Фізічная хімія

Фізічная хімія — навука, якая вывучае ўзаемасувязь хімічных і фізічных з'яваў, выяўляе заканамернасці хімічных працэсаў, абапіраючыся на агульныя прынцыпы фізікі.

Асноўныя задачы — даследаванне заканамернасцей ходу хімічных рэакцый у часе, законаў хімічнай раўнавагі і вызначэнне механізмаў працэсаў.

Метады даследавання — спектральны і рэнтгенаструктурны аналізы, метады ізатопных індыкатараў, квантава-хімічны, мас-спектраметрычны, метады электроннага парамагнітнага рэзанансу, ядзернага магнітнага рэзанансу і інш.

Гісторыя

«Уводзіны ў праўдзівую фізічную хімію». Рукапіс М. В. Ламаносава. 1752

Дысцыпліна ўзнікла ў сярэдзіне 18 ст. Заснавальнікам паводле рускіх гісторыкаў навукі лічыцца М. В. Ламаносаў, які ўвёў тэрмін «фізічная хімія».

Як самастойная навука сфарміравалася ў канцы 19 стагоддзя дзякуючы працам па хімічнай тэрмадынаміцы, электралітах у растворах, хімічнай кінетыцы і іншых пытаннях. Адным з ключавых момантаў стала выданне ў 1876 годзе працы Дж. Гібса «Аб раўнавазе гетэрагенных рэчываў» (англ.: On the Equilibrium of Heterogeneous Substances), у якой былі ўведзены такія асноўныя паняцці фізічнай хіміі, як энергія Гібса, хімічны патэнцыял, правіла фаз Гібса.

Першым навуковым часопісам у галіне фізічнай хіміі стаў нямецкі часопіс «Zeitschrift für Physikalische Chemie», заснаваны ў 1887 годзе Вільгельмам Оствальдам і Якабам Хендрыкам вант Гофам. Разам з Свантэ Аўгустам Арэніусам гэта былі вядучыя дзеячы ў галіне фізічнай хіміі ў канцы 19 стагоддзя і ў пачатку 20 стагоддзя. Усе трое атрымалі Нобелеўскую прэмію ў галіне хіміі паміж 1901—1909 гг.

Развіццё фізічнай хіміі ў наступныя дзесяцігоддзі звязана з прымяненнем статыстычнай механікі да хімічных сістэм і працамі па пытаннях калоідных сістэмх і па хіміі паверхневых з'яў, дзе вялікі ўклад зрабіў Ірвінг Ленгмюр. Яшчэ адным важным крокам стала развіццё з 1930-х гадоў квантавай хіміі з квантавай механікі. Адным з вядучых дзеячаў у гэты час быў Лайнус Полінг. Тэарэтычныя распрацоўкі ідуць рука аб руку з развіццём эксперыментальных метадаў, дзе выкарыстанне розных форм спектраскапіі, такіх як ІЧ-спектраскапія, мікрахвалевая спектраскапія, ЭПР-спектраскапія і ЯМР-спектраскапія, верагодна, з'яўляецца найбольш важным у 20 стагоддзі.

На Беларусі даследаванні па фізічнай хіміі праводзяцца ў інстытутах Нацыянальнай АН: фізіка-арганічнайй хіміі, агульнай і неарганічнай хіміі, фізікі, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, таксама ў БДУ, Беларускім нацыянальным тэхналагічным універсітэце і інш.

Прадмет вывучэння фізічнай хіміі

Фізічная хімія вывучае хімічную тэрмадынаміку, паверхневыя з'явы, хімічную кінетыку, каталіз і інш. Хімічная тэрмадынаміка на аснове законаў тэрмадынамікі даследуе хімічную раўнавагу і ўмовы яе парушэння пад уплывам знешніх фактараў.

Пры вывучэнні паверхневых з'яў даследуюцца ўласцівасці паверхневых слаёў цвёрдых цел і вадкасцей, у хімічнай кінетыцы — механізмы і заканамернасці ходу хімічных рэакцый у часе, у аб'ёме рэакцыйнай сумесі або на мяжы раздзелу фаз.

Каталіз вывучае з'явы змены скорасці хімічных рэакцый пад уплывам каталізатараў. Даследуюцца ферментны каталіз, працэсы з мембранным размежаваннем, хімія гетэрагенных сістэм, будова рэчыва — будова атамаў і малекул, а таксама агрэгатныя станы рэчываў, хімічныя растворы — іх прырода, структура і асноўныя ўласцівасці ў залежнасці ад канцэнтрацыі і хімічнай прыроды кампанентаў.

Многія з прыкладных кірункаў фізічнай хіміі сталі самастойнымі навукамі, напрыклад, калоідная хімія, тэорыя металургічных працэсаў.

Раздзелы фізічнай хіміі

Калоідная хімія

Калоідная хімія — традыцыйная назва фізічнай хіміі дысперсных сістэм і паверхневых з'яў, якія ўзнікаюць на мяжы падзелу фаз. Яна вывучае адгезію, адсорбцыю, змочванне, каагуляцыю, электрафарэз і распрацоўвае тэхналогіі будаўнічых матэрыялаў, бурэння горных парод, золь-гель-тэхналогіі. Сучасная калоідная хімія ўяўляе сабой навуку, якая знаходзіцца на стыку хіміі, фізікі і біялогіі.

Асноўныя напрамкі сучаснай калоіднай хіміі:

• тэрмадынаміка паверхневых з'яў,
• вывучэнне адсорбцыі ПАР,
• вывучэнне ўтварэння і ўстойлівасці дысперсных сістэм, іх малекулярна-кінетычных, аптычных і электрычных уласцівасцей,
• фізіка-хімічная механіка дысперсных структур,
• распрацоўка тэорыі і малекулярных механізмаў працэсаў, якія адбываюцца ў дысперсных сістэмах пад уплывам ПАР, электрычных зарадаў, механічнага ўздзеяння і г.д.

Крышталяхімія

Крышталяхімія — гэта навука аб крышталічных структурах і іх сувязі з прыродай рэчыва. Будучы раздзелам хіміі, крышталяхімія цесна звязана з крышталяграфіяй і вывучае прасторавае размяшчэнне і хімічную сувязь атамаў у крышталях, а таксама залежнасць фізічных і хімічных уласцівасцей крышталічных рэчываў ад іх будовы. З дапамогай рэнтгенаструктурнага аналізу, структурнай электронаграфіі і нейтронаграфіі ў крышталяхіміі вызначаюць абсалютныя велічыні межатамных адлегласцей і вуглы паміж лініямі хімічных сувязей (валентныя вуглы). Крышталяхімія накапіла вялікі матэрыял аб крышталічных структурах больш 425 000 злучэнняў, больш за палову з якіх складаюць неарганічныя злучэнні.

Асноўныя задачы крышталяхіміі:

• сістэматыка крышталічных структур і апісанне назіраемых тыпаў хімічнай сувязі ў іх;
• інтэрпрэтацыя крышталічных структур (высвятленне прычын, якія вызначаюць будову таго ці іншага крышталічнага рэчыва) і іх прадказанне;
• вывучэнне сувязі фізічных і хімічных уласцівасцей крышталяў з іх структурай і характарам хімічнай сувязі.

Радыяхімія

Радыяхімія вядзе працу са звышмалымі колькасцямі рэчываў і з вельмі моцна разведзенымі растворамі, а таксама з крыніцамі іанізуючых выпраменьванняў. Радыеактыўнасць вывучаемых радыехіміяй рэчываў дазваляе і патрабуе выкарыстоўваць спецыфічныя высокачуллівыя метады вымярэння іх мікраскапічных колькасцей, дыстанцыйныя аўтаматызаваныя метады аналізу.

Тэрмахімія

Тэрмахімія — раздзел хімічнай тэрмадынамікі, у задачу якой уваходзіць:

• вызначэнне і вывучэнне цеплавых эфектаў рэакцый,
• устанаўленне іх узаемасувязей з рознымі фізіка-хімічнымі параметрамі,
• вымярэнне цеплаёмістасці рэчываў і ўстанаўленне іх цяплот фазавых пераходаў.

Асноўнымі эксперыментальнымі метадамі тэрмахіміі з'яўляюцца:

• каларыметрыя,
• дыферэнцыяльны тэрмічны аналіз,
• дэрыватаграфія.

Вучэнне пра будову атама

Атам — часціца рэчыва мікраскапічных памераў і масы, найменшая частка хімічнага элемента, якая з'яўляецца носьбітам яго уласцівасцей. Атам складаецца з атамнага ядра і электронаў. Калі колькасць пратонаў у ядры супадае з колькасцю электронаў, то атам у цэлым аказваецца электрычна нейтральным. У адваротным выпадку ён валодае некаторым дадатным або адмоўным зарадам і называецца іонам. У некаторых выпадках пад атамамі разумеюць толькі электранейтральныя сістэмы, у якіх зарад ядра роўны сумарнаму зараду электронаў, тым самым супрацьпастаўляючы іх электрычна зараджаным іонам.

Ядро, якое нясе больш чым 99,9 % масы атама, складаецца з дадатна зараджаных пратонаў і незараджаных нейтронаў, якія звязаныя паміж сабой пры дапамозе моцнага ўзаемадзеяння. Атамы класіфікуюцца па колькасці пратонаў і нейтронаў у ядры: колькасць пратонаў Z адпавядае парадкаваму нумару атама ў перыядычнай сістэме і вызначае яго прыналежнасць да некаторага хімічнага элемента, а колькасць нейтронаў N — да пэўнага ізатопа гэтага элемента. Лік Z таксама вызначае сумарны дадатны электрычны зарад (Ze) атамнага ядра і лік электронаў у нейтральным атаме, якія вызначаюць яго памер. Атамы рознага віду ў розных колькасцях, звязаныя межатамнымі сувязямі, утвараюць малекулы.

Вучэнне пра карозіі металаў

Карозія — гэта самаадвольнае разбурэнне металаў у выніку хімічнага або фізіка-хімічнага ўзаемадзеяння з навакольным асяроддзем. Прычынай карозіі з’яўляецца тэрмадынамічная няўстойлівасць канструкцыйных матэрыялаў да ўздзеяння рэчываў, якія знаходзяцца кантактуемым з імі асяроддзі. У паўсядзённым жыцці для сплаваў жалеза (сталей) часцей выкарыстоўваюць тэрмін «іржаўленне». Менш вядомыя выпадкі карозіі палімераў. У дачыненні да іх існуе паняцце «старэнне», аналагічнае тэрміну «карозія» для металаў. Скорасць карозіі, як і ўсякай хімічнай рэакцыі, вельмі моцна залежыць ад тэмпературы. Павышэнне тэмпературы на 100 градусаў можа павялічыць скорасць карозіі на некалькі парадкаў.

Вучэнне пра растворы

Раствор — аднастайная сумесь, якая складаецца з часціц растворанага рэчыва, растваральніка і прадуктаў іх ўзаемадзеяння. Стварэнне таго ці іншага тыпу раствора абумоўліваецца інтэнсіўнасцю межмалекулярных, межатамных, міжіонных або іншага віду ўзаемадзеянняў, гэта значыць, тымі ж сіламі, якія вызначаюць ўзнікненне таго ці іншага агрэгатнага стану. Адрозненне ў тым, што стварэнне раствора залежыць ад характару і інтэнсіўнасці ўзаемадзеяння часціц розных рэчываў. Растворы бываюць газавымі, вадкімі і цвёрдымі.

Хімічная кінетыка

Хімічная кінетыка або кінетыка хімічных рэакцый — раздзел фізічнай хіміі, які вывучае заканамернасці працякання хімічных рэакцый у часе, залежнасці гэтых заканамернасцей ад знешніх умоў, а таксама механізмы хімічных ператварэнняў.

Малекулярнасць элементарнай рэакцыі — колькасць часціц, якія, згодна з эксперыментальна ўстаноўленаму механізму рэакцыі, удзельнічаюць у элементарным акце хімічнага ўзаемадзеяння.

Монамалекулярныя рэакцыі — рэакцыі, у якіх адбываецца хімічнае ператварэнне адной малекулы (ізамерызацыя, дысацыяцыя і г.д.):

H₂S → H₂ + S

Бімалекулярныя рэакцыі — рэакцыі, элементарны акт якіх ажыццяўляецца пры сутыкненні двух часціц (аднолькавых або розных):

СН₃Вr + КОН → СН₃ОН + КВr

Трымалекулярныя рэакцыі — рэакцыі, элементарны акт якіх ажыццяўляецца пры сутыкненні трох часціц:

О₂ + NО + NО → 2NО₂

Рэакцыі з малекулярнасцю больш за тры невядомы.

Для элементарных рэакцый, якія праводзяцца пры блізкіх канцэнтрацыях зыходных рэчываў, велічыні малекулярнасці і парадку рэакцыі супадаюць. Дакладна вызначанай узаемасувязі паміж паняццямі малекулярнасці і парадку рэакцыі няма, бо парадак рэакцыі характарызуецца кінетычным ураўненнем рэакцыі, а малекулярнасць — механізмам рэакцыі.

Каталіз — працэс, які заключаецца ў змене скорасці хімічных рэакцый у прысутнасці рэчываў, званых каталізатарамі. Каталітычныя рэакцыі — рэакцыі, якія праходзяць у прысутнасці каталізатараў.

Станоўчым называюць каталіз, пры якім скорасць рэакцыі ўзрастае, адмоўным (інгібіраваннем) — пры якім яна змяншаецца. Прыкладам станоўчага каталізу можа служыць працэс акіслення аміяку на плаціне пры атрыманні азотнай кіслаты. Прыкладам адмоўнага — зніжэнне скорасці карозіі пры ўвядзенні ў вадкасць, у якой эксплуатуецца метал, нітрыту натрыю, хромата і дыхромата калію. Многія важнейшыя хімічныя вытворчасці, такія як атрыманне сернай кіслаты, аміяку, азотнай кіслаты, сінтэтычнага каўчуку, шэрага палімераў і інш., праводзяцца ў прысутнасці каталізатараў.

Фотахімія

Фотахімія — частка хіміі высокіх энергій; раздзел фізічнай хіміі, які вывучае хімічныя ператварэнні (хімія ўзбуджаных станаў малекул, фотахімічныя рэакцыі), якія праходзяць пад дзеяннем святла ў дыяпазоне ад далёкага ультрафіялета да інфрачырвонага выпраменьвання. Многія найважнейшыя працэсы, якія адбываюцца ў навакольным асяроддзі і ў нас саміх, маюць фотахімічную прыроду. Дастаткова назваць такія з'явы, як фотасінтэз, зрок і ўтварэнне азону ў атмасферы пад дзеяннем УФ-апраменьвання.

Законы фотахіміі

• Фотахімічныя змены адбываюцца толькі пад дзеяннем святла, паглынаемага сістэмай.
• Кожны паглынуты фатон у першасным акце здольны актываваць толькі адну малекулу.
• Пры паглынанні кожнага фатона малекулай існуе пэўная імавернасць засялення або самага ніжняга сінглетнага (з мультыплетнасцю 1) стану, або самага ніжняга трыплетнага (з мультыплетнасцю 3) стану.
• У большасці арганічных фотахімічных працэсах, якія праходзяць у растворах, удзельнічае альбо першы ўзбуджаны сінглетны, альбо першы ўзбуджаны трыплетны стан.

Хімічная тэрмадынаміка

Хімічная тэрмадынаміка — раздзел фізічнай хіміі, які вывучае працэсы ўзаемадзеяння рэчываў метадамі тэрмадынамікі.

Асноўнымі напрамкамі хімічнай тэрмадынамікі з'яўляюцца:

1. класічная хімічная тэрмадынаміка, якая вывучае тэрмадынамічную раўнавагу;
2. тэрмахімія, якая вывучае цеплавыя эфекты, якія суправаджаюць хімічныя рэакцыі.
3. тэорыя раствораў, якая мадэлюе тэрмадынамічныя ўласцівасці рэчыва, зыходзячы з уяўленняў аб малекулярнай будове і дадзеных пра міжмалекулярным узаемадзеянні.

Хімічная тэрмадынаміка цесна звязана з такімі часткамі хіміі, як аналітычная хімія, электрахімія, калоідная хімія, адсорбцыя і храматаграфія.

Фізіка-хімічны аналіз

Фізіка-хімічны аналіз — комплекс метадаў аналізу фізіка-хімічных сістэм шляхам пабудовы і геаметрычнага аналізу дыяграм стану і дыяграм састаў-уласцівасць. Гэты метад дазваляе выявіць існаванне злучэнняў (напрыклад, медзістага золата CuAu), існаванне якіх немагчыма пацвердзіць іншымі метадамі аналізу. Першапачаткова даследаванні ў галіне фізіка-хімічнага аналізу былі сканцэнтраваны на вывучэнні залежнасцей тэмператур фазавых пераходаў ад саставу. Аднак на мяжы 19—20 стагоддзяў М. С. Курнакоў паказаў, што любая фізічная ўласцівасць сістэмы з'яўляецца функцыяй саставу, а для вывучэння фазавага стану можна выкарыстоўваць электраправоднасць, вязкасць, паверхневае нацяжэнне, цеплаёмістасць, каэфіцыент рэфракцыі, пругкасць і іншыя фізічныя ўласцівасці.

У аснове тэорыі фізіка-хімічнага аналізу ляжаць сфармуляваныя М. С. Курнаковым прынцыпы адпаведнасці і бесперапыннасці. Прынцып бесперапыннасці сцвярджае, што калі ў сістэме не ўтвараюцца новыя фазы або не знікаюць існуючыя, то пры бесперапынным змяненні параметраў сістэмы ўласцівасці асобных фаз і ўласцівасці сістэмы ў цэлым змяняюцца бесперапынна. Прынцып адпаведнасці сцвярджае, што кожнаму комплексу фаз адпавядае пэўны геаметрычны вобраз на дыяграме састаў-уласцівасць.

Тэорыя рэакцыйнай здольнасці хімічных злучэнняў

Тэорыя рэакцыйнай здольнасці хімічных злучэнняў (ТРЗХЗ) — навуковая дысцыпліна, якая займаецца вывучэннем механізму хімічных рэакцый і механікі элементарнага акта хімічнага ператварэння. ТРЗХЗ — адносна маладая галіна хімічнай навукі, актыўна развіваецца ў апошнія дзесяцігоддзі, што звязана з прагрэсам у галінах вылічальнай і квантавай хіміі, а таксама фізіка-хімічных метадаў аналізу.

Эксперыментальныя метады ТРЗХЗ:

• метад малекулярных пучкоў
• фемтасекундная спектраскапія
• электронны парамагнітны рэзананс
• ядзерны магнітны рэзананс

Хімія высокіх энергій

Хімія высокіх энергій — раздзел фізічнай хіміі, які апісвае хімічныя і фізіка-хімічныя працэсы, якія адбываюцца ў рэчыве пры ўздзеянні нецеплавымі энергетычнымі агентамі — іанізуючым выпраменьваннем, святлом, плазмай, ультрагукам, механічным ударам і іншымі.

Сярод асноўных раздзелаў хіміі высокіх энергій вылучаюць фотахімію, лазерную хімію, радыяцыйную хімію, плазмахімію (у газавай і кандэнсаваных фазах), механахімію, крыяхімію, ядзерную хімію і іншыя.

Лазерная хімія

Лазерная хімія — раздзел фізічнай хіміі, які вывучае хімічныя працэсы, якія ўзнікаюць пад дзеяннем лазернага выпраменьвання і ў якіх спецыфічныя ўласцівасці лазернага выпраменьвання граюць вырашальную ролю, а таксама хемалазерныя працэсы (хімічныя лазеры). Монахраматычнасць лазернага выпраменьвання дазваляе селектыўна ўзбуджаць малекулы аднаго віда, пры гэтым малекулы іншых відаў застаюцца неўзбуджаннымі. Селектыўнасць узбуджэння пры гэтым працэсе абмежавана толькі ступенню блакіравання палос у спектры паглынання рэчыва. Такім чынам, падбіраючы частату ўзбуджэння, атрымліваецца не толькі ажыццяўляць выбарчую актывацыю малекул, але і змяняць глыбіню пранікнення выпраменьвання ў зону рэакцыі.

Радыяцыйная хімія

Радыяцыйная хімія — частка хіміі высокіх энергій, раздзел фізічнай хіміі, які вывучае хімічныя працэсы, выкліканыя ўздзеяннем іанізуючых выпраменьванняў на рэчыва.

Іанізуючай здольнасцю валодаюць электрамагнітныя выпраменьванні (рэнтгенаўскае выпраменьванне, γ-выпраменьванне, сінхратроннае выпраменьванне) і патокі паскораных часціц (электронаў, пратонаў, нейтронаў, геліёнаў, цяжкіх іонаў; асколкі дзялення цяжкіх ядзер і інш.), энергія якіх перавышае патэнцыял іанізацыі атамаў або малекул (які, у большасці выпадкаў, ляжыць у межах 10-15 эВ).

У рамках радыяцыйнай хіміі разглядаюцца некаторыя хімічныя працэсы, немагчымыя пры выкарыстанні традыцыйных хімічных падыходаў. Іанізуючыя выпраменьванні могуць моцна зніжаць тэмпературу працякання хімічных рэакцый без прымянення каталізатараў і ініцыятараў.

Радыяцыйная хімія з'явілася пасля адкрыцця x-прамянёў В. Рэнтгенам у 1895 годзе і радыеактыўнасці А. Бекерэлем у 1896 годзе, якія першымі назіралі радыяцыйныя эфекты ў фотапласцінках.

Першыя працы па радыяцыйнай хіміі былі выкананы ў 1899—1903 гадах мужам і жонкай М. Кюры і П. Кюры. У наступныя гады найбольшая колькасць даследаванняў было прысвечана радыёлізу вады і водных раствораў.

Ядзерная хімія

Ядзерная хімія — частка хіміі высокіх энергій, раздзел фізічнай хіміі, які вывучае ядзерныя рэакцыі і спадарожныя з імі фізіка-хімічныя працэсы, усталёўвае ўзаемасувязь паміж фізіка-хімічнымі і ядзернымі ўласцівасцямі рэчыва. Часта пад ядзернай хіміяй маюць на ўвазе сферы даследавання радыяхіміі (часам як яе падзел) і радыяцыйнай хіміі. Гэта розныя навукі, але ядзерная хімія з'яўляецца для іх тэарэтычным падмуркам. Тэрмін ядзерная хімія нават у цяперашні час не з'яўляецца агульнапрынятым па прычыне таго, што ператварэнне атамных ядзер гэта першапачаткова вобласць ядзернай фізікі, а хімія па вызначэнню вывучае толькі хімічныя рэакцыі, пры якіх ядра атамаў застаюцца нязменнымі. Ядзерная хімія зарадзілася на стыку радыяхіміі, хімічнай фізікі і ядзернай фізікі.

Электрахімія

Электрахімія — раздзел хімічнай навукі, у якім разглядаюцца сістэмы і міжфазавыя мяжы пры праходжанні праз іх электрычнага току, даследуюцца працэсы ў правадніках, на электродах (з металаў або паўправаднікоў, уключаючы графіт) і ў іонных правадніках (электралітах). Электрахімія даследуе працэсы акіслення і аднаўлення, якія праходзяць на прасторава-падзеленых электродах, перанос іонаў і электронаў. Прамы перанос зарада з малекулы на малекулу ў электрахіміі не разглядаецца.

Традыцыйна электрахімію падзяляюць на тэарэтычную і прыкладную.

Гукахімія

Гукахімія — раздзел хіміі, які вывучае ўзаемадзеянне магутных акустычных хваль і хімічныя і фізіка-хімічныя эфекты, якія ўзнікаюць пры гэтым. Гукахімія даследуе кінетыку і механізм гукахімічных рэакцый, якія адбываюцца ў аб'ёме гукавога поля. Да вобласці гукахіміі адносяцца некаторыя фізіка-хімічныя працэсы ў гукавым поле: соналюмінесцэнцыя, дыспергіраванне рэчыва пры дзеянні гуку, эмульгіраванне і іншыя калоідна-хімічныя працэсы.

Асноўная ўвага гукахімія надае даследаванню хімічных рэакцый, якія ўзнікаюць пад дзеяннем акустычных ваганняў — гукахімічным рэакцый. Як правіла, гукахімічныя працэсы даследуюць у ультрагукавым дыяпазоне (ад 20 кГц да некалькіх МГц). Гукавыя ваганні ў кілагерцавым дыяпазоне і інфрагукавы дыяпазон вывучаюцца значна радзей. Гукахімія даследуе працэсы кавітацыі.

Структурная хімія

Структурная хімія — вобласць хіміі, якая вывучае сувязь розных фізічных і фізіка-хімічных уласцівасцей розных рэчываў з іх хімічнай будовай і рэакцыйнай здольнасцю. Структурная хімія разглядае не толькі геаметрычную будову малекул; вывучэнню падвяргаецца наступнае — даўжыні хімічных сувязей, валентныя вуглы, каардынацыйныя колькасці, канфармацыі і канфігурацыі малекул; эфекты іх узаемнага ўплыву, араматычнасць.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16).
• Арыка Н. Р. Фізічная хімія // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 731. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.