Грамадзянская вайна ў Камбоджы

Грамадзянская вайна ў Камбоджы
Асноўны канфлікт: Другая індакітайская вайна і Халодная вайна
Амерыканскія танкі ў Камбоджы падчас Камбаджыйскай кампаніі. 4 мая 1970.
Дата	1-я фаза: 11 сакавіка 1967 — 18 сакавіка 1970 2-я фаза: 18 сакавіка 1970 — 17 красавіка 1975
Месца	Камбоджа
Вынік	перамога «Чырвоных кхмераў»
Праціўнікі
1967—1970: Камбоджа 1970—1975 Кхмерская Рэспубліка ЗША Рэспубліка В’етнам Свабодныя кхмеры пры падтрымцы: Аўстралія Канада Вялікабрытанія Францыя Індыя Тайланд Японія Малайзія Сінгапур Інданезія 1967—1970 Чырвоныя кхмеры 1970—1975 НАФК: • Чырвоныя кхмеры • КУНАК • Кхмеры Румда • МОНАТІО (1975) Дэмакратычная Рэспубліка В’етнам НФВПВ пры падтрымцы: КНР СССР Чэхаславакія Польшча Румынія Куба
Камандуючыя
Нарадом Сіянук Лан Нол Сон Нгок Тхань Лонг Барэт Пол Пот Кхіеў Сампхан Енг Сары Нгуан Чэа Сон Сен Нарадом Сіянук
Сілы бакоў
30 тыс. чал. (1968) 35 тыс. чал. (1970) 100 000 тыс. чал. (1972) 200 тыс. чал. (1973) 50 тыс. чал. (1974) 4 тыс. чал. (1970) 70 тыс. чал. (1972) 40—60 тыс. чал. (1975)
Агульныя страты
240—300 тыс. загінуўшых
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Грамадзянская вайна ў Камбоджы — ваенна-палітычны канфлікт у Камбоджы ў 1967—1975 гадах. На першых этапах разгортваўся паміж камуністычнымі партызанамі (пры актыўным садзейнічанні Паўночнага В’етнама і НФВПВ) і рэжымам кіраўніка дзяржавы Нарадома Сіянука. Пасля перавароту Лан Нола і ўстанаўлення праамерыканскага рэспубліканскага рэжыму ў 1970 годзе разгортваўся паміж урадам краіны, які падтрымлівалі ЗША і Паўднёвым В’етнам, і падтрыманы Паўночным В’етнамам Нацыянальным адзіным фронтам Кампучыі, у якім значную ролю адыгрывалі партыйныя структуры і ўзброеныя фармаванні мясцовых камуністаў. Вынікам вайны стала падзенне цэнтральнага ўрада і прыход да ўлады «чырвоных кхмераў». Яны абвясцілі курс на радыкальную перабудову камбоджыйскага грамадства з апорай на мааісцкія канцэпцыі. Грамадзянская вайна ў Камбоджы, нароўні з баявымі дзеяннямі ў Лаосе і Паўднёвым В’етнаме, лічыцца часткай Другой Індакітайскай вайны.

Пачатак вайны

У 1953 г. Камбоджа атрымала незалежнасць ад Францыі. Згодна з Жэнеўскім пагадненнем 1954 года, якое завяршыла каланіяльную вайну Францыі ў Індакітаі, Камбоджа абвяшчалася нейтральнай краінай. Кіраўніком каралеўства стаў прынц Нарадом Сіянук. Манарх спачатку карыстаўся вялікай папулярнасцю сярод насельніцтва. Сіянук пазіцыянаваў сябе як палітык левага толку. Ён быў перакананы, што дамінуючай сілай у Паўднёва-Усходняй Азіі ў будучыні апынецца Кітай. У 1965 годзе, пасля шэрагу памежных інцыдэнтаў з удзелам Узброеных Сіл ЗША ў Паўднёвым В’етнаме, Камбоджа разарвала дыпламатычныя адносіны з Вашынгтонам.

У ходзе грамадзянскай вайны ў Паўднёвым В’етнаме, у якую ў далейшым актыўна ўмяшаліся ЗША, камбаджыйская тэрыторыя актыўна выкарыстоўвалася партызанамі НФВПВ і падраздзяленнямі Паўночнага В’етнама. Амерыканскі лідар Ліндан Джонсан забараніў амерыканскім наземным падраздзяленням дзейнічаць на тэрыторыі Камбоджы, бо гэта парушала б яе фармальны нейтралітэт. Сілы НФВПВ і Паўночнага В’етнама, не звязаныя такімі абмежаваннямі, стварылі ва ўсходніх раёнах краіны сетку базавых лагераў і складоў, куды адыходзілі пасля кожнай сур’ёзнай паразы ў Паўднёвым В’етнаме, каб у бяспекі ад дзеянняў праціўніка папоўніць страты і адпачыць. У 1966 годзе прынц Сіянук заключыў з Кітаем, які падтрымліваў Паўночны В’етнам у вайне, пагадненне аб прысутнасці камуністычных войскаў у Камбоджы і выкарыстанні марскога порта Сіануквіль для дастаўкі ім ваенных матэрыялаў, што з’яўлялася парушэннем нейтралітэту краіны. Шлях, па якім ажыццяўлялася забеспячэнне камуністычных сіл праз Камбоджу, атрымаў назву «Сцежка Сіянука», па аналогіі з больш вядомай «сцежкай Ха Шы Міна». Паўночнікі стварылі на тэрыторыі нейтральнай Камбоджы буйныя ваенныя базы; у 1970 годзе амерыкана-паўднёвав’етнамскія войскі выявілі на тэрыторыі адной з такіх баз 171 тону боепрыпасаў, на тэрыторыі другой — 326 тон. Знаходжанне в’етнамскіх сіл на тэрыторыі краіны пацягнула масу праблем, адной з самых вострых стала харчовае пытанне: замежныя войскі масава скуплялі ў камбаджыйцаў ежу, прапаноўваючы цану нашмат вышэй урадавай. Гэта нанесла адчувальны ўдар па рысавым экспарце Камбоджы і па яе эканоміцы. У сельскую мясцовасць былі адпраўлены салдаты, якія збіралі рыс пад пагрозай прымянення сілы.

У 1967 годзе ў правінцыі Батамбанг, традыцыйным апірышчы супраціву ўладам, успыхнула сялянскае паўстанне, але хутка яно падушана ўрадавымі сіламі і мабілізаванымі на расправы чыноўнікамі і гараджанамі. Бунт выкарыстаны Камуністычнай партыяй Камбоджы, вядомай як «Чырвоныя кхмеры», для разгортвання ўзброенай барацьбы супраць Сіянука. У студзені 1968 года камуністы здзейснілі першую ваенную акцыю, у той момант у іх было ўсяго 10 вінтовак. Аднак да канца 1968 года ў Камбоджы ўжо поўным ходам ішла грамадзянская вайна.

На раннім этапе вайны баявыя дзеянні былі слабаінтэнсіўнымі і праходзілі без умяшання ЗША або Паўночнага В’етнама. Прынц Сіянук, арганізаваўшы барацьбу супраць камуністычных паўстанцаў, пачаў мяняць сваю знешнюю палітыку. У 1969 годзе Камбоджа аднавіла дыпламатычныя адносіны з ЗША. З сакавіка таго ж года амерыканская авіяцыя таемна праводзіла бамбардзіроўкі базавых раёнаў НФВПВ і арміі ДРВ на ўсходзе Камбоджы (Аперацыя «Меню»). Гэта рабілася з тайнай або відавочнай згоды Сіянука. Аднак бамбардзіроўкі закраналі толькі тыя аб’екты, якія выкарыстоўваліся камуністычнымі сіламі, што дзейнічалі ў Паўднёвым В’етнаме. У грамадзянскую вайну ў краіне ЗША па-ранейшаму не ўмешваліся.

Эскалацыя вайны

Асноўны артыкул: Камбаджыйская кампанія

У сакавіку 1970 года ў Камбоджы адбыўся бяскроўны пераварот, у выніку якога прынц Сіянук апынуўся скінуты, а да ўлады прыйшоў яго прэм’ер-міністр Лан Нол, які адрозніваўся рашучымі праамерыканскімі поглядамі. Прынц пасля гэтага наведаў Маскву і Пекін, адкуль адкрыта заклікаў сваіх зараз ужо былых праціўнікаў зрынуць незаконны ўрад. Тым часам Лан Нол, узяўшы ўладу ў свае рукі, адразу ж распарадзіўся зачыніць порт Сіануквіль для дастаўкі ваенных матэрыялаў камуністам, і запатрабаваў ад паўночнав’етнамскіх войскаў на працягу 72 гадзін пакінуць тэрыторыю краіны.

Галоўным наступствам заявы Лан Нола было тое, што з гэтага моманту вайна ў Камбоджы перастала быць унутранай справай краіны, так як страта камбаджыйскіх баз сур’ёзна адбілася б на правядзенні в’етнамскімі камуністычнымі сіламі аперацый у Паўднёвым В’етнаме. Армія ДРВ не падпарадкавалася ўльтыматуму, а замест гэтага разгарнула шырокамаштабнае наступленне супраць камбаджыйскіх войскаў. Вельмі хутка пагроза навісла над Пнампенем — сталіцай краіны. Зараз пад ударам апынуліся ваенна-палітычныя інтарэсы ЗША ў рэгіёне. Ваенная перамога паўночнав’етнамскіх войскаў у Камбоджы аказала б вельмі пазітыўны эфект на В’етнамскую вайну, ператварыўшы ўсю краіну ў тыл НФВПВ і Паўночнага В’етнама. У канцы красавіка 1970 года прэзідэнт ЗША Рычард Ніксан пасля шматлікіх кансультацый з саветнікамі прыняў рашэнне аб правядзенні наземнай аперацыі ў Камбоджы, мэтай якой стала б памяншэнне ціску праціўніка на ўрадавыя сілы, а таксама знішчэнне базавых лагераў на ўсходзе краіны.

30 красавіка і 1 мая 1970 года Узброеныя сілы ЗША і Паўднёвага В'етнама пачалі ваенную інтэрвенцыю. Прасоўваючыся ўглыб краіны, яны не сустрэлі значнага супраціву, так як асноўныя сілы паўночнав’етнамскай арміі ў гэты час вялі баявыя дзеянні на Заходнім фронце. Былі выяўлены некалькі буйных базавых лагераў. Падчас гэтай аперацыі амерыканская армія захапіла самыя буйныя трафеі за час В’етнамскай вайны. Аднак уварванне выклікала ўсплёск актыўнасці антываеннага руху ў ЗША, што вымусіла Ніксана паабяцаць вывесці войскі з Камбоджы да 30 чэрвеня. Гэта і было зроблена. Паўднёвав’етнамская армія працягвала аперацыі тут яшчэ некалькі месяцаў, прычым аказала непасрэдную падтрымку ўрадавай арміі (якая цяпер насіла назву FANK — фр.: Forces Armees Nationales Khemeres, Кхмерскія Нацыянальныя ўзброеныя сілы) на поле бою.

Пералом

Да сярэдзіны 1970 года расстаноўка сіл у Камбоджы выглядала наступным чынам. Антыўрадавыя камуністычныя сілы былі фармальна аб’яднаны ў Нацыянальны адзіны фронт Кампучыі (НЕФК, фр.: Front Uni National du Kampuchea, FUNK), створаны на Нацыянальным кангрэсе Камбоджы ў Пекіне 3—4 мая 1970 года. Сіянук узначаліў Каралеўскі ўрад нацыянальнага адзінства Кампучыі (КПНЭК, фр.: Government Royal d'union Nationale du Kampuchea, GRUNK), які знаходзіўся ў выгнанні, хоць і не прызнаваў за сабой такога статусу, так як некаторыя яго прадстаўнікі знаходзіліся ў Камбоджы на падкантрольных НАФК тэрыторыях, якія называліся «вызваленымі раёнамі», і асабіста Сіянук наведваў такія раёны, не выпрабоўваючы ніякіх нязручнасцяў і звязаных звычайна з ваеннай актыўнасцю ворага праблем. У баявых дзеяннях супраць урадавай арміі на гэтай фазе вайны ўдзельнічалі ўзброеныя сілы «Чырвоных кхмераў» пры падтрымцы арміі ДРВ. Рэжым, які знаходзіцца ва ўладзе Лан Нол, а пачаў атрымліваць значную ваенна-эканамічную дапамогу ад ЗША. Амерыканская авіяцыя аказвала падтрымку ўрадавай арміі. Акрамя таго, паўднёвав’етнамская армія перыядычна вярталася ў Камбоджу і праводзіла ваенныя аперацыі сумесна з нацыянальнай арміяй FANK, аднак без асаблівага поспеху. Такім чынам, у камбаджыйскай грамадзянскай вайне прымалі ўдзел узброеныя сілы трох замежных дзяржаў.

У жніўні 1970 года ўрадавая армія паспрабавала рашуча пераламаць ход баявых дзеянняў, пачаўшы аперацыю «Чэнла I», а праз год, летам — восенню 1971 года, рушыла ўслед «Чэнла II». У абодвух выпадках спрабуючы ўсталяваць кантроль над дарогай са сталіцы на Кампангсаом (суч. Сіануквіль). Абедзве аперацыі скончыліся вельмі няўдала, і пасля гэтага FANK у цэлым перайшла да стратэгічнай абароны, а вайна канчаткова прыняла зацяжны характар. У 1971 года каля 70% тэрыторыі краіны кантралявалася войскамі ДРВ і атрадамі НАФК. Баявыя дзеянні вяліся ў асноўным за лініі камунікацый, па якіх Пнампень забяспечваўся харчаваннем. Да гэтага часу горад знаходзіўся практычна на абложным становішчы, — з вясны 1972 года ён перыядычна падвяргаўся артылерыйскім абстрэлам, якія прыводзілі да гібелі мірнага насельніцтва. Рэжым Лан Нола набываў усё больш аўтарытарныя рысы: Лон Нол адначасова з’яўляўся прэзідэнтам, прэм’ер-міністрам і міністрам абароны. Паралельна з гэтым вызваленыя тэрыторыі паступова траплялі пад кантроль камуністаў. Сацыяльная база камуністаў у 1970—1972 гадах пастаянна расла з-за палітыкі, якая праводзілася ў інтарэсах беззямельных і малазямельных сялян.

У студзені 1973 года было падпісана Парыжскае пагадненне, якое, як меркавалася, павінна было завяршыць вайну ў В’етнаме. У лютым заключылі перамір’е ваюючыя бакі ў Лаосе. У канцы студзеня і пачатку лютага камуністы ажыццявілі маштабнае наступленне, па выніках якога ўрадавыя войскі былі выбіты з асноўных рысавых раёнаў. Акрамя таго, былі перарэзаны лініі камунікацый паміж Пнампенем і Батамбангам, і сталіца апынулася ў блакадзе. Лон Нол абвясціў перамір’е на ўсёй тэрыторыі краіны, аднак «чырвоныя кхмеры» працягвалі баявыя дзеянні. Паколькі амерыканская авіяцыя больш не выкарыстоўвалася ў Паўднёвым В’етнаме і Лаосе, цяпер яна магла аказваць камбаджыйскай арміі значна больш значную падтрымку. Наступныя паўгода былі адзначаны самымі жорсткімі паветранымі бамбардзіроўкамі Камбоджы за ўсю вайну. Авіяўдары скончыліся па патрабаванні Кангрэсу ЗША 15 жніўня 1973 года. З сакавіка па ліпень 1973 года на тэрыторыю Камбоджы было скінута каля 250 тыс. тон бомбаў. У той жа час Паўночны В’етнам спыніў удзел сваіх войскаў у баявых дзеяннях, не ў апошнюю чаргу з-за разыходжанняў з «чырвонымі кхмерамі» па палітычных пытаннях. Прынц Сіянук заставаўся ўжо асабліва намінальнай фігурай у GRUNK, не валодаючы ніякай рэальнай уладай. Як ён сказаў у інтэрв’ю італьянскай журналістцы Арыане Фалачы, ... яны [чырвоныя кхмеры] выціснулі з мяне ўсё, што маглі, а потым выплюнулі, нібы вішнёвую костачку. Удары амерыканскай авіяцыі, якія каштавалі велізарных ахвяр і разбурэнняў, у 1973 годзе выратавалі лоналаўскі рэжым. Спроба ўзяць Пнампень з боку камуністаў правалілася. У той жа час чырвоныя кхмеры пашыралі сферу свайго ўплыву, якая да таго моманту ахоплівала ўжо дзве траціны тэрыторыі краіны. Тыя, што засталіся ў жывых пасля амерыканскіх бамбёжак, сяляне масава ўліваліся ў шэрагі камуністычных частак. Такім чынам, 1973 год стаў пераломным для ходу вайны. Акрамя таго, кхмерскія камуністы да гэтага моманту сталі галоўнай ваенна-палітычнай сілай, адціснуўшы на другі план іншыя фарміраванні супраціву.

Падзенне Пнампені

План фінальнага наступлення на Пнампень у красавіку 1975 года.

1 студзеня 1975 г. «чырвоныя кхмеры» пачалі сваё фінальнае наступленне, накіраванае на ўзяцце Пнампеня. Яны паступова звужалі кола вакол горада, пазбаўляючы яго без ліній забеспячэння. Горад быў наводнены бежанцамі і працягваў жыць выключна за кошт паставак харчавання рачнымі канвоямі і самалётамі ВПС ЗША па паветры. Ужо было відавочна, што дні цэнтральнага ўрада палічаны. 1 красавіка Лан Нол сышоў у адстаўку. 12 красавіка з Пнампені быў эвакуіраваны персанал пасольства ЗША (Аперацыя «Eagle Pull»), што апынулася пралогам да эвакуацыі пасольства ў Сайгоне ўсяго праз два тыдні. Раніцай 17 красавіка 1975 года сталіца Камбоджы — Пнампень — перайшла пад кантроль «чырвоных кхмераў». Грамадзянская вайна ў Камбоджы завяршылася.

Наступствы

Амерыканскія паветраныя бамбардзіроўкі (асабліва ўдары стратэгічных бамбардзіроўшчыкаў Boeing B-52 Stratofortress) нанеслі буйную шкоду прыродзе Камбоджы. Баявыя дзеянні ператварылі больш за 2 мільёны людзей у бежанцаў і нанеслі велізарныя страты эканоміцы краіны: 80% прамысловых магутнасцяў разбурана, 40% дарог і 30% мастоў знішчана.

Літаратура

• Chandler, David P. The Tragedy of Cambodian History. — New Haven CT: Yale University Press, 1991. — ISBN 0-300-04919-6.
• Deac, Wilfred P. Road to the Killing Fields: the Cambodian War of 1970–1975. — College Station TX : Texas A&M University Press, 2000.
• Dougan, Clark; Fulghum, David et al. The Fall of the South. — Boston: Boston Publishing Company, 1985. — ISBN 0-939526-16-6.
• Isaacs, Arnold; Hardy, Gordon. Pawns of War: Cambodia and Laos. — Boston: Boston Publishing Company, 1988. — ISBN 0-939526-24-7.
• Karnow, Stanley. Vietnam: A History. — New York: Viking Press, 1983. — ISBN 0-670-74604-5.
• Kinnard, Douglas, The War Managers. Wayne NJ: Avery Publishing Group, 1988.
• Kroth, Jerry. Duped!: Delusion, denial, and the end of the American Dream. — Jerry Kroth. — ISBN 9780936618081.
• Lipsman, Samuel; Doyle, Edward et al. Fighting for Time: 1969–1970. — Boston: Boston Publishing Company, 1983. — ISBN 0-939526-07-7.
• Lipsman, Samuel; Weiss, Stephen. The False Peace: 1972–74. — Boston: Boston Publishing Company, 1985. — ISBN 0-939526-15-8.
• Morris, Stephen. Why Vietnam invaded Cambodia : political culture and the causes of war (англ.). — Stanford CA: Stanford University Press, 1999. — ISBN 0-8047-3049-0.
• Morrocco, John. Rain of Fire: Air War, 1969–1973. — Boston: Boston Publishing Company, 1985. — ISBN 0-939526-14-X.
• Osborne, Milton. Before Kampuchea: Preludes to Tragedy. — Sydney: George Allen & Unwin, 1979. — ISBN 0-86861-249-9.
• Pike Douglas, John Prados, James W. Gibson, Shelby Stanton, Col. Rod Paschall, John Morrocco, and Benjamin F. Schemmer, War in the Shadows. Boston: Boston Publishing Company, 1991.
• Ponchaud, Francois, Cambodia: Year Zero. New York: Holt, Rinehart, and Winston, 1981.
• Shaw, John M. The Cambodian Campaign: the 1970 offensive and America's Vietnam War — Lawrence KS: University of Kansas Press, 2005. — ISBN 0-7006-1405-2.
• Shawcross, William. Sideshow: Kissinger, Nixon and the Destruction of Cambodia. — University of Michigan, 1979. — ISBN 0-671-23070-0.
• Sliwinski, Marek. Le Génocide Khmer Rouge: Une Analyse Démographique. — Paris: L'Harmattan, 1995. — ISBN 978-2-738-43525-5.
• Snepp, Frank. Decent Interval: An Insider's Account of Saigon's Indecent End Told by the CIA's Chief Strategy Analyst in Vietnam. — New York: Random House, 1977. — ISBN 0-394-40743-1.
• Tully, John. A short history of Cambodia: from empire to survival. — Singapore: Allen & Unwin, 2005. — ISBN 1-74114-763-8.

Спасылкі

• Гражданская война в Камбодже. (руск.)
• Bombs Over Cambodia (англ.)