ISBN 1-931859-89-2. — P. 372.
  13. ↑ Erster Weltkrieg: Die Pazifistin Rosa Luxemburg. // Die Zeit.
  14. ↑ Памятник на месте нахождения тела Розы Люксембург через 5 месяцев после убийства.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 студзеня 2015. Праверана 10 ліпеня 2016.
  15. ↑ Фотография места убийства Либкнехта.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 студзеня 2015. Праверана 10 ліпеня 2016.
  16. ↑ Памятник Революционерам авторства Мис Ван Дер Роэ..
  17. ↑ Luxemburg R. Gesammelte Werke. В., 1974. Bd. 4. S. 385.
  18. ↑ Rosa Luxemburg: Zur russischen Revolution. In: GW 4, Berlin 2000, S. 359, Anmerkung 3
  19. ↑ Возвращение Архівавана 13 кастрычніка 2007.
  20. ↑ Ленин В. И. «К истории вопроса о диктатуре» (1920)
  21. ↑ Введенский Б.А. . Большая советская энциклопедия Том 37 - Большая Советская Энциклопедия Второе издание. Архівавана з першакрыніцы 28 красавіка 2013. Праверана 22 красавіка 2013.
  22. ↑ Ленин ПСС, т. 48, с. 173
  23. ↑ Ленин ПСС, т. 48, с. 389

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Блауг М. Люксембург, Роза // 100 великих экономистов до Кейнса = Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one hundred great economists of the past. — СПб.: Экономикус, 2008. — С. 181-183. — 352 с. — (Библиотека «Экономической школы», вып. 42). — 1 500 экз. — ISBN 978-5-903816-01-9.
  • Дунаевская Р. Роза Люксембург, освобождение женщин и марксистская философия революции (1982)
  • Лукач Г. Роза Люксембург как марксист — глава из книги История и классовое сознание Архівавана 10 лістапада 2008.
  • Люксембург Роза / Айзин Б. А. // Т. 15. Ломбард — Мезитол. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
  • Минутко И. Восхождение. Повесть о Розе Люксембург. — М.: Политиздат, 1983. — 424 с. («Пламенные революционеры»)
  • Негт О. Роза Люксембург : Часть 1 Архівавана 27 кастрычніка 2007.; Часть 2 Архівавана 27 кастрычніка 2007.
  • Трахтенберг И. А. Борьба против народничества // Капиталистическое воспроизводство и экономические кризисы (Очерк теории). — 2-е изд. — М.: Госполитиздат, 1954. — С. 86-88. — 199 с. — 150 000 экз.
  • Троцкий Л. Мученики Третьего Интернационала: Политическая биография Розы Люксембург и Карла Либкнехта

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Роза_Люксембург&oldid=4848703"