Вялікабрытанія ў Другой сусветнай вайне

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Вялікабрытанія удзельнічала ва Другой сусветнай вайне з самага яе пачатку 1 верасня 1939 года (3 верасня 1939 года Вялікабрытанія абвясціла вайну) і да яе канца (2 верасня 1945 года).

Палітычная сітуацыя напярэдадні войны[правіць | правіць зыходнік]

Мюнхенскае пагадненне (1938 год): Невіл Чэмберлен прывёз Вялікабрытаніі «мір на ўсе часы»

Вялікабрытанія была адной з краін — творцаў міжнароднай палітычнай сістэмы пасля Першай сусветнай вайны. У той жа час, як наймацнейшая еўрапейская «вялікая дзяржава», Вялікабрытанія традыцыйна імкнулася захоўваць парытэт сіл на кантыненце, напераменку падтрымліваючы тыя ці іншыя краіны. Новая поўнамаштабная вайна на еўрапейскім кантыненце была для Вялікабрытаніі вельмі непажадана як з эканамічнага, так і з палітычнага пунктаў гледжання.

У 1933 годзе да ўлады ў Германіі прыйшлі нацысты, адным з асноўных лозунгаў якіх быў рэванш за паражэнне ў Першай сусветнай вайне. Паралельна адбывалася фарсіраваная індустрыялізацыя і мілітарызацыя СССР. Лічачы «савецкую пагрозу» досыць сур'ёзнай, у другой палове 1930-х гадоў брытанскі ўрад Невіла Чэмберлена ішоў на саступкі нацысцкай Германіі, што вяло да яе ўзмацнення ў якасці «процівагі» СССР. Вяршыняй гэтай палітыкі стала Мюнхенскае пагадненне (1938 год). Пры гэтым меркавалася, што ўзмацнелая Германія, тым не менш, застанецца пад кантролем «вялікіх дзяржаў» і, у першую чаргу, Вялікабрытаніі.

Парушэнне Германіяй Мюнхенскага пагаднення, падзел і захоп Чэхаславакіі ў сакавіку 1939 года (у якім на баку Рэйха выступіла традыцыйная саюзніца Францыі Польшча) азначалі крах брытанскай знешняй палітыкі — Германія выйшла з пад кантролю «вялікіх дзяржаў» і станавілася дамінуючай сілай у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе.

Тым не менш, пасля акупацыі Чэхаславакіі, у сакавіку 1939 года больш 2 тысяч залатых зліткаў коштам 5,6 млн фунтаў стэрлінгаў, якія знаходзілася ў Лондане, былі перададзены з рахунку Нацыянальнага банка Чэхаславакіі на рахунак у Банку міжнародных разлікаў (Bank for International Settlements), які кіраваўся ад імя Рэйхсбанка[1].

19 сакавіка 1939 года СССР заявіў пра непрызнанне падзелу Чэхаславакіі і непрызнання анексіі Чэхіі Германіяй. 31 сакавіка 1939 года Чэмберлен абвясціў у брытанскім парламенце пра прадастаўленне Польшчы, якая служыла буферам паміж СССР і Германіяй, гарантый недатыкальнасці. 7 красавіка 1939 года, пасля нападу Італіі на Албанію, Англія таксама дала гарантыі Грэцыі і Румыніі. Меркавалася, што гэта павінна было паменшыць напружанасць ва Усходняй Еўропе, аднак у рэальнасці прадастаўленне гарантый дасягнула процілеглых мэт.

У жніўні 1939 года быў падпісаны Дагавор аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам, які стаў поўнай нечаканасцю для Вялікабрытаніі. Сакрэтныя пратаколы дагавора меркавалі падзел Усходняй Еўропы паміж СССР і Германіяй, у тым ліку Польшчы, якой Вялікабрытанія раней гарантавала бяспеку. Гэта азначала крах усёй брытанскай знешняй палітыкі ў Еўропе і паставіла імперыю ў вельмі складанае становішча.

Вырашальную ролю ў абвяшчэнні Англіяй вайны Германіі адыгралі ЗША, аказваючы на Англію ціск, што ў выпадку адмовы Англіяй ад выканання сваіх абавязацельстваў у адносінах да Польшчы, ЗША адмовяцца ад сваіх абавязацельстваў у адносінах да падтрымкі Англіі. Канфлікт Вялікабрытаніі з Германіяй азначаў падвержанасць сфер брытанскіх інтарэсаў у Азіі японскай агрэсіі, зладзіцца з якой без дапамогі ЗША (існавалі англа-амерыканскія абавязацельствы па сумеснай абароне супраць Японіі) уяўлялася маламагчымым[2]. Джозеф Кенэдзі (Joseph P. Kennedy), пасол ЗША ў Англіі ў 1938—1940 гадах, пазней успамінаў: «Ні французы, ні англічане ніколі б не зрабілі Польшчу прычынай вайны, калі б не пастаяннае падбухторванне з Вашынгтона»[3]. Апынуўшыся перад фактам заключэння Пакта Молатава — Рыбентропа, знаходзячыся пад ціскам ЗША, якія пагражалі ў выпадку адмовы Англіяй выканання сваіх абавязацельстваў у адносінах да Польшчы пазбавіць яе сваёй падтрымкі, Англія пайшла на абвяшчэнне вайны Германіі.

Ваенныя падрыхтоўкі Злучанага Каралеўства і імперыі[правіць | правіць зыходнік]

Вялікабрытанія была пераважна марской дзяржавай з магутным ваенна-марскім флотам. Асновай яе стратэгіі ў еўрапейскіх войнах была наяўнасць аднаго, а лепш некалькіх саюзнікаў на кантыненце, якія б неслі асноўны цяжар вайны на сушы. У адпаведнасці з гэтым, Вялікабрытанія не валодала магутнымі сухапутнымі войскамі.
Усяго армія ў метраполіі да пачатку вайны налічвала 897 000 чалавек, разам з калоніямі сухапутныя войскі складалі 1 261 200 чалавек. Да пачатку вайны ў метраполіі мелася 9 рэгулярных і 16 тэрытарыяльных дывізій, 8 пяхотных, 2 кавалерыйскія і 9 танкавых брыгад.
Англа-індыйская армія (стратэгічны рэзерв Брытанскай імперыі) мела ў сваім складзе 7 рэгулярных дывізій і значную колькасць асобных брыгад.

З 1938 года асноўную ўвагу сталі надаваць развіццю авіяцыі, перад якой была пастаўлена задача абароны краіны з паветра. Да пачатку вайны ў метраполіі мелася 78 эскадрылляў (1456 баявых самалётаў, з іх 536 бамбардзіроўшчыкаў), большую частку парку складалі сучасныя машыны.

Паводле дакладу камітэта начальнікаў штабоў у лютым 1939 года, стратэгічна найбольш важнымі задачамі былі прызнаны абарона Егіпта і Суэцкага канала, Індыі, а таксама рэкамендавалася накіраваць дадатковыя сілы флоту на Далёкі Усход.
Улетку 1939 года было створана камандаванне на Сярэднім Усходзе (тэатр ваенных дзеянняў складаўся з раён ад Паўночнай Афрыкі да Ірака), для якога былі вылучаны 2 пяхотныя і 1 бранятанкавая дывізіі. Камандаванне ўзначаліў генерал А. Уэйвел.

Ядро лінейнага флоту Вялікабрытаніі складалі досыць удалыя лінкоры часоў Першай сусветнай вайны тыпу Queen Elizabeth (5 штук) і іх спрошчаная версія лінкоры тыпу R (5 штук), якія прайшлі мадэрнізацыю. Разам з тым, у флоце меліся больш сучасныя лінкоры паваеннай пабудовы. У страі таксама знаходзіліся авіяносцы: «Аргус», «Корэйджэс», «Глорыес», «Ф'юрыес», «Ігл», «Гермес», «Арк Роял». На стапелі было шэсць авіяносцаў тыпу «Іластрыяс».

Напярэдадні вайны генеральныя штабы Англіі і Францыі ўзгаднілі некаторыя пытанні супрацоўніцтва ў выпадку вайны з Германіяй і Італіяй. Планаванне аперацый сухапутных войскаў ускладалася на Францыю, якая выстаўляла асноўныя сухапутныя сілы; Англія накіроўвала ў Францыю 4 дывізіі, якія склалі Брытанскія экспедыцыйныя сілы (БЭС). Камандуючым БЭС у выпадку пачатку вайны станавіўся начальнік Імперскага Генеральнага штаба генерал Дж. Горт.
Аднак адзінага англа-французскага Саюзнага камандавання перад вайной створана не было[4].

Перыяд няўдач[правіць | правіць зыходнік]

«Дзіўная вайна»[правіць | правіць зыходнік]

1 верасня 1939 года Германія напала на Польшчу (гл. Польская кампанія). У гэты ж дзень урад Н. Чэмберлена накіраваў Германіі ноту пратэсту, 3 верасня за ёй рушыў услед ультыматум, затым абвяшчэнне вайны Германіі.
Аднак увесь час, пакуль германскія войскі былі заняты на Усходзе, у дзеяннях супраць Польшчы, саюзныя англа-французскія войскі ніякіх актыўных баявых дзеянняў на сушы і ў паветры не прадпрымалі. А хуткае паражэнне Польшчы зрабіла часавы перыяд, падчас якога можна было прымусіць Германію ваяваць на два франты, вельмі кароткім.

У выніку перакінутыя ў Францыю з верасня 1939 па люты 1940 года Брытанскія экспедыцыйныя сілы ў складзе 10 дывізій бяздзейнічалі. У амерыканскім друку гэты перыяд атрымаў назву «Дзіўная вайна».

Нямецкі военачальнік А. Ёдль пазней сцвярджаў:

«Калі мы яшчэ ў 1939 годзе не пацярпелі паражэнне, то толькі таму, што каля 110 французскіх і англійскіх дывізій, якія стаялі падчас нашай вайны з Польшчай на Захадзе супраць 25 нямецкіх дывізій, абсалютна бяздзейнічалі».[5]

Вайна на мора[правіць | правіць зыходнік]

Карабель, тарпедаваны нямецкай падлодкай

У той жа час баявыя дзеянні на мора пачаліся адразу ж пасля абвяшчэння вайны. Ужо 3 верасня быў тарпедаваны і затануў брытанскі пасажырскі параход «Атэнія». 5 і 6 верасня ў берагоў Іспаніі былі патоплены караблі «Боснія», «Роял Сетр» і «Рыа Клара». Вялікабрытаніі прыйшлося ўвесці канваіраванне суднаў.

14 кастрычніка 1939 года германская падводная лодка U-47 пад камандаваннем капітана Прына патапіла брытанскі лінкор «Роял Оўк», які знаходзіўся на стаянцы ў ваенна-марской базе Скапа-Флоу на Аркнейскіх астравах.

Неўзабаве дзеянні нямецкага флоту і авіяцыі паставілі пад пагрозу міжнародны гандаль і само існаванне Вялікабрытаніі.

Перамяшчэнні флоту, пачынаючы з 7 красавіка 1940 года

Бітва за Скандынавію[правіць | правіць зыходнік]

Вялікабрытанія і Францыя, якія ўсталявалі эканамічную блакаду Германіі, былі зацікаўлены ў прыцягненні да гэтай блакады максімальнай колькасці краін. Аднак малыя краіны Еўропы, у тым ліку скандынаўскія, не спяшаліся збліжацца з ваюючымі бакамі. З пачатку вайны ў Еўропе скандынаўскія краіны абвясцілі нейтралітэт. Спробы дыпламатычнага ціску не далі вынікаў, і ваенна-марскія камандаванні ваюючых краін сталі задумвацца над падрыхтоўкай аперацый на поўначы Еўропы. Англа-французскія саюзнікі былі зацікаўлены ў тым, каб спыніць пастаўкі ў Германію шведскай жалезнай руды. Са свайго боку, камандаванне германскага ваенна-марскога флоту занялося вывучэннем магчымасці заняцця апорных пунктаў у Нарвегіі і Паўночнай Даніі.

8 красавіка 1940 года 4 брытанскія эсмінцы паставілі мінную загароду каля ўваходу ў заліў, які вядзе да нарвежскага порта Нарвік. Урад Нарвегіі ўручыў Англіі ноту пратэсту.
Але ўжо на наступны дзень, 9 красавіка, Германія напала на Нарвегію (да таго яна без супраціўлення акупавала Данію).

12 красавіка Вялікабрытанія накіравала ў падтрымку нарвежскім войскам свае сілы. Пазней у Нарвегію былі накіраваны французскія і польскія войскі. Аднак з-за нерашучасці і няўзгодненасці дзеянняў саюзныя англа-французска-польска-нарвежскія войскі пацярпелі паражэнне і 8 чэрвеня 1940 гады былі эвакуіраваны з Нарвегіі.

Адзіным станоўчым вынікам бітвы для Вялікабрытаніі сталі вялікія страты ў Нарвежскай аперацыі нямецкага флоту.

Паражэнне Францыі[правіць | правіць зыходнік]

Няўдачы замежнапалітычнага курсу прывялі да змены ўрада ў Англіі. 10 мая 1940 года новым прэм'ер-міністрам стаў У. Чэрчыль.

У гэты ж дзень пачалося ўварванне германскіх войскаў у Францыю, Бельгію і Нідэрланды. Прарыў нямецкага бранятанкавага кліну праз Ардэны да Булоні паставіў саюзныя англа-французскія сілы ў цяжкае становішча. 25 мая камандуючы Брытанскімі экспедыцыйнымі сіламі генерал Д. Горт прыняў рашэнне адступіць да мора і эвакуіравацца ў Англію. 27 мая брытанскія войскі пачалі эвакуацыю з Дзюнкеркскага плацдарму, а да 4 чэрвеня эвакуацыя войскаў была скончана (гл. Дзюнкеркская аперацыя). Брытанскія войскі (1-я англійская бранятанкавая дывізія, 51-я паўночна-шатландская дывізія і 52-я паўднёва-шатландская дывізія, усяго 150 тыс. чалавек), якія засталіся ў Францыі, узначаліў генерал А. Брук. Ён зрабіў выснову, што становішча безнадзейна. Ізноў прыбыўшыя сілы (1-я канадская дывізія) былі пасаджаны назад на караблі, а 15 чэрвеня брытанскі экспедыцыйны корпус быў выведзены з падпарадкавання французскай 10-й арміі, пачалася яго эвакуацыя.

16 чэрвеня новы французскі прэм'ер-міністр маршал Петэн накіраваў Гітлеру просьбу аб перамір'і.

Нейтралізацыя французскага флоту[правіць | правіць зыходнік]

Пасля падзення Францыі перад Вялікабрытаніяй устала задача не дазволіць Германіі паставіць французскі ваенны флот пад свой кантроль. 3 ліпеня 1940 года Вялікабрытанія захапіла французскія караблі ў сваіх портах. У гэты ж дзень французскі флот быў атакаваны англічанамі ў Аране і некаторых іншых месцах і панёс вялікія страты. У адказ французскі ўрад Вішы разарваў адносіны з Вялікабрытаніяй.

Дапамога ЗША[правіць | правіць зыходнік]

Пасля паражэння ў Францыі Вялікабрытанія, у сутнасці, пазбавілася сухапутнай арміі. Асноўныя страты былі панесены ў цяжкім узбраенні. Пачынаючы з ліпеня 1940 года, у Вялікабрытанію стала паступаць узбраенне са ЗША ў вялікай колькасці. Англія мела патрэбу таксама ў дапамозе ў бітве за Атлантыку і была таксама вымушана прасіць у ЗША 50 старых эсмінцаў у абмен на арэнду на 99 гадоў ваенна-паветраных і ваенна-марскіх баз у Вест-Індыі і на Ньюфаўндлендзе.

Ліквідацыя «пятай калоны»[правіць | правіць зыходнік]

У самой Вялікабрытаніі існавалі прыхільнікі Гітлера, у прыватнасці, О. Мослі і Брытанскі саюз фашыстаў (БСФ).
У маі—чэрвені 1940 года О. Мослі разам з большасцю кіраўнікоў БСФ быў арыштаваны, а ў ліпені ўся фашысцкая арганізацыя была абвешчана па-за законам.

У ліпені 1940 года немцы распачалі няўдалую спробу захапіць герцага Віндзарскага (былога караля Эдуарда VIII, які ў 1936 годзе адрокся ад прастола праз некалькі месяцаў валадарання на карысць свайго брата Георга VI), вядомага сваімі сімпатыямі да Гітлера (глядзі Аперацыя «Вілі»). У выпадку акупацыі Брытанскіх астравоў Гітлер сур'езна абмяркоўваў магчымасць рэстаўрацыі на троне лаяльнага герцага. Аднак англійская спецслужба прадухіліла гэту спробу. Герцаг Віндзарскі, які праводзіў час у Партугаліі, быў пасаджаны на брытанскі ваенны карабель і адпраўлены на Багамскія астравы губернатарам.

Бітва за Брытанію[правіць | правіць зыходнік]

Паветраны бой у небе над Брытаніяй

Для Гітлера гатовасць брытанскага ўрада працягваць вайну апынулася нечаканасцю. Мяркуюць, што пасля перамогі над Францыяй Гітлер разлічваў дамагчыся згоды брытанскага ўрада на кампрамісны мір на спрыяльных для Вялікабрытаніі ўмовах. Мабыць, ён не хацеў, каб канфлікт з Вялікабрытаніяй прывёў да сур'ёзных наступстваў[6]. Таму Германія пачала падрыхтоўку да высадкі на Брытанскія астравы, толькі атрымаўшы перамогу ў Францыі. Асноўнай перадумовай да поспеху аперацыі «Марскі леў» было заваяванне панавання ў паветры.

13 жніўня 1940 гады пачаліся масіраваныя налёты нямецкай авіяцыі на Англію. Аднак супраціўленне брытанскай авіяцыі не было зламана, і 17 верасня Гітлер адклаў, а 12 кастрычніка адмяніў аперацыю «Марскі леў». Нямецкая авіяцыя працягвала атакаваць брытанскія гарады. 14-19 лістапада нямецкая авіяцыя здзейсніла разбуральныя налёты на Бірмінгем і Ковентры, 29 снежня была нанесена вялікая шкода Лондану. Але гэтыя напады ўжо служылі мэтай схаваць падрыхтоўку Германіі да вайны з СССР. Германскае кіраўніцтва прыняло рашэнне, што «калі Расія будзе разгромлена, Англія страціць апошнюю надзею»[7].

16 мая 1941 года асноўныя сілы люфтвафэ былі адпраўлены на Усход для падрыхтоўкі ўварвання ў Расію.

На Сярэднім Усходзе[правіць | правіць зыходнік]

Танкавая бітва паміж брытанцамі і немцамі ў Паўночнай Афрыцы

Яшчэ 10 чэрвеня 1940 года Італія абвясціла вайну Вялікабрытаніі. Асноўныя дзеянні вяліся на Міжземным моры і ў Афрыцы.

Дагэтуль ў распараджэнні генерала А. Уэйвела ў Егіпце было 50 тыс. чалавек. Італьянскія каланіяльныя войскі налічвалі каля 500 тыс. чалавек. Напачатку ліпеня 1940 года італьянскія войскі распачалі наступ ва Усходняй Афрыцы, у жніўні 1940 гады захапілі Брытанскае Самалі, прасунуліся ўглыб Кеніі і выйшлі на далёкія подступы да сталіцы Судана Хартума. Пачалася перакідка брытанскіх войскаў у Афрыку. 9 ліпеня 1940 года на шляху ад Мальты да Александрыі адбылося першае сутыкненне брытанскага і італьянскага флоту, але ў цэлым італьянскі флот мала перашкаджаў брытанцам засяроджваць сілы ў Афрыцы.

13 верасня італьянскія войскі ўварваліся ў Егіпет і сталі прасоўвацца ўздоўж узбярэжжа Міжземнага мора. Брытанскія войскі, не аказваючы супраціўлення, адышлі да лініі ў Мерса-Матрух. Тым часам, калі 28 кастрычніка 1940 года Італія напала на Грэцыю, брытанскія войскі ўзялі пад кантроль востраў Крыт. 11 лістапада англійская авіяцыя нанесла ўдар па італьянскім флоце ў Таранта і патапіла 3 італьянскіх лінкора.

9 снежня 1940 года пачалося брытанскі наступ у пустыні ў Сідзі-Барані. Італьянскія войскі пацярпелі цяжкае паражэнне і былі выгнаны з Егіпта. У студзені 1941 года брытанскія войскі занялі Эрытрэю і працягнулі наступ у Эфіопіі.

Аднак у лютым-сакавіку 1941 года ў Паўночную Афрыку прыбыў нямецкі экспедыцыйны корпус генерала Э. Ромеля. Акрамя таго, частка брытанскіх сіл была адцягнена на аперацыю на Балканах. Усё гэта зрушыла шалі ў Паўночнай Афрыцы на бок дзяржаў Восі. 31 сакавіка 1941 года германа-італьянскія войскі перайшлі ў наступ, нанеслі паражэнне англічанам ля Эль-Агейлы і адкінулі іх да Егіпта.

1 красавіка 1941 года пачалося паўстанне ў Іраку пад кіраўніцтвам прыхільніка нацысцкай Германіі Гайлані. Толькі 31 мая англічанам удалося аднавіць кантроль над краінай, а да ўлады прыйшоў новы, лаяльны Вялікабрытаніі ўрад.

Бітва за Балканы[правіць | правіць зыходнік]

Падбіты брытанскі танк у Грэцыі

Чэрчыль успамінаў, што Вялікабрытанія імкнулася «стварыць супраць немінучага наступу немцаў Балканскі фронт, які б аб'яднаў Югаславію, Грэцыю і Турцыю… Нам падалося, што калі б па ўзмаху нашай рукі Югаславія, Грэцыя і Турцыя сталі дзейнічаць сумесна, то Гітлер або часова пакінуў бы Балканы ў супакоі, або настолькі б уграз у сутычцы з нашымі аб'яднанымі сіламі, што на гэтым тэатры вайны ўзнік бы важны фронт…»[8]

Англійскае камандаванне прыняло рашэнне перакінуць большую частку Нільскай арміі з авіяцыяй у Грэцыю; 7 сакавіка ў Грэцыю прыбылі першыя англійскія войскі. 28 сакавіка 1941 года ў марской бітве ля мыса Матапан з італьянскім флотам панаванне англійскага флоту было ўмацавана, што зрабіла перакідку войскаў бесперашкоднай.

Актыўнасць Вялікабрытаніі на Балканах шмат у чым спрыяла зрушэнню вектару агрэсіі Германіі. 1 сакавіка 1941 года нямецкія войскі ўступілі ў Балгарыю; яны сталі займаць зыходныя пазіцыі для нападу на Грэцыю. 4 сакавіка югаслаўскі прынц Павел пад націскам Германіі пагадзіўся ўзяць прыклад з Балгарыі, а 25 сакавіка ўрад Югаславіі далучыўся да Стальнога пакта. Аднак 27 сакавіка ў выніку ваеннага перавароту ўрад быў зрынуты, прынц Павел быў зняты з пасады рэгента, саюз Югаславіі з Германіяй быў скасаваны.

Тады 6 красавіка нямецкія войскі напалі на Югаславію і Грэцыю. Югаслаўскія і грэчаскія войскі былі разгромлены, 17 красавіка Югаславія капітулявала, 24 красавіка за ёй услед рушыла Грэцыя. Брытанскія войскі вымушаны былі эвакуіравацца ў Егіпет і на востраў Крыт. Грэчаскі флот накіраваўся ў Александрыю і перайшоў пад кантроль англічан.

20 мая 1941 года пачалася нямецкая аперацыя па захопе вострава Крыт. Брытанскія войскі панеслі цяжкае паражэнне, іх рэшткі вымушаны былі эвакуіравацца, пры гэтым вялікія страты панёс англійскі Міжземнаморскі флот.

Ваенны саюз са СССР і ЗША[правіць | правіць зыходнік]

Чэрчыль, Рузвельт, Сталін на Ялцінскай канферэнцыі. Люты 1945

10 мая 1941 года намеснік Гітлера па партыі Р. Гес прызямліўся на парашуце ў Вялікабрытаніі. Ад імя фюрара ён прапанаваў заключыць мір паміж Вялікабрытаніяй і Германіяй. Цяжкае становішча Вялікабрытаніі, тым не менш, не прымусіла яе пайсці на саступкі Германіі і прызнаць уласнае паражэнне.

Бязлітасныя баі працягваліся па ўсім свеце. 19 мая італьянскія войскі капітулявалі ў Эфіопіі. 27 мая брытанскаму флоту ўдалося патапіць нямецкі «Бісмарк» — гразу англійскіх марскіх камунікацый. 8 чэрвеня аб'яднаныя сілы брытанцаў і «свабодных французаў» уступілі ў Сірыю, да 12 ліпеня Сірыя апынулася пад кантролем Вялікабрытаніі і войскаў «Свабоднай Францыі». Аднак прадпрыняты брытанцамі ў чэрвені 1941 года наступ у Паўночнай Афрыцы завяршыўся няўдачай.

Толькі дзве краіны маглі рэальна дапамагчы Англіі ў яе барацьбе: ЗША і СССР. Урад ЗША падтрымлівала Англію, аднак усімі сіламі імкнулася пазбегнуць удзелу ў вайне. 11 сакавіка 1941 года прэзідэнт ЗША Ф. Рузвельт падпісаў прыняты Кангрэсам закон аб ленд-лізе. 18 красавіка ЗША абвясцілі пра пашырэнне сваёй зоны бяспекі ў Атлантыку, такім чынам, застаючыся неваюючым бокам, пачалі патруляваць воды Заходняй Атлантыкі. Пачалося будаўніцтва амерыканскіх баз у Грэнландыі, 7 ліпеня 1941 года ў зону адказнасці ЗША была ўключана Ісландыя, пры гэтым амерыканскі гарнізон змяніў брытанскія войскі.

СССР да апошняга не ўмешваўся ў вайну Германіі і Вялікабрытаніі. Напад Германіі на СССР 22 чэрвеня 1941 года спрыяў паслабленню ціску на Вялікабрытанію. Ужо ў маі спыніўся паветраны наступ на Англію, знікла пагроза ўварвання нямецкіх войскаў на Брытанскія астравы, палегчылася становішча ў Міжземнамор'і. Прэм'ер-міністр Англіі У. Чэрчыль у той жа дзень зрабіў заяву:

«…мы акажам Расіі і рускаму народу ўсю дапамогу, якую толькі зможам… Гэта не класавая вайна, а вайна, у якую ўцягнуты ўся Брытанская імперыя і Садружнасць нацый… Калі Гітлер уяўляе, быццам яго напад на Савецкую Расію выкліча найменшыя разыходжанне ў мэтах ці паслабленне высілкаў вялікіх дэмакратый, якія вырашыліся знішчыць яго, то ён глыбока памыляецца. Насупраць, гэта яшчэ больш умацуе і заахвоціць нашы высілкі выратаваць свет ад яго тыраніі…
…Яго ўварванне ў Расію — гэта толькі прэлюдыя да спробы ўварвання на Брытанскія астравы… Таму небяспека, якая пагражае Расіі, — гэта небяспека, якая пагражае нам і Злучаным Штатам…»[9]

Вялікабрытанія атрымала новага саюзніка, які закліканы быў несці асноўны цяжар вайны на сушы.

Брытанская дапамога СССР[правіць | правіць зыходнік]

Крэйсер Шэфілд суправаджае канвой

12 ліпеня 1941 года ў Маскве было падпісана савецка-брытанскае пагадненне аб сумесных дзеяннях супраць Германіі. 16 жніўня Вялікабрытанія дала СССР ваенны крэдыт. 31 жніўня ў Архангельск прыбыў першы брытанскі канвой, а ўжо ў верасні першыя брытанскія самалёты прынялі ўдзел у баявых дзеяннях на савецка-германскім фронце.

Супярэчнасці са ЗША[правіць | правіць зыходнік]

Паслабленне пазіцый Вялікабрытаніі прывяло да натуральнага ўзмацнення пазіцый ЗША на міжнароднай арэне. Значную напружанасць выклікала імкненне амерыканскіх колаў выкарыстоўваць пастаўкі па ленд-лізе для абмежавання брытанскага сусветнага гандлю. Брытанскі ўрад вымушаны быў зрабіць заяву, што матэрыялы, якія яна атрымлівае са ЗША, не будуць выкарыстоўвацца для вытворчасці тавараў на экспарт.

Тым не менш, акалічнасці патрабавалі сумесных дзеянняў Вялікабрытаніі і ЗША. 14 жніўня 1941 года прэзідэнт ЗША Ф. Рузвельт і прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі У. Чэрчыль апублікавалі сумесную заяву пра мэты вайны і прынцыпы паваеннага ладу — так званую Атлантычную хартыю.

Акупацыя Ірана[правіць | правіць зыходнік]

Брытанскія салдаты ў Багдадзе пасля бітвы

Для забеспячэння кантролю над Іранскімі нафтавымі промысламі, а таксама для стварэння прамога паведамлення брытанскіх уладанняў з СССР 17 жніўня 1941 года Вялікабрытанія і СССР перадалі ноту іранскаму ўраду наконт выгнання нямецкіх агентаў з краіны. Пасля адмовы іранскага ўрада брытанскія войскі на поўдні і ў цэнтры краіны і савецкія войскі на поўначы 25 жніўня ўварваліся ў Іран. 17 верасня быў заняты Тэгеран; за дзень да гэтага шах Ірана адрокся ад прастола на карысць свайго сына і бег з краіны.

11 кастрычніка 1941 года аналагічную савецка-брытанскую ноту атрымаў урад Афганістана.

Гібель авіяносца «Арк Роял»

У Паўночнай Афрыцы[правіць | правіць зыходнік]

Англічане працягвалі паспяхова праводзіць караваны на Мальту і ў Паўночную Афрыку, тады як авіяцыя і флот, базіруючыся ў Мальце, значна парушалі камунікацыі нямецка-італьянскіх войскаў у Паўночнай Афрыцы. 18 лістапада 1941 года брытанскія войскі перайшлі ў наступ у Паўночнай Афрыцы і авалодалі ўсёй Кірэнаікай.

З прычыны таго, што шмат у чым гэта было следствам панавання брытанцаў над камунікацыямі ў Міжземнамор'і, Германія перакінула ў Міжземнае мора падводныя лодкі. 13 лістапада 1941 года быў тарпедаваны і на наступны дзень затануў каля Гібралтара авіяносец «Арк Роял». Наперадзе былі новыя страты, якія прывялі да страты панавання брытанскага флоту ў Міжземнамор'і.

Для падтрымкі дзеянняў нямецка-італьянскіх войскаў напачатку снежня 1941 года на Міжземнамор'е былі перакінуты дадатковыя сілы авіяцыі і штаб 2-га паветранага флоту генерал-фельдмаршала А. Кесельрынга. Авіяцыя падвергла масіўнаму нападу Мальту.

Аднаўленне звычайнага забеспячэння спрыяла ўзмацненню нямецка-італьянскіх войскаў у Паўночнай Афрыцы. 21 студзеня 1942 года яны нанеслі ўдар у адказ і да 7 лютага вярнулі сабе амаль усю Кірэнаіку, аднак не змаглі захапіць Табрук — важны стратэгічны пункт.

27 мая 1942 года пачаўся новы наступ нямецка-італьянскіх войскаў. 8-я брытанская армія была адкінута ў Егіпет да Эль-Аламейна; 21 чэрвеня ўпаў Табрук. Брытанскі флот накіраваўся з Александрыі ў Чырвонае мора, у Каіры пачалі спальваць ваенныя архівы.

На Далёкім Усходзе[правіць | правіць зыходнік]

Брытанскія салдаты здаюцца японскім войскам у Сінгапуры

На Далёкім Усходзе сутыкнуліся інтарэсы Японіі, якая жадала развязаць сабе рукі ў Кітаі, і заходніх дзяржаў: ЗША, Вялікабрытаніі і Нідэрландаў, якія гэтаму ўсяляк перашкаджалі. Неабходна таксама ўлічваць той факт, што ўплывовыя брытанскія дамініёны Аўстралія і Новая Зеландыя насцярожана адносіліся да японскай экспансіянісцкай знешняй палітыкі. Пасля таго, як ЗША 26 ліпеня 1941 года ўвялі санкцыі супраць Японіі, а Вялікабрытанія і Нідэрланды далучыліся да іх, Японія вырашыла накіраваць вектар сваёй агрэсіі на поўдзень, супраць ЗША, брытанскіх уладанняў у Паўднёва-Усходняй Азіі і Галандскай Індыі.

З мэтай узмацнення сваіх пазіцый на Далёкім Усходзе Вялікабрытанія ўзмацніла свой Усходні флот лінкарам «Прынс-оф-Уэльс» і лінейным крэйсерам «Рыпалс», якія прыбылі ў Сінгапур 2 снежня.

7 снежня 1941 года Японія нанесла ўдар па амерыканскай ваенна-марской базе Пёрл-Харбар. На наступны дзень яна абвясціла вайну ЗША і Вялікабрытаніі. Пачалося ўварванне японскіх войскаў у Малаю. 10 снежня ля берагоў Малаі японская авіяцыя патапіла абодва прыбыўшыя брытанскія караблі, пры гэтым загінуў галоўнакамандуючы брытанскім Усходнім флотам адмірал Т. Філіпс. 25 снежня паў Ганконг, 15 лютага — Сінгапур.

У выніку захопу Галандскай Індыі ўзнікла непасрэдная пагроза Аўстраліі. Тым часам асноўныя сілы аўстралійскай арміі знаходзіліся ў складзе 8-й брытанскай арміі ў Егіпце. У канцы лютага 1942 года ўзніклі сур'ёзныя рознагалоссі паміж брытанскім урадам і ўрадам Аўстраліі наконт далейшых дзеянняў. Аўстралія ўсё больш падпадала пад уплыў ЗША, сюды былі накіраваны амерыканскія войскі; 17 сакавіка ў Аўстралію прыбыў амерыканскі галоўнакамандуючы генерал Д. Мак-Артур.

Англа-амерыканскі ваенны саюз[правіць | правіць зыходнік]

Улічваючы, што Германія і Італія абвясцілі 14 снежня 1941 года вайну ЗША, канчаткова аформіліся два лагеры супрацьстаялых бакоў: СССР, ЗША, Вялікабрытанія з дамініёнамі і некаторыя іншыя краіны з аднаго боку, і Германія, Італія і Японія, з іншага (важнае выключэнне: Японія не абвясціла вайну СССР).

22 снежня 1941 года ў Вашынгтоне пачалася канферэнцыя з удзелам прадстаўнікоў ЗША і Вялікабрытаніі (канферэнцыя «Аркадыя») па пытанні сумеснага вядзення вайны. Быў створаны Аб'яднаны англа-амерыканскі штаб; брытанскую місію ўзначаліў фельдмаршал Д. Дыл.
4 красавіка 1942 гады былі падзелены зоны адказнасці ЗША і Вялікабрытаніі, пры гэтым да зоны адказнасці Вялікабрытаніі адышлі Блізкі і Сярэдні Усход, а таксама Індыйскі акіян, да зоны адказнасці ЗША — Ціхі акіян, Кітай, Аўстралія, Новая Зеландыя і Японія; Еўропа і Атлантыка ўвайшлі ў зону сумеснай адказнасці.

Брытанскія ВПС на Мадагаскары

Індыя і Індыйскі акіян[правіць | правіць зыходнік]

Пасля захопу Сінгапура частка японскіх войскаў была накіравана ў Бірму. 8 сакавіка 1942 года яны захапілі сталіцу Бірмы Рангун, што стварыла непасрэдную пагрозу Індыі; у канцы красавіка яны парушылі сухапутную сувязь брытанскіх уладанняў з Кітаем. У сакавіку-красавіку 1942 года японскі флот і авіяцыя нанеслі ўдары па Цэйлоне і нанеслі новае паражэнне брытанскаму Усходняму флоту. Астатнія караблі былі адведзены ва Усходнюю Афрыку. Дзеянне японскага падводнага флоту паралізавала суднаходства ў Індыйскім акіяне.

Паражэнні Англіі прывялі да зніжэння яе прэстыжу ў Індыі. 22 сакавіка 1942 года спецыяльны прадстаўнік англійскага ўрада Р. С. Крыпс прыбыў у Дэлі з прапановай:

«брытанскі ўрад урачыста абавязаўся падаць Індыі поўную незалежнасць у выпадку, калі ўстаноўчы сход запатрабуе гэтага пасля вайны».

Аднак індыйскі Нацыянальны кангрэс адпрэчыў гэтыя прапановы, бо ў іх не прадугледжвалася стварэнне нацыянальнага ўрада ў гады вайны. М. Гандзі пісаў у сваёй газеце 10 мая:

«Прысутнасць брытанцаў у Індыі падбухторвае Японію ўварвацца ў Індыю. Іх сыход знішчыць прынаду. Але калі нават меркаваць, што гэта не так, то свабодная Індыя зможа лепш змагацца супраць уварвання…»[10]

У жніўні 1942 года Усеіндыйскі камітэт Нацыянальнага кангрэса прыняў рэзалюцыю аб пачатку кампаніі грамадзянскага непадпарадкавання. У адказ брытанская адміністрацыя арыштавала кіраўніцтва Кангрэса. Паводле індыйскіх крыніц, арганізаваны брытанскімі ўладамі голад у Бенгаліі ў адказ на непадпарадкаванне брытанскай адміністрацыі панёс жыцці 3,5 млн чалавек.[11]

Тым часам брытанскія войскі 5-7 мая высадзіліся на Мадагаскары і да лістапада 1942 гады ўзялі востраў пад свой кантроль (гл. Мадагаскарская аперацыя). Японія да таго часу накіравала вектар сваёй агрэсіі на захад, у Каралавае мора і на востраў Мідуэй. Такім чынам, яе ціск у басейне Індыйскага акіяна паменшыўся.

Пералом у вайне[правіць | правіць зыходнік]

Пералом у бітве за Атлантыку[правіць | правіць зыходнік]

Афіцэры на мастку брытанскага эсмінца вядуць назіранне

Па-ранейшаму найважнейшае значэнне для Вялікабрытаніі мела забеспячэнне ўстойлівасці марскіх камунікацый, у першую чаргу, у Паўночнай Атлантыцы. Дагэтуль страты брытанскага гандлёвага флоту, нягледзячы на ўсе высілкі, перавышаў танаж уводных у лад суднаў. У маі-кастрычніку 1942 года дзеянні нямецкіх падводных лодак былі самымі дзейснымі. Толькі ўвосень яны былі выцеснены з прыбярэжнай зоны заходняй часткі Атлантычнага акіяна, рэзка ўзраслі таксама страты нямецкіх падводных лодак (22 лодкі за першае паўгоддзе 1942 года і 66 лодак — за другое). У канцы 1942 года страты брытанскага гандлёвага флоту сталі менш танажу зноў пабудаваных караблёў. Аднак у лютым-сакавіку 1943 года актыўнасць нямецкага падводнага флоту зноў узмацнілася. Ізноў узраслі страты гандлёвага флоту.

Толькі пачынаючы з красавіка 1943 года адзначаны якасны і колькасны рост супрацьлодачных сіл саюзнікаў, скарачэнне іх страт у танажы і рост страт нямецкіх падводных лодак, пры гэтым прырост саюзнага танажу стаў перавышаць страты.

Налёты брытанскай авіяцыі на Германію[правіць | правіць зыходнік]

Avro Lancaster над Гамбургам

У сакавіку 1942 года брытанская авіяцыя пачала бамбардзіроўкі германскіх гарадоў. З канца красавіка пачалася перакідка ў Англію амерыканскай авіяцыі, якая ў чэрвені 1942 года была зведзена ў 8-ю паветраную армію. Першы налёт на Германію быў ёю зроблены ў жніўні 1942 года.

Асноўныя высілкі ў канцы 1942 — пачатку 1943 гадоў брытанская авіяцыя засяродзіла на бамбардзіроўцы германскіх суднаверфяў, марскіх аб'ектаў і ваенна-марскіх баз. З вясны 1943 акцэнт быў зрушаны на бамбардзіроўку прамысловых аб'ектаў, асабліва Рурскага раёна. Дзеянні брытанскай стратэгічнай авіяцыі сталі набываць усё больш актыўны і мэтанакіраваны характар[12].

У сувязі з ростам супраціўленнем германскага ППА ўлетку 1943 года было прынята рашэнне засяродзіць высілкі на знішчэнні знішчальнай авіяцыі і заводаў, якія выпускаюць знішчальнікі. Пазней стратэгічныя бамбардзіроўкі былі падпарадкаваны мэтам падрыхтоўкі да хуткай высадкі саюзных войскаў у Францыі.

Перамога ў Паўночнай Афрыцы[правіць | правіць зыходнік]

Брытанскі танк Валентайн з пяхотай на брані

Пасля паражэння ў маі-чэрвені 1942 года новым галоўнакамандуючым у Паўночнай Афрыцы быў прызначаны генерал Х. Александэр. Новым камандуючым 8-й брытанскай арміяй у Егіпце стаў генерал Б. Мантгомеры. Прадпрыняты імі 23 кастрычніка наступ ля Эль-Аламейна завяршыўся паражэннем нямецка-італьянскіх войскаў. 13 лістапада брытанскія войскі вярнулі Табрук.

Тым часам 8-10 лістапада 1942 года ў Паўночнай Афрыцы (у Алжыры, Аране і Касабланцы) высадзіліся амерыканскія і брытанскія войскі (6 амерыканскіх і 1 брытанская дывізіі). Французскі галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі Вішы адмірал Ф. Дарлан аддаў загад спыніць супраціўленне. Да канца лістапада англа-амерыканскія войскі занялі Алжыр і Марока і ўступілі ў Туніс, аднак былі спынены перакінутымі ў гэты раён нямецкімі і італьянскімі войскамі.

У студзені 1943 года прасоўванне 8-й брытанскай арміі ў Лівіі працягнулася. 23 студзеня яна заняла Трыпалі і 4 лютага перасякла межы Туніса. 31 студзеня амерыканскі генерал Д. Эйзенхаўэр аб'яднаў пад сваім камандаваннем усе саюзныя войскі ў Паўночнай Афрыцы, брытанскі генерал Х. Александэр узначаліў 18-ю групу армій. У сакавіку 1943 года 1-я і 8-я брытанскія арміі аднавілі сваё прасоўванне, і 13 мая 1943 года нямецка-італьянскія войскі ў Тунісе капітулявалі.

Высадка ў Італіі[правіць | правіць зыходнік]

Брытанскія войскі на Сіцылійскім узбярэжжы

10 ліпеня 1943 года англа-амерыканскія войскі, аб'яднаныя ў 15-ю групу армій, высадзіліся на Сіцыліі і да сярэдзіны жніўня цалкам занялі востраў, 3 верасня яны высадзіліся на поўдні Апенінскага паўвострава, што прывяло да падзення ўрада Б. Мусаліні і выхаду Італіі з вайны. У адказ нямецкія войскі раззброілі амаль усю італьянскую армію і занялі большую частку краіны. Да пачатку лістапада яны адышлі на падрыхтаваныя абарончыя пазіцыі на рацэ Гарыльяна і рацэ Сангра. Спробы англа-амерыканскіх войскаў прарваць абарону не ўвянчалася поспехам.

У снежні 1943 года зоны адказнасці ЗША і Вялікабрытаніі ў Еўропе былі падзелены: Вярхоўным камандуючым саюзнымі войскамі на паўночным захадзе Еўропы стаў амерыканскі генерал Д. Эйзенхаўэр, Вярхоўным камандуючым саюзнымі войскамі ў Міжземнамор'і — брытанскі генерал Г. Уілсан.

На Бірманскім фронце[правіць | правіць зыходнік]

Чындзіты перапраўляюцца праз раку

Пасля адступлення рэштак англа-індыйскіх войскаў з Бірмы ў Індыю англійскі галоўнакамандуючы генерал А. Уэйвел распачаў рэарганізацыю індыйскай арміі. Скарыстаўшыся адсутнасцю актыўных баявых дзеянняў, ён заняўся тэрміновым фарміраваннем і падрыхтоўкай новых злучэнняў, былі створаны індыйскія ВПС.

Аднак прадпрыняты ў канцы 1942 года наступ у Бірме завяршыўся няўдачай. Не прывялі да поспеху і дзве наступальныя аперацыі напачатку 1943 года на Араканскім узбярэжжы і ў Цэнтральнай Бірме. Такім чынам, у баявых дзеяннях у Бірме не было дасягнута вырашальнага поспеху. Асноўныя бітвы ў 1942-43 гадах адбываліся паміж Японіяй і ЗША на Ціхім акіяне.

Перамога над Германіяй[правіць | правіць зыходнік]

З 22 чэрвеня 1941 года асноўныя сілы вермахта ваявалі на Усходнім фронце супраць СССР. Савецкі Саюз настойваў на адкрыцці другога фронту супраць Германіі ў Еўропе. Аднак У. Чэрчыль усімі сіламі адцягваў высадку ў Францыі. У выніку яна не адбылася ні ў 1942 годзе, ні ў 1943 годзе.

Вызваленне Францыі[правіць | правіць зыходнік]

Брытанскія войскі высаджваюцца на ўзбярэжжа Нармандыі

6 чэрвеня 1944 года пачалася высадка англа-амерыканскіх войскаў у Францыі. Поспеху дэсантнай аперацыі спрыяла поўнае панаванне англа-амерыканскага флоту і авіяцыі.
25 ліпеня пачаўся наступ саюзных войскаў у паўночна-заходняй Францыі. Дагэтуль былі сканцжнтраваны сілы 1-й амерыканскай, 2-й брытанскай і 1-й канадскай армій; неўзабаве ў бой уступіла 3-я амерыканская армія. Агульнае кіраўніцтва сухапутнымі войскамі ажыццяўляў брытанскі генерал Б. Мантгомеры, Вярхоўнае камандаванне саюзнымі войскамі заставалася за амерыканскім генералам Д. Эйзенхаўэрам. Да канца жніўня нямецкія войскі на поўначы Францыі пацярпелі цяжкае паражэнне.

Высадка саюзных (амерыканскіх і французскіх) войскаў на поўдні Францыі 15 жніўня вымусіла нямецкія войскі пакінуць поўдзень краіны. Да 10 верасня 1944 года саюзныя войскі, якія наступалі з поўначы і з поўдня Францыі, злучыліся.

Становішча на Балканах[правіць | правіць зыходнік]

У выніку разгрому Румыніі (у жніўні 1944 года), акупацыі Балгарыі (у верасні), прасоўвання савецкіх войскаў у Югаславію і Венгрыю (у верасні—кастрычніку) уплыў СССР на Балканах узрос. Гэта не магло не занепакоіць урад Вялікабрытаніі. У. Чэрчыль успамінаў, як на англа-савецкай канферэнцыі ў Маскве ў кастрычніку 1944 года ён звярнуўся да Сталіна:

«Давайце ўрэгулюем нашы справы на Балканах… Ці згодны вы на тое, каб займаць пераважнае становішча на 90 % у Румыніі, на тое, каб мы займалі таксама пераважнае становішча на 90 % у Грэцыі і напалову — у Югаславіі? Пакуль гэта перакладалася, я ўзяў паўаркуша паперы і напісаў:
Румынія
Расія — 90 %
Іншыя — 10 %
Грэцыя
Вялікабрытанія (у згодзе ЗША) — 90 %
Расія — 10 %
Югаславія 50 : 50 %
Венгрыя 50 : 50 %
Балгарыя
Расія — 75 %
Іншыя — 25 %…»

Сталін пагадзіўся з прапановамі Чэрчыля.[13]

Асцерагаючыся ўзмацнення камуністычнага ўплыву ў Грэцыі, У. Чэрчыль настаяў на высадцы ў Грэцыі брытанскіх войскаў, якая пачалася 4 кастрычніка 1944 года. Аднак грэчаскі камуністычны рух падняў паўстанне, якое ахапіла ўсю сталіцу. Справа дайшла да прамога сутыкнення брытанскіх і грэчаскіх камуністычных войскаў. У снежні ў Грэцыю з Італіі прыбыў фельдмаршал Х. Александэр, які неўзабаве змяніў Уілсана на пасадзе Вярхоўнага камандуючага на Міжземнамор'і. Да сярэдзіны студзеня 1945 года брытанскія войскі ўзялі пад кантроль усю Атыку. 11 студзеня было падпісана перамір'е, паводле якога пракамуністычныя ўзброеныя сілы былі распушчаны. Гэтыя падзеі атрымалі неспрыяльны для Вялікабрытаніі водгук у свеце, у тым ліку ў ЗША. Аднак І. В. Сталін устрымаўся ад умяшання.

Нарастанне рознагалоссяў паміж Вялікабрытаніяй і СССР[правіць | правіць зыходнік]

У той час як пытанне аб уплыве на Балканах было вырашаны досыць хутка, прынамсі на паперы, першым вялікім каменем спатыкнення ў адносінах паміж заходнімі саюзнікамі, у першую чаргу Вялікабрытаніяй, і СССР, стала пытанне Польшчы. Асноўныя рознагалоссі выклікаў прынцып фарміравання польскага ўрада. Савецкі бок настойваў на стварэнні ў сутнасці марыянетачнага прасавецкага ўрада, лаяльнасць якога павінна быць гарантыяй ад працягу палітыкі, якая праводзілася да вайны. Ялцінская канферэнцыя саюзнікаў у лютым 1945 года не вырашыла канчаткова гэта пытанне.

У. Чэрчыль пісаў у сваіх мемуарах:[14]

Па меры таго, як вайна, якую вядзе кааліцыя, падыходзіць да канца, палітычныя пытанні набываюць усё важнейшае значэнне… Знішчэнне ваеннай моцы Германіі пацягнула за сабой карэнную змену адносін паміж камуністычнай Расіяй і заходнімі дэмакратыямі. Вырашальныя практычныя пытанні стратэгіі і палітыкі… зводзіліся да таго, што:

  • па-першае, Савецкая Расія стала смяротнай пагрозай для свабоднага свету;
  • па-другое, трэба неадкладна стварыць новы фронт супраць яе імклівага прасоўвання;
  • па-трэцяе, гэты фронт у Еўропе павінен адысці як мага далей на Усход;
  • па-чацвёртае, галоўная і сапраўдная мэта англа-амерыканскіх армій — Берлін;
  • па-пятае, вызваленне Чэхаславакіі і ўступленне амерыканскіх войскаў у Прагу мае найважнейшае значэнне;
  • па-шостае, Вена, і па сутнасці ўся Аўстрыя, павінна кіравацца заходнімі дзяржавамі, прынамсі, на роўнай аснове з рускімі Саветамі;
  • па-сёмае, неабходна ўтаймаваць агрэсіўныя дамаганні маршала Ціты ў дачыненні да Італіі;
  • нарэшце — і гэта самае галоўнае, — урэгуляванне паміж Захадам і Усходам па ўсіх асноўных пытаннях, што тычацца Еўропы, павінна быць дасягнута да таго, як арміі дэмакратыі сыдуць ці заходнія саюзнікі саступяць якую-небудзь частку германскай тэрыторыі, якую яны заваявалі…

Аднак Чэрчыль не знайшоў падтрымкі ў амерыканскіх саюзнікаў, якія адыгрывалі ўсё больш вызначальную ролю ў англа-амерыканскім саюзе.

Уварванне ў Германію[правіць | правіць зыходнік]

Брытанскі танк Шэрман Файрфлай у Намюры

16 снежня 1944 года нямецкія войскі перайшлі ў генеральны наступ у Ардэнах. 22 снежня 3-я амерыканская армія пад камандаваннем генерала Дж. Патана пачатку контрнаступленне на нямецкі выступ з поўдня, і атакавала яго з паўднёвага флангу, паставіўшы немцаў пад пагрозу акружэння. Надвор'е ў Ардэнах палепшылася і авіяцыя саюзнікаў пачала бамбіць пазіцыі нямецкіх войскаў і іх лініі забеспячэння. 24 снежня амерыканскія і брытанскія войскі спынілі наступ праціўніка на подступах да ракі Маас.

Да 24 снежня ў выніку супраціўлення англа-амерыканскіх войскаў нямецкі наступ канчаткова выдыхнуўся і нямецкія войскі пачалі адыходзіць на зыходныя пазіцыі. Нямецкі наступ у Ардэнах як стратэгічная аперацыя скончыўся поўным правалам. Стратэгічная ініцыятыва беззваротна перайшла да саюзнікаў і яны пачалі наступаць на Германію.

Брытанскі танк у Гамбургу

Напачатку 1945 года брытанская авіяцыя аднавіла паветраныя налёты на германскія гарады з мэтай тэрарызаваць насельніцтва і пасеяць паніку сярод грамадзянскага насельніцтва і бежанцаў. У сярэдзіне лютага адбыўся спусташальны налёт на Дрэздэн, які практычна сцёр з зямлі цэнтр горада (гл. Бамбардзіроўка Дрэздэна).

У лютым-сакавіку 1945 года саюзныя брытанскія, амерыканскія і французскія войскі адкінулі нямецкія войскі за Рэйн. У. Чэрчыль настойваў на хуткім наступе на Берлін. Аднак Вярхоўны камандуючы саюзнымі войскамі ў Еўропе генерал Д. Эйзенхаўэр збіраўся працягнуць наступ уздоўж восі ЭрфуртЛейпцыгДрэздэн і на РэгенсбургЛінц. Ён не збіраўся ўступаць з савецкай арміяй у гонку за Берлін. 2 мая пасля штурму сталіца Германіі Берлін быў узяты савецкімі войскамі.

Заканчэнне вайны ў Італіі[правіць | правіць зыходнік]

Цяжкая і кровапралітная кампанія ў Італіі працягвалася з верасня 1943 года да самага канца вайны. 4 чэрвеня 1944 года саюзныя войскі ўступілі ў Рым і да 15 жніўня выйшлі на ўмацаваную лінію на паўднёвы ўсход ад Рыміні, Фларэнцыя, рака Арно. Аднак прадпрыняты наступ увосень 1944 года не ўвянчаўся поспехам. Толькі 9 красавіка 1945 года новы наступ саюзных войскаў прывёў да прарыву нямецкага фронту. 2 мая 1945 года Вярхоўны камандуючы саюзнымі войскамі ў Міжземнамор'е фельдмаршал Х. Александэр прыняў капітуляцыю нямецкай групы армій «C».

Заканчэнне вайны ў Германіі[правіць | правіць зыходнік]

Брытанскія войскі прасоўваліся ў Германію на паўночным флангу саюзнага фронту.
4 мая 1945 года нямецкія войскі на паўночным захадзе капітулявалі перад 21-й групай армій фельдмаршала Б. Мантгомеры, якая акупавала Данію, Шлезвіг-Гольштэйн і частку Мекленбурга.

У ноч на 7 мая ў стаўку Д. Эйзенхаўэра ў Рэймсе генерал А. Ёдль ад імя германскага камандавання падпісаў акт аб безумоўнай капітуляцыі Германіі. Савецкі бок выказаў катэгарычны пратэст супраць такіх аднабаковых дзеянняў, і 8 мая ў прадмесці Берліна Карлгорсце ў прысутнасці прадстаўнікоў СССР, ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі быў падпісаны акт аб безумоўнай капітуляцыі ўзброеных сіл Германіі.

Аднак у зоне брытанскай акупацыі нямецкімі войскамі працягвалі камандаваць нямецкія генералы: Г. Ліндэман у Даніі, Г. Блюментрыт у паўночна-заходняй Германіі і Я. Бласкавіц у Галандыі і на захад ад ракі Везер. У Нарвегіі нямецкія войскі здалі зброю, пры гэтым не былі прызнаны ваеннапалоннымі і захавалі сваю структуру. Як пісаў Чэрчыль у сваіх мемуарах,

«У маіх вачах савецкая пагроза ўжо замяніла нацысцкага ворага»[15].

Толькі 23 мая па патрабаванні СССР і ЗША брытанскія ўлады арыштавалі германскі ўрад на чале з грос-адміралам К. Дзёніцам.

Перамога над Японіяй[правіць | правіць зыходнік]

Перамога ў Бірме[правіць | правіць зыходнік]

Брытанская марская пяхота высаджваецца на ўзбярэжжа

У жніўні 1943 года было створана Аб'яднанае камандаванне саюзных войскаў у Паўднёва-Усходняй Азіі на чале з брытанскім адміралам лордам Маўнтбетэнам. У снежні 1943 года 14-ю брытанска-індыйскую армію ўзначаліў генерал У. Слім.
У сакавіку-ліпені 1944 года брытанцам удаўся адбіць японскі наступ у раёне Імпхала, затым у выніку контрнаступлення 14-я брытанска-індыйская армія заняла Паўночную Бірму, у лютым 1945 года фарсіравала шыракаводную раку Іравадзі і ў сакавіку пад Мейкцілай нанесла новае паражэнне японцам, пасля чаго 2 мая заняла сталіцу Бірмы Рангун.

На Далёкім Усходзе[правіць | правіць зыходнік]

Вялікабрытанія жадала ўдзельнічаць ва ўсё большай колькасці кампаній завяршальнага перыяду вайны. У лістападзе 1944 года быў сфарміраваны брытанскі Ціхаакіянскі флот. У сакавіку 1945 года ён разгарнуў аперацыі на Ціхім акіяне пад галоўным камандаваннем амерыканскага адмірала. Аднак Японія капітулявала значна раней, чым брытанскія войскі прыбылі на Далёкі Усход. Такім чынам, у завяршальнай стадыі вайны бралі ўдзел толькі брытанскі флот і аб'яднаныя сілы Аўстраліі і Новай Зеландыі.

Вынікі вайны[правіць | правіць зыходнік]

Асноўным вынікам вайны з пункту гледжання Вялікабрытаніі стала захаванне незалежнасці краіны. У той жа час, Вялікабрытанія выдаткавала на вайну больш за палову сваіх замежных капіталаўкладанняў, знешні доўг да канца вайны дасягнуў 3 млрд фунтаў стэрлінгаў. Яна мела вялікую патрэбу ў знешняй дапамозе для свайго аднаўлення. Многія міжнародныя рынкі былі ёю страчаны. Такім чынам, Вялікабрытанія страціла ролю сусветнага лідара, а ў першы шэраг звышдзяржаў выйшлі ЗША і СССР.

Да вынікаў Другой сусветнай вайны можна аднесці распад Брытанскай імперыі. Падзенне прэстыжу Брытанскай імперыі ў перыяд няўдач дорага ёй абыйшлося. У паваенны перыяд большая частка брытанскіх калоній здабыла незалежнасць, хоць пэўныя сувязі з былой метраполіяй захоўваюцца ў рамках Садружнасці.

Страты і расходы падчас вайны прывялі да велізарнага дэфіцыту плацёжнага балансу. Замежныя капіталаўкладанні скараціліся на чвэрць. Гандлёвы флот скараціўся больш чым на чвэрць, а даход ад яго ў паваенныя гады ў рэальным выразе так і не дасягнуў даваеннага ўзроўню. Дэфіцыт плацёжнага балансу на доўгія гады стаў хранічным.

Даводзілася эканоміць, і ўжо напачатку 1948 года быў забаронены рост заработнай платы, нягледзячы на рост коштаў і падаткаў. У 1949 годзе былі адменены школьныя бясплатныя сняданкі і бясплатны праезд школьнікаў у аўтобусах.

Пасля вайны вытворчасць у Вялікабрытаніі стала расці, галоўным чынам за кошт навукаёмістых галін прамысловасці: электронікі і, у прыватнасці, вытворчасці ЭВМ, самалётабудавання, вытворчасці рэактыўных рухавікоў, хіміі. У першыя паваенныя гады Вялікабрытанія вырабляла да 2/3 усіх аўтамабіляў Заходняй Еўропы. Усё гэта мела на сусветным рынку вялікі попыт. У 1948 годзе агульны індэкс прамысловай прадукцыі дасягнуў даваеннага ўзроўню. Вялікабрытанія аднавіла сваю долю ў сусветным экспарце.

Паваеннае лейбарысцкі ўрад адмяніў антыпрафсаюзны закон 1927 года, увёў новую сістэму аховы здароўя, сацыяльнага страхавання і абмежавала правы палаты лордаў, якая цяпер магла затрымаць прыняцце закона не больш чым на год.

Зарплата жанчын у паваенны перыяд складала 52-55 % ад зарплаты мужчын. Нармаванне прадуктаў пасля вайны не толькі не было адменена, але і было распаўсюджана на хлеб (чэрвень 1946 г.) і на бульбу (лістапад 1947 г.), чаго не было нават падчас вайны. Нормы водпуску прадуктаў па картках былі скарочаны. Карткі на прадукты захоўваліся аж да 1953 года.

Страты[правіць | правіць зыходнік]

Паводле даных У. Чэрчыля, узброеныя сілы Вялікабрытаніі за гады Другой сусветнай вайны страцілі забітымі і зніклымі без весткі 303 240 чалавек, а разам з дамініёнамі, Індыяй і калоніямі — 412 240 чалавек. Страты грамадзянскага насельніцтва склалі 67 100 чалавек, страты рыбалоўчага і гандлёвага флоту — 30 000 чалавек. Паводле дванаццацітомнай «Гісторыі Другой сусветнай вайны», страты Вялікабрытаніі ў Другой сусветнай вайне склалі 450 000 чалавек.

Зноскі

  1. Брытанскі цэнтрабанк упершыню прызнаўся ў дапамогі фашыстам // ІТАР-ТАСС ад 31 ліпеня 2013
  2. У прыватнасці, ён падкрэсліў, што без амерыканскіх абавязацельстваў па сумеснай абароне супраць Японіі, Вялікабрытанія будзе раздзірацца паміж усходняй і заходняй сферамі. Канфлікт жа з Германіяй будзе азначаць падвержанасць азіяцкай часткі Брытанскай імперыі японскай агрэсіі.

    — Па запісах пастаяннага намесніка міністра замежных спраў Вялікабрытаніі ў 1938—1946 гадах А. Кадагана [1]

  3. The Forrestal Diaries, New York, 1951, p 121—122; цыт. па: История Второй мировой войны. 1939—1945. т. 02. М., 1974. стар. 345 [2]
  4. История второй мировой войны 1939—1945, М.: Воениздат, 1974, т.2, с.402-405.
  5. В. Шевченко. Начало Второй мировой.
  6. Лиддел Гарт Б. Г. Вторая мировая война. — М.: АСТ, СПб.: Terra Fantastica, 1999. — с.111.
  7. Ф. Гальдер. Военный дневник. т. 2. — М.: Воениздат. — с. 80.
  8. У. Черчилль. Вторая мировая война, книга 2 (том 3), М.: Воениздат, 1991 — с.49.
  9. У. Черчилль. Вторая мировая война. М.: Воениздат, 1991. Т. 3. Ч. 1. Гл. 20. С. 170—171 Архівавана 2 лютага 2012.
  10. У.Черчилль. Вторая мировая война. Книга 2 (том 4). М.: Воениздат, 1991. — с.401-402.
  11. Борис Борисов: ГОЛОДОМОР ПО-АМЕРИКАНСКИ Архівавана 29 лістапада 2014.
  12. История Второй мировой войны 1939—1945. т.6. — с.244-246.
  13. У. Черчилль. Вторая мировая война. Книга 3 (том 6). — М: Воениздат, 1991. — с.449.
  14. У. Черчилль. Вторая мировая война. Книга 3 (том 6). — М.: Воениздат, 1991. — с.574-575.
  15. У. Черчилль. Вторая мировая война. Книга 3 (том 6). — М.: Воениздат, 1991. — с.631.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]