Смаргонь
Горад
Смаргонь 
Смаргонь на карце Беларусі ±   | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Смарго́нь[2] (трансліт.: Smarhoń) — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Смаргонскага раёна, на рацэ Оксне (левы прыток Віліі) і яе прытоку Гервятцы. За 260 км на паўночны ўсход ад Гродна; чыгуначая станцыя на лініі Маладзечна — Вільнюс. Вузел аўтадарог на Маладзечна, Вільнюс, Вілейку, Крэва, Свір. Насельніцтва 37 527 чал. (2018)[3].
Назва[правіць | правіць зыходнік]
Паводле В. Жучкевіча, назва балцкага паходжання і звязаная з коранем smurg-[4]. Старажытнейшаю за «Смаргонь» лічыцца засведчаная ў літоўскім маўленні рэгіёна (у Рымдзюнах) форма Smurgainys («Смургойні»)[5].
Такім самым чынам, праз утваральнік -jn-, у гэтай частцы Павілля ўтвораны і тапонімы Дукойні, Жукойні. На мяжы XV—XVI стагоддзяў тытул магнатаў Зяновічаў гучаў як hares in Smorgoyny «паны на Смаргойнах»[6]. Форма тапоніма ў 1567 годзе засведчаная як «Сморкгойнь»[7].
Назва звязаная з літ. smurgis «смаркач» (хто сморкаецца), ад smurgas «лядаш са страхі; соплі» і smurgti «накрапваць, імжыць».
Найімаверней гэта было імя першага пасяленца на месцы Смаргоні. Імя са значэннем «Смаркач» магло быць мянушкавага тыпу, але не выключана, што гэта было імя, нададзенае хлопчыку яшчэ ў маленстве.
Такім самым чынам утвораная і назва блізкіх да Смаргоні Кушлян, ад kušlys «сляпец» (хто падслепаваты). Падобнага тыпу і вядомае з ХІІІ стагоддзя яцвяжскае імя Зебр (літ. žebras «мурзаты; пярэсты, стракаты»)[8].
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Упершыню Смаргонь упамінаецца ў дакументах па гісторыі Вілейскай епархіі ў 1503 годзе. Вядомая як прыватнае мястэчка ў Вялікім Княстве Літоўскім, уласнасць Зяновічаў, Радзівілаў, Пшаздзецкіх. Звалася таксама Смургоні, у XIX стагоддзі Смаргоні. У 1552 годзе тут заснаваны кальвінісцкі збор. З 1590 года пачалі працаваць папяровая мануфактура, школа, шпіталь. У Смаргоні ўпершыню пачалі выпякаць абаранкі (смаргонкі)[9]. У XVII стагоддзі Радзівілы заснавалі так званую «Смаргонскую акадэмію»[10] — жартоўная назва промыслу па лоўлі і дрэсіроўцы мядзведзяў. З 1795 года Смаргонь у складзе Расійскай імперыі.
У час вайны 1812 года пры адступленні французскіх войскаў тут спыняўся Напалеон I, перадаў камандаванне маршалу І. Мюрату і з’ехаў у Парыж. З таго часу дарогу Смаргонь — Ашмяны завуць Напалеонаўскай дарогай. У Першую сусветную вайну праз Смаргонь праходзіла лінія фронту, паселішча было разбурана. У 1920—1922 гадах Смаргонь уваходзіла ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 года — Польскай Рэспублікі. З 1939 года ў БССР, з 15 студзеня 1940 года Смаргонь — цэнтр Смаргонскага раёна Вілейскай вобласці.
З 25 чэрвеня 1941 года да 4 ліпеня 1944 года Смаргонь акупавана гітлераўскай Германіяй.
4 ліпеня 1944 года 35-я гвардзейская танкавая брыгада, якой камандаваў Герой Савецкага Саюза Азі Асланаў, фарсіраваўшы Вілію, сумесна з 7-й гвардзейскай брыгадай, вызваліла горад. З верасня 1944 года Смаргонь — цэнтр Смаргонскага раёна Маладзечанскай вобласці. 20 студзеня 1960 года Смаргонь і Смаргонскі раён пераходзіць у склад Гродзенскай вобласці.
У 1972—1976 гадах уведзены ў строй заводы аптычнага станкабудавання, сухога абястлушчанага малака, камбікормавы, ільнозавод. 4 красавіка 1983 года Пастановай ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР у Смаргоні пачынаецца будаўніцтва філіяла Мінскага трактарнага завода.
У 1985 годзе горад Смаргонь быў выдзелены ў асобную адміністрацыйную адзінку абласнога падпарадкавання. 20 чэрвеня 1988 года ў склад горада ўключаны вёскі Карналінка і Мінкі Каранёўскага сельсавета і вёска Садовая Бялкоўшчынскага сельсавета[11]. У лістападзе 1996 года адміністрацыйныя адзінкі Смаргонскі раён і горад Смаргонь был аб’яднаны ў адну — Смаргонскі раён. У 2003 годзе Смаргонь адзначыла 500-годдзе. 2019 год — першыя дажынкі на Смаргоншчыне.
Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]
- XIX стагоддзе: 1897 год — 7,5 тыс. чал.[12]
- XX стагоддзе: 1973 год — 11,4 тыс. чал.[12]; 1995 год — 38,0 тыс. чал.[12]
- XXI стагоддзе: 2006 год — 36,7 тыс. чал.; 2009 год — 36,9 тыс. чал.; 2016 год — 37 372 чал.[13]; 2017 год — 37 386 чал.[3]; 2018 год — 37 527 чал.
Эканоміка[правіць | правіць зыходнік]
Смаргонскі завод аптычнага станкабудавання. Смаргонскі агрэгатны завод, Смаргонскія малочныя прадукты, Смаргонскі камбінат хлебапрадуктаў. Гасцініца «Смаргонь».
Культура[правіць | правіць зыходнік]
Смаргонскі гісторыка-краязнаўчы музей.
У горадзе праводзіцца Міжнародны конкурс камерных ансамбляў імя М. К. Агінскага.
У 2003 і 2009 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «Адна зямля»[14][15].
Спаса-Праабражэнская царква (1988—1990).
Мастак Зыгмут Развадоўскі ў 1930 годзе напісаў карціну «Напалеон у Смаргоні»[16], якая зараз знаходзіцца ў мастацкім музеі горада Лодзь.
Славутасці[правіць | правіць зыходнік]
- Смаргонскі касцёл Міхаіла Арханёла (колішні кальвінісцкі збор).
- Помнік Францішку Багушэвічу.
- Выдатныя мясціны
-
Смаргонь. Спаса-Праабражэнская царква -
Вядомыя асобы[правіць | правіць зыходнік]
- Зміцер Апанасовіч («Тэрор»; 1990—2022) — баец-добраахвотнік беларускага батальёна імя Кастуся Каліноўскага, які загінуў пры абароне Украіны[17].
- Майсей Ісакавіч Бурштэйн (1889—1968) — беларускі вучоны ў галіне садоўніцтва.
- Рэвэка Хаймаўна Бурштэйн (1904—1992) — вучоны ў галіне электрахіміі. Доктар хімічных навук. Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі РСФСР.
- Зэльман Маркавіч Гамзэ (1907—1965) — савецкі вучоны ў галіне гідраэнэргетыкі.
- Майсей Саламонавіч Кульбак (1896—1937) — яўрэйскі пісьменнік, драматург, перакладчык.
- Уладзімір Някляеў — беларускі пісьменнік.
- Ігар Рачкоўскі — беларускі ваенны і дзяржаўны дзеяч.
- Расціслаў Лапіцкі — удзельнік беларускага антысавецкага падполля[18].
- Аляксандр Шыдлоўскі (1911—2002) — беларускі культурны дзеяч, кампазітар.
Ганаровыя грамадзяне Смаргоні[правіць | правіць зыходнік]
- Уладзімір Рыгоравіч Шчасны — беларускі перакладчык, публіцыст, дыпламат.
- Уладзімір Васільевіч Церабун — беларускі скульптар, графік, жывапісец, лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі (1976), заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь (2007).
- Аляксандр Палікарпавіч Лях — хормайстр народнага ансамбля песні і танца імя М. К. Агінскага
- Мар’ян Мікалаевіч Дукса — беларускі празаік і паэт.
- Таццяна Генадзеўна Голубева — Заслужаны будаўнік Рэспублікі Беларусь
- Эдвард Пятровіч Рожка — Герой Сацыалістычнай Працы.
- Уладзімір Пракопавіч Някляеў — беларускі паэт, празаік, эсэіст.
- Віктар Уладзіміравіч Роўда — беларускі харавы дырыжор, кандыдат мастацтвазнаўства, прафесар.
- Аляксандр Анісімавіч Дзяруга — беларускі дзеяч самадзейнага мастацтва, заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1961)
- Аляксандр Канстанцінавіч Шыдлоўскі — беларускі культурны дзеяч, кампазітар. Заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1960).
- Лілія Уладзіміраўн Трохалева — беларуская самадзейная мастачак Беларусі.
- Тамара Сяргееўна Ватаева — беларуская настаўніцай
- Пётр Конанавіч Кукарэка
Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
- ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU).
- ↑ а б Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
- ↑ Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Минск, 1974. С. 353.
- ↑ http://vietovardziai.lki.lt/?zodis=Smurgainys&id=2405980
- ↑ Rimvydas Petrauskas. Galia ir tradicija. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės giminių istorijos. — Vilnius, 2021. — С. 235.
- ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. Т. 3. Vilnius, 1961. C. 148.
- ↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. Т. 3. Vilnius, 1961. C. 142.
- ↑ Похлебкин В. В. О кулинарии от А до Я. — Мінск: Полымя, 1988. — 224 c. — ISBN 5-345-00218-5. — C. 8.
- ↑ Таццяна Кляшчонак. «Аб заснавальніку Смаргонскай Мядзведжай Акадэміі //«Рэгіянальная газета», 4 лютага 2000 г., № 5 (250)
- ↑ Рашэнне выканкома Гродзенскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 20 чэрвеня 1988 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1988, № 27 (1941).
- ↑ а б в Беларусь 1995.
- ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
- ↑ На «Адной зямлі» гаспадарылі ашмянцы//«Рэгіянальная газета», 29 чэрвеня 2001 г., № 26 (323)
- ↑ Гран-пры “Адной зямлі” выйграў смаргонец//«Рэгіянальная газета»
- ↑ http://budujemydwor.pl/napoleon-w-smorgoniach-zygmunta-rozwadowskiego/
- ↑ Служыў у 38-й дэсантнай брыгадзе, снайпэр, ваяр. Хто такі беларус Зьміцер «Тэрор» Апанасовіч, які загінуў ва Ўкраіне (svaboda.org)
- ↑ Міхась Чарняўскі:Расціслаў Лапіцкі — з кагорты невядомых герояў //«Рэгіянальная газета», 25 ліпеня 1997 г., № 13 (258), стар. 3
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Ганчароў А. У. Смаргонь // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 51. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
- Смаргонь // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 675. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
- Хільмановіч У. Беларускае золата. — Беласток: СЕОРВ, 2014. — С. 122—123.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Смаргонь
Геаграфічныя звесткі па тэме Смаргонь на OpenStreetMap- Смаргонь — westki.info Архівавана 3 мая 2009.
- «Рэгіянальная газета» он-лайн Архівавана 18 верасня 2020.
 | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| |||||
Слоўнікі і энцыклапедыі | |
|---|---|
| Нарматыўны кантроль |