Халодная вайна

Біпалярны свет у 1959 годзе

Біпалярны свет у 1980 годзе

Халодная вайна — тэрмін, што азначае геапалітычнае, дыпламатычнае і эканамічнае супрацьстаянне паміж СССР і яго сатэлітамі з аднаго боку і ЗША з іх прыхільнікамі пасля Другой сусветнай вайны. Яно пачалося прыблізна ў 1945—1948 гадах пасля капітуляцыі нацысцкай Германіі і Японскай імперыі, працягвалася наступныя сорак гадоў і скончылася распадам Усходняга блоку ў 1989 і самога Савецкага Саюза ў 1991. У 1949 годзе была створана арганізацыя НАТА — ваенны альянс па стрымліванні камунізму ў якасці асноўнай стратэгіі ў рамках дактрыны Трумэна, у той час як савецкі блок сфарміраваўся дзякуючы Варшаўскаму дагавору 1955 года. Некаторыя краіны свету вырашылі падтрымаць адзін з блокаў, у той час як іншыя засталіся нейтральнымі.

Халодная вайна была названая так, бо ў яе ходзе не назіралася прамых ваенных дзеянняў, бо абодва бакі валодалі ядзернай зброяй, а яе выкарыстанне амаль цалкам гарантуе ўзаемнае знішчэнне. Перыяды адноснага спакою суправаджаліся высокай напружанасцю, якая магла б прывесці да вайны. Найбольш напружанымі падзеямі гэтага супрацьстаяння сталі блакада Берліна (1948—1949), вайна ў Карэі (1950—1953), Берлінскі крызіс 1961 года, вайна ў В'етнаме (1959—1975), кубінскі ракетны крызіс (1962), савецкая вайна ў Афганістане (1979—1989), а таксама ваеннае вучэнне НАТА Able Archer 83, якое праходзіла ў лістападзе 1983 года. Канфлікт выяўляўся праз ваенныя кааліцыі, стратэгічнае разгортванне звычайных сіл, шырокую дапамогу дзяржавам, шпіянаж, прапаганду, звычайныя і ядзерныя ўзбраенні, заклікі да нейтральных краін, суперніцтва падчас спартыўных і тэхналагічных спаборніцтваў, як касмічная гонка. Для таго каб зменшыць рызыку патэнцыйнай ядзернай вайны, абодва бакі праводзілі палітыку разрадкі палітычнай напружанасці ў 1970-я гады.

Рональд Рэйган і Міхаіл Гарбачоў на сустрэчы ў Жэневе (1985)

У 1980-я гады ЗША павялічыла дыпламатычны, ваенны і эканамічны ціск на Савецкі Саюз, калі савецкая эканоміка ўжо пакутвала ад стагнацыі. У канцы 1980-х гадоў савецкі прэзідэнт Міхаіл Гарбачоў увёў ліберальныя рэформы перабудовы і ўвядзення галоснасці. Гэта спрыяла руху мірных рэвалюцый у дзяржавах-сатэлітах Савецкага Саюза, у той час як сам Савецкі Саюз быў скасаваны ў 1991 годзе, у выніку чаго Злучаныя Штаты сталі дамінуючай ваеннай дзяржавай свету. Падзеі «халоднай вайны» не пакінулі значную спадчыну, аднак знайшлі адбітак у папулярнай культуры, асабліва ў сродках масавай інфармацыі ў тэмах пра шпіянаж і пагрозу ядзернай вайны.

Упершыню тэрмін «халодная вайна» быў выкарыстаны для апісання супрацьстаяння Злучаных Штатаў і Савецкага Саюза Джордж Оруэл у артыкуле «Ты і атамная бомба», які з’явіўся ў 1945 годзе.

Гісторыя тэрміна

Выраз «халодная вайна» упершыню ужыў Джордж Оруэл 19 кастрычніка 1945 года ў артыкуле «Ты і атамная бомба» у брытанскім тыднёвіку «Трыб’юн». З’яўленне атамнай бомбы ў руках іншых (акрамя ЗША) дзяржаў, паводле Оруэла, магло б прывесці да ўзнікненню 2-3 «жахлівых звышдзяржаў». Са зброяй, якая дазваляе знішчаць мільёны людзей у лічаныя секунды, такія дзяржавы падзялілі б свет паміж сабой. Гэтыя звышдзяржавы, згодна з Оруэлам, хутчэй за ўсё заключылі б паміж сабой сакрэтнае пагадненне ніколі не ўжываць атамную зброю адзін супраць аднаго; застаючыся непераможнымі, яны знаходзіліся б у «стане пастаяннай „халоднай вайны“» («in a permanent state of 'cold war' with its neighbors»). Такое развіццё сітуацыі, паводле яго думкі, паклала б «канец маштабным войнам цаной бясконцага падаўжэння 'міра, які не ёсць мір'» .

У сакавіку 1946 года Оруэл пісаў, што пасля канферэнцыі ў Маскве ў снежні 1945 года «Расія пачала весці 'халодную вайну' супраць Брытаніі і Брытанскай імперыі».

У афіцыйнай абстаноўцы выраз упершыню ужыў 16 красавіка 1947 года Бернард Барух, дарадца прэзідэнта ЗША Гары Трумэна, у прамове перад палатай прадстаўнікоў штата Паўднёвая Караліна.

Гісторыя

Пачатак халоднай вайны

Усталяванне па завяршэнні Другой сусветнай вайны савецкага кантролю над краінамі Усходняй Еўропы, у асаблівасці стварэнне прасавецкага ўрада ў Польшчы ў процівагу польскаму эмігранцкаму ўраду ў Лондане, прывяло да таго, што кіруючыя колы Вялікабрытаніі і ЗША сталі ўспрымаць СССР як пагрозу. Савецкія аўтары сцвярджалі, што знешняя палітыка амерыканскага імперыялізму, накіраваная на распальваньне канфрантацыі, была звязана з інтарэсамі манапалістычных колаў ЗША і мела мэтай захаванне і ўмацаванне капіталістычнай сістэмы.

Цэлы шэраг аўтараў ўпэўнена адносяць перадумовы Халоднай вайны да лютага 1945 года, калі па выніках Ялцінскай канферэнцыі стала палітычна магчымым правесці падзел у свеце па сферах ўплыву.

Вясной 1945 года СССР прад’явіў тэрытарыяльныя прэтэнзіі Турцыі і запатрабаваў змены статусу чарнаморскіх праліваў, уключаючы прызнанне права СССР на стварэнне ваенна-марской базы ў Дарданэлах.

У красавіку 1945 года прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Уінстан Чэрчыль распарадзіўся аб падрыхтоўцы плана на выпадак вайны з СССР. Заданні папярэднічалі высновы, якія Чэрчыль прадставіў у сваіх мемуарах.

У сакавіку 1946 года Чэрчыль, тады як прыватная асоба, у Фултане ў ЗША выступіў з прамовай у дачыненні да СССР, і заявіў, што адносіны СССР з аднаго боку і ЗША і Вялікабрытаніі з другога боку павінны будавацца на ваеннай перавазе краін, якія будуць размаўляць на англійскай мове. Чэрчыль перш за ўсё вырашыў ўмацоўваць адносіны з ЗША, так як яны валодалі манаполіяй на ядзерную зброю. Гэта заява абвастрыла супрацьстаянне паміж СССР і Захадам.

У 1946 годзе актывізаваліся грэчаскія паўстанцы, якія кіраваліся камуністамі і сілкаваліся пастаўкамі зброі з Албаніі, Югаславіі і Балгарыі, дзе ўжо знаходзіліся ва ўладзе камуністы. На Лонданскім нарадзе міністраў замежных спраў СССР запатрабаваў прадастаўлення яму права на пратэктарат над Трыпалітаніяй (Лівіяй), каб забяспечыць сабе прысутнасць у Міжземнамор’і.

Да 1949 года грамадзянская вайна ў Грэцыі скончылася паразай камуністаў.

Частка палітычных дзеячаў Захаду стала выступаць за супакаенне СССР. Найбольш выразна гэтую пазіцыю выказаў міністр гандлю ЗША Генры Уоллес. Ён лічыў прэтэнзіі СССР абгрунтаванымі і прапаноўваў пайсці на своеасаблівы падзел свету, прызнаўшы за СССР права на дамінаванне ў шэрагу раёнаў Еўропы і Азіі. Іншага пункту гледжання прытрымліваўся Чэрчыль.

Фармальным пачаткам халоднай вайны часта лічыцца 5 сакавіка 1946 года, калі Уінстан Чэрчыль (на той момант ужо не займаў пасаду прэм’ер-міністра Вялікабрытаніі) вымавіў сваю знакамітую прамову ў Фултане (ЗША, штат Місуры), у якой высунуў ідэю стварэння ваеннага саюза англасаксонскіх краін для барацьбы з сусветным камунізмам. Фактычна абвастрэнне адносін паміж саюзнікамі пачалося раней, але да сакавіка 1946 года яно ўзмацнілася з-за адмовы СССР вывесці акупацыйныя войскі з Ірана (войскі былі выведзеныя толькі ў маі 1946 года, пасля завяршэння савецка-іранскіх перамоў).

Чэрчыль заклікаў не паўтараць памылак 30-х гадоў і паслядоўна адстойваць каштоўнасці свабоды, дэмакратыі і «Хрысціянскай цывілізацыі» супраць таталітарызму, для чаго неабходна забяспечыць цеснае яднанне і згуртаванне англасаксонскіх нацый.

Тыднем пазней І. В. Сталін у інтэрв’ю «Праўдзе» паставіў Чэрчыля ў адзін шэраг з Гітлерам і заявіў, што ў сваёй прамове той заклікаў Захад да вайны з СССР.

«Доўгая тэлеграма» Кенана

«Доўгая тэлеграма» — устояная назва тэлеграмы № 511 амбасады ЗША ў Маскве, адпраўленай намеснікам амбасадара Джорджам Ф. Кенанам 22 лютага 1946 года, у якой ён абмаляваў немагчымасць супрацоўніцтва з СССР. Вынікі аналізу амерыканскім урадам і грамадскасцю гэтай тэлеграмы і артыкула «X», таксама напісаным Кенанам, прывялі да таго, што погляды Кенана сталі вызначальным фактарам падыходу ЗША да адносін з Савецкім Саюзам і Халоднай вайны; сам Кенан стаў вядомы як «архітэктар Халоднай вайны»

Зімой 1945/1946 года казначэйства ЗША запытала ад амерыканскай амбасады ў Маскве тлумачэнне прычын, па якіх СССР не падтрымлівае толькі што створаныя Сусветны банк і Міжнародны валютны фонд. Кенан, які павінен быў адказаць на пытанне, зразумеў, што ён не ў стане адказаць коратка і паслаў тэлеграму ў 10 тысяч слоў, у якой даў аналіз магчымасцей і перспектыў у адносінах ЗША і Савецкага Саюза.

У тэлеграме Кенан

• прапаноўваў спыніць «рузвельтаўскія» чаканні партнёрства з СССР;
• заявіў, што савецкае кіраўніцтва паважае толькі сілу;
• выказаў меркаванне, што савецкае кіраўніцтва не верыць у тое, што з ЗША можа быць дасягнута пастаяннае стан суіснавання;
• папярэдзіў аб арганічным экспансіянізме савецкіх кіраўнікоў;
• прапанаваў у якасці адказу «стрымліванне» СССР і супрацьдзеянне любым спробам Савецкага Саюза выйсці за іх межы існуючай сферы ўплыву.

1947—1953: пачатак супрацьстаяння

Ваенна-палітычныя блокі на тэрыторыі Еўропы

12 сакавіка 1947 года прэзідэнт ЗША Гары Трумэн заявіў пра намер даць Грэцыі і Турцыі ваенную і эканамічную дапамогу ў памеры 400 мільёнаў долараў. Адначасова ён сфармуліраваў задачы палітыкі ЗША, нацэленай на дапамогу «свабодным народам, якія супраціўляюцца спробам закабалення з боку ўзброенай меншасці і знешняга націску». Трумэн ў гэтай заяве, акрамя таго, вызначыў ўтрыманне суперніцтва ЗША і СССР, як канфлікту дэмакратыі і таталітарызму. Так з’явілася на свет дактрына Трумэна, якая стала пачаткам пераходу ад пасляваеннага супрацоўніцтва СССР і ЗША да суперніцтва.

У 1947 годзе, па патрабаванні СССР, краіны, ім кантраляваныя, адмовіліся ад удзелу ў плане Маршала, згодна з якім ЗША падавалі эканамічную дапамогу краінам, якія пацярпелі ад вайны, у абмен на выключэнне камуністаў са складу ўрада.

У парушэнне дамоўленасці аб сумесным вырашэнні праблем па Германіі ЗША ўключылі Заходні Берлін у сферу дзеяння «плана Маршала». У адказ СССР пачаў транспартную Блакаду Заходняга Берліна. У жніўні 1948 года Дзяржаўны дэпартамент ЗША выкарыстаў «Справа Касенкінай», каб абвінаваціць генеральнага консула СССР у Нью-Ёрку Якава Ламакіна ў перавышэнні дыпламатычных паўнамоцтваў і аб’явіць яго персонай нон-грата. У адказ СССР спыняе перамовы па Берліну і закрывае свае консульствы ў Нью-Ёрку і Сан-Францыска.

Намаганні СССР, у прыватнасці савецкай разведкі, былі накіраваны на тое, каб ліквідаваць манаполію ЗША на валоданне ядзернай зброяй. 29 жніўня 1949 года ў Савецкім Саюзе былі праведзены першыя выпрабаванні ядзернай бомбы на Сяміпалацінскім ядзерным палігоне. Амерыканскія навукоўцы з Манхэтэнскага праекта і раней перасцерагалі, што з часам СССР абавязкова створыць свой уласны ядзерны патэнцыял — тым не менш, гэты ядзерны выбух аказаў ашаламляльнае ўздзеянне на ваенна-стратэгічнае планіраванне ў ЗША — галоўным чынам, паколькі ваенныя стратэгі ЗША не чакалі, што ім прыйдзецца пазбавіцца сваёй манаполіі так хутка. У той час яшчэ не было вядома пра поспехі савецкай разведкі, якая здолела пракрасціся ў Лос Аламасе.

З яшчэ большым астуджэннем адносін паміж СССР і яе былымі саюзнікамі ў Еўропе стала нарастаць ваенная пагроза і ўжо вясной 1948 года ЦРУ чакала пачатку вайны з СССР. У рамках аперацыі ICON ЦРУ вывучыла больш за 30 розных эмігранцкіх груп і рэкамендавала выкарыстоўваць супраць СССР «групу Грынёха-Лебедзя… як найбольш прыдатную для таемных аперацый». У распачатай у 1948 годзе пад кодавай назвай CARTEL аперацыі асноўным партнёрам была абраная АУН(б). ЦРУ забяспечвала фінансавую, матэрыяльную падтрымку і трэніровачныя базы, а таксама ажыццяўляла падрыхтоўку агентаў і іх далейшую закіду па паветры на тэрыторыю СССР. Вскоре аперацыя атрымала кодавую назву AERODYNAMIC.

У 1948 годзе ЗША прынялі «рэзалюцыю Ванденберга» — афіцыйная адмова ЗША ад практыкі недалучэння да ваенна-палітычных блокам за межамі Заходняга паўшар’я ў мірны час.

Ужо 4 красавіка 1949 года было створана НАТА, а ў кастрычніку 1954 года ФРГ прынялі ў Заходнееўрапейскі Саюз, у які ўвайшлі ўсе краіны Заходняй і часткова Цэнтральнай Еўропы і НАТА, у які ўвайшлі ўсе капіталістычныя краіны. Гэты крок выклікаў негатыўную рэакцыю СССР.

У канцы 1940-х гадоў у СССР узмацняюцца рэпрэсіі супраць іншадумцаў, якіх, у прыватнасці, пачынаюць вінаваціць у «пакланенні перад Захадам», а ў ЗША разгортваецца кампанія па выяўленні тых, хто спачувае камуністам.

Хоць СССР цяпер таксама размяшчаў ядзерным патэнцыялам, ЗША былі далёка наперадзе як па колькасці зарадаў, так і па ліку бамбавікоў. Пры любым канфлікце ЗША лёгка змаглі б нанесці бомбавы ўдар па СССР, тады як СССР з цяжкасцю змог бы адказаць на гэта.

Пераход да шырокамаштабнага выкарыстання рэактыўных знішчальнікаў-перахопнікаў некалькі змяніў гэтую сітуацыю на карысць СССР, знізіўшы патэнцыйную эфектыўнасць амерыканскай бамбавальнай авіяцыі. У 1949 годзе Керціс Лемей, новы камандуючы Стратэгічным авіяцыйным камандаваннем ЗША, падпісаў праграму поўнага пераходу бамбавальнай авіяцыі на рэактыўную цягу. У пачатку 1950-х на ўзбраенне сталі паступаць бамбардзіроўшчыкі B-47 і B-52.

Найбольш востры перыяд супрацьстаяння двух блокаў (СССР і ЗША з іх саюзнікамі) прыйшоўся на гады Карэйскай вайны.

1953—1962: на мяжы ядзернай вайны

З надыходам новага года хрушчоўскай «адлігі» пагроза сусветнай вайны адступіла.

У маі 1955 года быў падпісаны Варшаўскі дагавор, дакумент, які аформіў стварэнне ваеннага саюза еўрапейскіх сацыялістычных дзяржаў пры вядучай ролі СССР. Заключэнне дагавора з’явілася мерай у адказ на далучэнне ФРГ да НАТА.

18-23 ліпеня 1955 года ў Жэневе адбылася сустрэча прэзідэнта ЗША Д. Эйзенхаўэра, старшыні Савета міністраў СССР Н. А. Булганіна, Першага сакратара ЦК КПСС М. С. Хрушчова, прэм’ер-міністра Францыі Эдгара Фора і прэм’ер-міністра Вялікабрытаніі Э. Ідэна, прысвечаная праблемам разрадкі міжнароднай напружанасці.

У 1959 годзе М. Хрушчоў наведаў ЗША. Гэта быў першы ў гісторыі візіт савецкага лідара ў ЗША. Хрушчоў быў так у захапленні сваёй паездкай, што склікаў шматлюдны мітынг у Маскве, на якім усхваляў міралюбнасць Эйзенхауэра, яго палітычную мудрасць, шчырасць і сумленнасць.

Аднак, нягледзячы на некаторы пацяпленне адносін паміж звышдзяржавамі, на 1953-59 гады прыпадаюць падзеі 17 чэрвеня 1953 года ў ГДР, падзеі 1956 года ў Польшчы, антыкамуністычнае паўстанне ў Венгрыі, Суэцкі крызіс.

У адказ на колькасную павелічэнне савецкай бамбардзіровачнай авіяцыі ў 1950-я гады ЗША стварылі вакол буйных гарадоў даволі моцную эшаланаваную сыстэму СПА, якая прадугледжвае выкарыстанне самалётаў-перахопнікаў, зенітнай артылерыі і ракет «зямля-паветра». Але на чале кута ўсё ж стаяла будаўніцтва велізарнай армады ядзерных бамбардзіроўшчыкаў, якім было прызначана сцерці абарончыя рубяжы СССР — паколькі лічылася немагчымым забяспечыць эфектыўную і надзейную абарону гэтак шырокай тэрыторыі.

Такі падыход трывала ўкараніўся ў стратэгічных планах ЗША — лічылася, што прычын для адмысловай турботы няма, пакуль стратэгічныя сілы ЗША сваёй моцай пераўзыходзяць агульны патэнцыял савецкіх узброеных сіл. Больш за тое — на думку амерыканскіх стратэгаў, савецкая эканоміка, разбураная ў гады вайны, наўрад ці была здольная на стварэнне адэкватнага контрсілавога патэнцыяла.

Аднак СССР хутка стварыў уласную стратэгічную авіяцыю і выпрабаваў у 1957 годзе міжкантынентальную балістычную ракету (МБР) Р-7, здольную дасягаць тэрыторыі ЗША. З 1959 года ў Савецкім Саюзе пачалося серыйную вытворчасць МБР, а ў студзені 1960 года ракета была выпрабаваная на лімітавай далёкасці. (У 1958 годзе сваю першую МБР «Атлас» выпрабавалі і ЗША). З сярэдзіны 1950-х гадоў у ЗША пачынаюць ўсведамляць, што ў выпадку ядзернай вайны СССР здолее вырабіць зваротны ўдар па амерыканскіх гарадах. Таму з канца 1950-х гадоў ваенныя эксперты прызнаюць, што татальная ядзерная вайна ЗША з СССР становіцца немагчымай.

Скандал з амерыканскім самалётам-шпіёнам U-2 (1960) прывёў да новага абвастрэння адносін СССР і ЗША, пікам якога з’явiлiся Берлінскі крызіс 1961 года і Карыбскі крызіс 1962 года. Акрамя таго, у 1961 годзе ў СССР праходзяць паказальныя выпрабаванні тэрмаядзернай бомбы Цар-Бомба, таксама вядомай як «Кузькава Маці». Выкарыстанне такіх бомб было б неэфектыўным у рэальных баявых умовах, аднак выпрабаванні былі беспрэцэдэнтнымі па маштабе, і напалам міжнароднае становішча.

1962—1979: «Разрадка»

Гонка ядзерных узбраенняў, засяроджванне кіравання ядзернымі сіламі Захаду ў руках ЗША і шэраг інцыдэнтаў з носьбітамі ядзернай зброі выклікалі моцную крытыку ядзернай палітыкі ЗША. Супярэчнасці ў прынцыпах кіравання ядзернай зброяй у камандаванні НАТА прывялі да выхаду Францыі ў 1966 годзе з удзелу ў фарміраванні ўзброеных сіл гэтай арганізацыі. 17 студзеня 1966 года адбыўся адзін з найбуйнейшых інцыдэнтаў з ядзернай зброяй: бамбардзіроўшчык B-52 ВПС ЗША вырабіў скід чатырох тэрмаядзерных бомб над іспанскім паселішчам Паламарэс. Пасля гэтага інцыдэнту Іспанія адмовілася асудзіць выхад Францыі з НАТА і абмежавала ваенную дзейнасць ВПС ЗША на тэрыторыі краіны, прыпыніўшы іспана-амерыканскі дагавор 1953 года аб ваенным супрацоўніцтве; перамовы аб аднаўленні гэтага дагавора ў 1968 годзе скончыліся няўдачай.

У ФРГ прыход да ўлады сацыял-дэмакратаў на чале з Вілі Брандтам адзначыўся новай «усходняй палітыкай», вынікам якой сталі Маскоўскі дагавор паміж СССР і ФРГ 1970 года, які зафіксаваў непарушнасць меж, адмова ад тэрытарыяльных прэтэнзій і дэкларыраваў магчымасць аб’яднання ФРГ і ГДР.

У 1968 годзе спробы дэмакратычных рэформ у Чэхаславакіі (Пражская вясна) выклікалі ваенную інтэрвенцыю СССР і яго саюзнікаў.

Аднак Брэжнеў, у адрозненне ад Хрушчова, не меў схільнасці ні да рызыкоўных авантур за межамі выразна акрэсленай савецкай сферы ўплыву, ні да экстравагантным «мірным» акцыях; 1970-я гады прайшлі пад знакам так званай «разрадкі міжнароднай напружанасці», праявамі якой сталі Савет па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (Хельсінкі) і сумесны савецка-амерыканскі палёт у космас (праграма «Саюз-Апалон»); тады ж былі падпісаныя дамовы па абмежаванні стратэгічных узбраенняў. Шмат у чым гэта вызначалася эканамічнымі прычынамі, так як СССР ужо тады пачаў адчуваць ўсё больш вострую залежнасць ад закупаў спажывецкіх тавараў і харчавання (для якіх патрабаваліся валютныя крэдыты), Захад жа ў гады нафтавага крызісу, выкліканага араба-ізраільскім супрацьстаяннем, быў вельмі зацікаўлены ў савецкай нафты. У ваенных адносінах базай «разрадкі» стаў склаўся да таго часу ракетна-ядзерны парытэт блокаў.

17 жніўня 1973 года міністр абароны ЗША Джэймс Шлезінгер высунуў дактрыну «асляпляльнага», або «абезгалоўліваючага» ўдару: паражэнне камандных пунктаў і вузлоў сувязі суперніка з дапамогай ракет сярэдняй і меншай далёкасці, крылатых ракет, якія валодаюць лазернымі, тэлевізійнымі і інфрачырвонымі сістэмамі навядзення на цэлі. Такі падыход меркаваў выйгрыш у «падлётным часу» — паражэнне камандных пунктаў да таго моманту, як сапернік паспее прыняць рашэнне аб адказна-сустрэчным ўдары. Упор у сродках стрымлівання ссоўваўся са стратэгічнай трыяды на сродкі сярэдняй і меншай далёкасці. У 1974 годзе гэты падыход быў замацаваны ў ключавых дакументах па ядзернай стратэгіі ЗША. На гэтай аснове ЗША і іншыя краіны НАТА пачалі мадэрнізацыю сродкаў перадавога базавання (Forward Base Systems) — амерыканскай тактычнай ядзернай зброі, размешчанай на тэрыторыі Заходняй Еўропы ці ля яе ўзбярэжжа. Адначасова ЗША пачалі стварэнне новага пакалення крылатых ракет, здольных максімальна сапраўды дзівіць зададзеныя мэты.

Гэтыя крокі выклікалі асцярогі ў СССР, паколькі сродкі перадавога базавання ЗША, а таксама «незалежныя» ядзерныя патэнцыялы Вялікабрытаніі і Францыі былі здольныя паражаць мэты ў еўрапейскай часткі Савецкага Саюза. У 1976 году міністрам абароны СССР стаў Дзмітрый Усцінаў, які схіляўся да жорсткага адказу на дзеянні ЗША. Усцінаў выступаў не так за нарошчванне сухапутнай групоўкі звычайных узброеных сілаў, колькі за ўдасканаленне тэхнічнага парку Савецкай Арміі. Савецкі Саюз пачаў мадэрнізацыю сродкаў дастаўкі ядзернай зброі сярэдняй і меншай далёкасці на еўрапейскім тэатры ваенных дзеянняў.

Пад падставай мадэрнізацыі састарэлых комплексаў Р-12 і Р-14 (SS-4 і SS-5) СССР прыступіў да разгортвання ракет сярэдняй далёкасці РСД-10 «Піянер» (SS-20). У снежні 1976 года ракетныя сістэмы былі разгорнутыя, а ў лютым 1977 года — пастаўленыя на баявое дзяжурства ў еўрапейскай часткі СССР. Усяго было разгорнута каля 300 ракет падобнага класа, кожная з якіх была абсталявана трыма баявымі падзяляюць галаўнымі часткамі індывідуальнага навядзення, мела вялікую дакладнасць, больш мабільная і вялікую далёкасць прымянення. Гэта дазваляла СССР у лічаныя хвіліны знішчыць ваенную інфраструктуру НАТА ў Заходняй Еўропе — цэнтры кіравання, камандныя пункты і, асабліва, парты, што ў выпадку вайны рабіла немагчымым высадку амерыканскіх войскаў у Заходняй Еўропе. Адначасова СССР мадэрнізаваў размешчаныя ў Цэнтральнай Еўропе сілы агульнага прызначэння — у прыватнасці, мадэрнізаваў далёкі бамбардзіроўшчык Ту-22М да стратэгічнага ўзроўню.

Дзеянні СССР па разгортванні ракет сярэдняй далёкасці РСД-10 «Піянер» (SS-20) выклікалі негатыўную рэакцыю краін НАТА. 12 снежня 1979 года было прынята падвойнае рашэнне НАТА — разгортванне амерыканскіх ракет сярэдняй далёкасці на тэрыторыі краін Заходняй Еўропы, якія мелі меншую далёкасць, чым «Піянер» і адну боегалоўку, і адначасова пачатак перамоваў з СССР па праблеме еўраракет па двухбаковым знішчэнню ракет сярэдняй далёкасці. Аднак перамовы зайшлі ў тупік.

1979—1987: новы віток супрацьстаяння

Новае абвастрэнне наступіла ў 1979 годзе ў сувязі з уводам савецкіх войскаў у Афганістан, што на Захадзе ўспрынялі як парушэнне геапалітычнай раўнавагі і пераход СССР да палітыкі экспансіі.

У 1981 годзе ў ЗША пачалося вытворчасць нейтроннай зброі — артылерыйскіх снарадаў і боегаловак ракеты малой далёкасці «Ланс». Аналітыкі меркавалі, што гэта зброя можа быць выкарыстана для адлюстравання наступу войскаў Варшаўскага дагавора ў Цэнтральнай Еўропе.

Паводле наяўных дадзеных, у маі 1981 года савецкія разведслужбы (КДБ і ГРУ) пачалі аперацыю «Ракетна-ядзерны напад» (аперацыя РЯН) — для выпрацоўкі сродкаў процідзеяння нападу з выкарыстаннем ядзернай зброі. Летам 1982 года былі праведзены вучэнні Шчыт-82 краінамі Варшаўскага дагавора, з вялікім ужываннем ракетнага і супрацьракетнай зброі з боку СССР. 8 сакавіка 1983 года прэзідэнт ЗША Рональд Рэйган у сваім выступе назваў СССР «Імперыяй зла», а 23 сакавіка 1983 года абвясціў Стратэгічную абаронную ініцыятыву (САІ).

Абвастрэнне дасягнула піка восенню 1983 года, калі савецкімі сіламі СПА 1 верасня 1983 года быў збіты паўднёвакарэйскі грамадзянскі авіялайнер, на борце якога знаходзілася каля 270 чалавек.

У лістападзе 1983 года СССР выйшаў з перагавораў па еўраракетам, якія праходзілі ў Жэневе. Генеральны сакратар ЦК КПСС Юрый Андропаў заявіў, што СССР распачне шэраг контрзахадаў: размесціць аператыўна-тактычныя ракеты-носьбіты ядзернай зброі на тэрыторыі ГДР і ЧССР і вылучыць савецкія атамныя падводныя лодкі бліжэй да ўзбярэжжа ЗША. У 1983—1986 гадах савецкія ядзерныя сілы і сістэма папярэджання аб ракетным нападзе знаходзіліся ў стане падвышанай баявой гатоўнасці.

У снежні 1983 года ЗША ў адпаведнасці з Падвойным рашэннем НАТА ў адказ на размешчаныя балістычныя ракеты сярэдняй далёкасці «Піянер» пачаў разгортваць на тэрыторыі ФРГ балістычныя ракеты сярэдняй далёкасці «Першынгі-2», а так жа крылатыя ракеты наземнага базіравання BGM-109G «Тамагаўк» у ФРГ, Вялікабрытаніі, Італіі, Нідэрландах і Бельгіі.

Які прыйшоў да ўлады ў СССР ў 1985 годзе Міхаіл Гарбачоў з самага пачатку ўзяў курс на паляпшэнне адносін з ЗША і Захадам, аднак, спачатку ён дзейнічаў у духу «разрадкі» 70-х — у 1985-86 гадах вылучаліся новыя гучныя мірныя ініцыятывы, але пры гэтым знешняя палітыка СССР заставалася даволі жорсткай. У прыватнасці, у 1985-86 гадах адбыліся некалькі савецка-амерыканскіх дыпламатычных скандалаў, якія завяршыліся высылкай дыпламатаў з абодвух бакоў.

Першая сустрэча Гарбачова з Прэзідэнтам ЗША Рональдам Рэйганам ў Жэневе восенню 1985 года завяршылася мала да чаго абавязваючай урачыстай Дэкларацыяй аб недапушчальнасці ядзернай вайны. 15 студзеня 1986 года была надрукавана «Заява Савецкага ўрада», які змяшчае праграму ядзернага раззбраення СССР да 2000 года і заклікала вядучыя краіны свету далучыцца да мараторыя на ядзерныя выпрабаванні і паэтапна скараціць розныя віды ядзернай зброі.

Некаторым карэктывамі была падвергнутая савецкая палітыка ў Афганістане, дзе СССР вырабіў ў маі 1986 замену кіраўніцтва краіны. Новы Генеральны сакратар НДПА М. Наджыбула абвясціў курс на нацыянальнае прымірэнне, прыняў новую Канстытуцыю, паводле якой быў абраны ў 1987 года прэзідэнтам Афганістана. Савецкі Саюз імкнуўся ўмацаваць пазіцыі новага кіраўніцтва, з тым каб пасля пачаць вывад савецкіх войскаў з краіны.

У кастрычніку 1986 года адбылася сустрэча савецкага і амерыканскага лідараў у Рэйк’явіку, якая пазначыла пачатак новага знешнепалітычнага курсу СССР: Савецкі Саюз упершыню выказаў гатоўнасць пайсці на сур’ёзныя саступкі сваім апанентам. Хоць М. С. Гарбачоў па-ранейшаму жорстка таргаваўся па ўмовах дагавора і ў канчатковым выніку сустрэча скончылася нічым, савецкія ініцыятывы мелі вялікі міжнародны рэзананс. Сустрэча ў Рэйк’явіку шмат у чым прадвызначыла наступныя падзеі.

Завяршэнне халоднай вайны. 1987—1991: «новае мысленне» Гарбачова і завяршэнне супрацьстаяння

Асноўныя артыкулы: Перабудова і Рэвалюцыі 1989 года

Ужо з 1987 года сітуацыя пачынае рэзка мяняцца. У гэтым годзе ў знешняй палітыцы СССР адбываецца карэнны паварот да так званага «новага палітычнага мыслення», які абвясціў «сацыялістычны плюралізм» і «прыярытэт агульначалавечых каштоўнасцей над класавымі». З гэтага моманту ідэалагічнае і ваенна-палітычнае супрацьстаянне пачало хутка губляць вастрыню.

Новая знешнепалітычная дактрына была абумоўлена развіццём палітычнага працэсу ў СССР у бок адмовы ад камуністычнай ідэалогіі, а таксама залежнасцю эканомікі СССР ад заходніх тэхналогій і крэдытаў. Гэты дакумент адкрыў шлях для будаўніцтва пры дапамозе заходніх тэхналогій больш развітага, але і больш залежнага ад ЗША Савецкага Саюза.

Рэзкае падзенне коштаў на нафту прывяло да таго, што СССР пайшоў на шырокія саступкі ў знешнепалітычнай сферы.

Генеральны сакратар ЦК КПСС Міхаіл Гарбачоў, прэзідэнт ЗША Рональд Рэйган (у цэнтры) і віцэ-прэзідэнт Джордж Герберт Уокер Буш (злева) на шпацыры па востраве Говернорс-Айленд падчас візіту М. Гарбачова ў ЗША ў 1988 годзе.

У 1987 годзе краіны Арганізацыі Варшаўскага дагавора выпрацавалі новую, выразна абарончую, ваенную дактрыну, якая прадугледжвала скарачэнне ў аднабаковым парадку ўзбраенняў да межаў «разумнай дастатковасці». Супраціўленне новаму курсу ў знешняй палітыцы асобных прадстаўнікоў ваеннага кіраўніцтва было прадухілена чысткай у арміі пасля бесперашкоднага прызямлення 28 мая 1987 года на Красную плошчу самалёта грамадзяніна ФРГ Маціяса Руста. Новым міністрам абароны 30 мая 1987 года стаў генерал арміі Д. T. Язаў, які змяніў на гэтай пасадзе С. Л. Сакалова.

Асноўныя ідэі новага знешнепалітычнага курсу былі сфармуляваны Гарбачовым у яго кнізе «Перабудова і новае мысленне для нашай краіны і для ўсяго свету», якая выйшла ў кастрычніку 1987 года. Згодна з Гарбачовым, усе ідэалагічныя і эканамічныя рознагалоссі паміж сусветнымі сістэмамі сацыялізму і капіталізму павінны адступіць перад неабходнасцю абароны агульначалавечых каштоўнасцей. У гэтым працэсе краіны-лідары павінны ахвяраваць сваімі інтарэсамі на карысць малых краін, агульных мэт міру і разрадкі ў сілу таго, што для выжывання ў ядзерны век патрэбна ўзаемная добрая воля.

Акрамя самога М. С. Гарбачова і міністра замежных спраў СССР Э. Шэварднадзэ, вялікую ролю ў распрацоўцы і рэалізацыі канцэпцыі «новага мыслення» адыграў А. М. Якаўлеў, які з верасня 1988 года займаў пасаду старшыні Камісіі ЦК КПСС па пытаннях міжнароднай палітыкі.

З 1987 года напал супрацьстаяння ЗША і СССР пачаў рэзка зніжацца, і за наступныя 2-3 гады канфрантацыя цалкам практычна знікла. Аднак паслабленне супрацьстаяння было дасягнута шмат у чым за кошт саступлівасці савецкага кіраўніцтва. М. С. Гарбачоў і ягонае асяроддзе пайшлі на значныя саступкі пры заключэнні Дагавора аб ракетах сярэдняй і меншай далёкасці.

У 1988 годзе пачынаецца вывад савецкіх войскаў з Афганістана. У снежні таго ж года Гарбачоў, выступаючы на сесіі Генеральнай Асамблеі ААН з «праграмай паслаблення супрацьстаяння», заявіў аб аднабаковым скарачэнні савецкіх узброеных сіл; 21 сакавіка 1989 года выйшла пастанова Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб скарачэнні войска і пачатку канверсіі (пераходу на вытворчасць грамадзянскай прадукцыі) абаронных прадпрыемстваў.

Аднак гэтым савецкія саступкі не абмежаваліся. Увосень 1989 года адзін за адным пачалі разбурацца камуністычныя рэжымы ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе, на што СССР ніяк не адрэагаваў. У кастрычніку 1989 года была абвешчана афіцыйная адмова ад «дактрыны Брэжнева». Захад да апошняга моманту не мог паверыць у тое, што Гарбачоў са сваім «новым мысленнем» зайшоў так далёка. Змена ўлады ва ўсіх краінах-сатэлітах СССР прывяла да ліквідацыі савецкага блоку, а разам з ім і да фактычнага спынення халоднай вайны.

Лістапад 1989 года. Берлінская сцяна з немцамі, якія ўзлезлі на яе, на фоне Брандэнбургскай брамы

9 лістапада 1989 года, выступаючы на прэс-канферэнцыі, якая транслявалася па тэлебачанні, прадстаўнік урада ГДР Гюнтэр Шабоўскі абвясціў новыя правілы выезду і ўезду з краіны. Згодна з прынятымі рашэннямі, грамадзяне ГДР маглі атрымаць візы для неадкладнага наведвання Заходняга Берліна і ФРГ. Сотні тысяч усходніх немцаў, не чакаючы прызначанага тэрміна, накіраваліся ўвечар 9 лістапада да мяжы. Памежнікі, якія не атрымалі загадаў, спрабавалі спачатку адціснуць натоўп, выкарыстоўвалі вадамёты, але затым, саступаючы масаваму напору, вымушаны былі адкрыць мяжу. Берлінская сцяна яшчэ стаяла, але ўсяго толькі як сімвал нядаўняга мінулага. Яна была разбіта, распісана шматлікімі графіці, малюнкамі і надпісамі, берлінцы і наведвальнікі горада імкнуліся панесці на памяць кавалачкі, адбітыя ад некалі магутнага збудавання. У кастрычніку рушыла ўслед уступленне земляў былой ГДР у ФРГ, і Берлінская сцяна была за некалькі месяцаў знесена.

21 лістапада 1990 года ў Парыжы была падпісана так званая Хартыя для новай Еўропы, якая абвясціла фактычны канец паўвекавога супрацьстаяння дзвюх сістэм і пачатак новай эры «дэмакратыі, міру і адзінства».

Тым часам сам Савецкі Саюз перажываў глыбокі крызіс. Цэнтральныя ўлады пачалі страчваць кантроль над саюзнымі рэспублікамі. На ўскраінах краіны ўспыхвалі міжнацыянальныя канфлікты. У снежні 1991 года адбыўся канчатковы распад СССР.

У пачатку 1992 года прэзідэнт Расіі заявіў аб тым, што ядзерныя ракеты перанацэлены з аб’ектаў ЗША і іншых заходніх краін на незаселеныя тэрыторыі Зямлі, а падпісаная 1 лютага 1992 года ў Кэмп-Дэвідзе сумесная дэкларацыя Расіі і ЗША афіцыйна паклала канец халоднай вайне.

Падчас наступнага візіту ў ЗША, які адбыўся 15—19 чэрвеня 1992 года, Ельцын у выступе перад амерыканскім Кангрэсам шматкроць падкрэсліваў незваротнасць падзення «камуністычнага ідала». Быў выразна абазначаны пераход ад канфрантацыі да актыўнага ўзаемадзеяння з заходнімі краінамі. У адным з «чарнавых» варыянтаў прамовы нават гучыць сцвярджэнне, што Расія зрабіла свой выбар «паміж вяртаннем у сусветную супольнасць і рэпрэсіўнай адзінотай».

Гл. таксама

• Другая халодная вайна
• Саманта Сміт

Спасылкі

• Гісторыя халоднай вайны. Coldwar.ru (руск.)
• The Cold War International History Project (CWIHP) (англ.)
• Халодная вайна на сайце Hirosima (руск.)
• Матэрыялы датычныя да халоднай вайны (англ.)
• Сайт прысвечаны халоднай вайне. (руск.)
• Андрэй Берастоўскі. Гісторыя ЗША ў апавяданнях і дакументах. Мінск: выдавец А. М. Вараксін, 2019. — 176 с. ISBN 978-985-7220-59-5