Джордж Салманазар

Джордж Салманазар
фр.: George Psalmanazar
Адзіны захаваны партрэт Джорджа Салманазара
Род дзейнасці	пісьменнік
Дата нараджэння	1679[…]
Месца нараджэння	Паўднёвая Францыя[d], Францыя
Дата смерці	3 мая 1763(1763-05-03)
Грамадзянства	Францыя
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Джордж Салманазар (англ.: George Psalmanazar; каля 1679 — 3 мая 1763; стары варыянт пераклада імя «Псалманазар» не адпавядае правілам англійскай фанетыкі) — псеўданім авантурыста, які выдаваў сябе за ўраджэнца Фармозы. Сапраўднае імя і паходжанне з’яўляюцца невядомымі.

Раннія гады

Дапускаецца, што чалавек, які ўвайшоў у гісторыю пад імем Джордж Салманазар нарадзіўся недзе ў Францыі, прынамсі, так спрабавалі вывесці, зыходзячы з асаблівасці яго вымаўлення, якое шмат каму нагадвала гасконскае, іншыя ж знаходзілі ў яго галандскі акцэнт. У мемуарах, выданых пасля яго смерці, Салманазар сцвярджаў, што яго сям’я жыла на Поўдні Францыі (фр. Midi de la France). Але застаецца невядомым, наколькі быў чэсным авантурыст у гэтым выпадку. Паводле здагадак будавалася і меркаванне, што нарадзіўся ён у каталіцкай сям’і, паміж 1679 і 1684 гадамі. Магчыма, ён наведваў у юнацтве езуіцкі калегіюм, але кінуў вучобу, не знайшоўшы агульнай мовы з настаўнікамі. Гэта пацвярджаецца тым, што пазней ён адчуваў да езуітаў моцную агіду і ў сваёй прыдуманай гісторыі адвёў ім самую адмоўную ролю. У нейкі момант Салманазар, паводле яго слоў, вырашыў збегці з дома, паводле незразумелай падставы скраў з бліжэйшай царквы паломніцкі плашч і кій, пачаў выдаваць сабе за ірландскага пілігрыма, які накіроўваецца ў Рым. Але юнак хутка зразумеў, што вельмі рызыкуе, выкарыстоўваючы гэтае аблічча, паколькі сярод паломнікаў мог апынуцца сапраўдны ірландзец, ці чалавек, які добра ведае аб жыцці на востраве і, таксама, ведае мясцовую мову.

«Мне яшчэ не даводзілася сустрэць ніводнага чалавека, які б хоць трохі наблізіўся да разгадкі таго, дзе я нарадзіўся. Нават не толькі сустрэць, мне нават чуць не даводзілася аб такім шчасліўцы» — Дж. Салманазар

Таму неўзабаве Салманазар адмаўляецца ад падарожжа ў Італію, а заадно і ад спроб выдаць сябе за еўрапейца. Як і прынцэсе Карабу, стагоддзем пазней, яму прыходзіць у галаву ідэя стаць ураджэнцам Азіі, у той час зусім недаследаванай часткі свету, што істотна памяншала рызыку яго выкрыцця.

«Апісанне вострава Фармозы…» Вокладка англійскага выдання. Звяртае на сябе ўвагу імя аўтара, якое запісана як George Psalmanaazaar. Пэўна, гэта і ёсць «дадатковыя літары», якія Салманазар дадаў да свайго імя

Новае імя

Нажаль, у сваіх мемуарах Салманазар не называе дат, невядома, што адбылося потым, і ці быў нейкі прамежак паміж падзеямі з яго апавядання і тым, што як здавалася строга задакументавана. Так ці інакш, дакладна вядома, што ён з’явіўся ў 1702 г. у Германіі, як радавы аднаго з палкоў галандскай арміі. Тут ён выдае сябе за японца, які вольна размаўляе на лацінскай мове. Іншых еўрапейскіх моў Салманазар прынцыпова «не разумее» і не жадае іх вывучаць. Падчас службы ён вылучаецца як смелы і добры салдат, хутка яго заўважаюць, і ён заводзіць знаёмствы ў афіцэрскім асяроддзі і сярод мясцовай «залатой моладзі». Падчас знаходжання яго палка ў Слюісе, на жвавага «японца» звяртае ўвагу капелан размешчанага паблізу шатландскага палка вялебны Аляксандр Інэс. Святар нібы здолеў выкрыць гульню, калі ён прапанаваў Салманазару перакласці на японскую мову ўрывак з Цыцэрона (у выніку атрымаўшы порцыю тарабаршчыны) і потым яшчэ праз некаторы час падобны ўрывак — атрыманы ў гэты раз пераклад вельмі адрозніваўся ад папярэдняга. У той жа час, ацаніўшы розум і знаходлівасць ашуканца, Інэс, паводле легенды, пераконвае яго змяніць «нацыянальнасць» і выдаць сябе за ўраджэнца Фармозы, як было ўжо сказана, у Еўропе амаль невядомай, і таму экзатычнай і загадкавай

«Пасля прыезду ў Англію, я дадаў да свайго новага імя некалькі дадатковых літар». — Дж. Салманазар

Пацверджанняў гэтаму няма, дакладна вядома толькі тое, што Аляксандр Інэс хрэсціць «ураджэнца Фармозы» паводле англіканскага рытуалу і дае яму імя Джорджа Салманазара, «у гонар» згаданага ў Бібліі асірыйскага цара Салманасара. Таксама Інэс прывозіць яго ў Ротэрдам, а потым у 1703 г. — у Англію, дзе Салманазар прыцягвае да сябе агульную ўвагу як ураджэнец экзатычнага вострава.

Прызнанне і слава

жыхары Фармозы — малюнак з кнігі Салманазара

Вядома, ніколі не наведваўшы Фармозу, і не маючы знаёмстваў ні з кім з падарожнікаў, Джордж Салманазар вымушаны быў выкарыстоўваць уласную фантазію. Паводле ўспамінаў сучаснікаў — ён не прооста апавядаў аб Фармозе — ён проста ператварыўся ў жыхара прыдуманага ім вострава. Ён еў сырое мяса, да якога дадавалася неверагодная колькасць спецый, таму што так было прынята на Фармозе, і спаў седзячы на стуле, з запаленай каля яго лямпай, такім чынам, суседзі, не зразумеўшы, пусцілі плётку, што ён ніколі не спіць і ноччу піша — але такі, зноў жа, быў фармозскі звычай. Паводле апавядання Салманазара, яго падманам вывезлі езуіты, і прымусам прывезлі ў Францыю, спрабавалі ахрысціць у каталіцкую веру — але супраціўленне фармозца перашкодзіла гэтаму. Праклёны супраць езуітаў знаходзілі самы станоўчы водгук у пратэстантскім асяроддзі. «Якія яшчэ доказы былі патрэбны?» — іранічна заўважае Джэк Лінч.

«Я вывеў для сябе адно правіла, якога потым цвёрда прытрымліваўся (…): за вельмі малым выключэннем, людзі вераць у хлусню тым ахвотней, чым больш неверагоднай яна ўяўляецца». -Дж Салманазар

У Лондане Салманазар хутка прыцягнуў да сябе ўвагу. Аляксандр Інэс, які заўсёды суправаджаў яго, адрэкамендаваў яго епіскапу (які прыняў яго вельм добра), а потым, як ураджэнца экзатычнага вострава яго сталі запрашаць да сябе арыстакратычныя сем’і. Аднойчы ім зацікавілася нават каралева Ганна. Оксфардскі ўніверсітэт запрасіў яго да сябе дзеля перакладу на фармозскую мову рэлігійнай літаратуры. Салманазару таксама было прапанавана выступіць з цыклам лекцый. Прапанова была прынята, авантурыст праехаў усю краіну, выступаючы ў гарадах і вёсках з апавяданнямі аб сваім родным востраве, якія паступова абрасталі ўсё большай колькасцю падрабязнасцяў. Больш таго, паводле парадаў сваіх новых сяброў, яго ўспаміны былі выдадзены ў форме кнігі, якая атрымала, як было прынята ў тыя часы, доўгую назву: Гістарычнае і геаграфічнае апісанне Фармозы, вострава, які знаходзіцца пад эгідай японскага імператара, утрымлівае нарыс рэлігіі, звычаяў і традыцый людзей, якія яго насяляюць, а таксама апавяданне аб тым, што здарылася з аўтарам падчас яго падарожжаў і знаходжання ў розных краінах, у асаблівасці аб яго размовах з езуітамі і інш., і таксама гісторыя і падставы яго перахода ў хрысціянства і яго пярэчанні супраць гэтай рэлігіі (у абарону паганства) і адказаў на іх, належаць пяру Джорджа Салманазара, ураджэнца вострава Фармозы, які зараз жыве ў Лондане. Кніга была адразу перакладзена з лацінскай мовы (таму што іншых моў Салманазар «не разумеў») на англійскую і вытрымала два выданні, у 1705 годзе ў Амстэрдаме быў выдадзены французскі пераклад, у 1716 годзе — нямецкі.

Фармоза ў кнізе Салманазара

Плывучая вёска. Паводле малюнка Салманазара

Верагодна, Джордж Салманазар быў таксама добрым псіхолагам які добра ведаў свой час, які прагнуў экзатычнага і незвычайнага. Яго апавяданне, мусіць, было заснавана на «апісаннях далёкіх краін», вядомых паводле апавяданняў Герадота, Марка Пола і ўспамінаў іспанцаў, удзельнікаў пахода Картэса. Ён заўпэўніваў, што на Фармозе мужчыны ходзяць практычна голымі, толькі накідваючы зверху плашч і прыкрываючы свае інтымныя месцы залатымі і срэбнымі пласцінамі, а жанчыны наадварот захінаюць цела ў тканіну. Ён расказваў, што дзеля язды вярхом выкарыстоўваюцца разам з канямі вярблюды; што на востраве распаўсюджана шматжонства, абмежаванае толькі матэрыяльнымі магчымасцямі жаніха; што забойцаў вешаюць дагары нагамі і выкарыстоўваюць як мішэнь для стрэл; што муж мае права з’есці сваіх жонак, абвінавачаных у сямейнай здрадзе; што штогод 20 тысяч хлопчыкаў прыносяць у ахвяру нейкаму боству і іхнія сэрцы спальваюць на алтары (у другім выданні сваёй кнігі ён дадае да гэтага даволі жудаснага апісання дадатковыя падрабязнасці — фармозскія святары разразаюць целы прынесеных у ахвяру дзяцей і займаюцца рытуальным канібалізмам), што ў годзе 10 месяцаў, а змяінае мяса з’яўляецца ўлюбёнай ежай жыхароў вострава. Сам Салманазар пісаў наступнае:

Акрамя садавіны і хлеба, як было напісана вышэй, яны (жыхары вострава) ядуць таксама мяса, але не ўсялякае, як было ўжо напісана вышэй, мяса некаторых жывёл есці забаронена. Але ж ім дазволена есці свініну, і ўсялякую дзічыну акрамя галубоў, таксама можна есці чарапах і ўсіх лясных траваедных, акрамя аленяў, і рыбу — марскую і рачную без усялякіх выключэнняў. Мяса яны ядуць часам смажаным, часам вараным, але не ўмеюць тушыць яго і таму так не робяць, хоць гэта і не забаронена. Звычайна аленіну і дзічыну яны ядуць негатаванай, і што здасца для англічан незвычайным — яны ядуць таксама змей, якіх лічаць ласункам. Змей яны пякуць на гарачым вуголлі. Але перад тым як пачаць гатаваць яны звяртаюць увагу на тое, каб змяя стала неядавітай і бяспечнай. З гэтай мэтай яны бяруць жывую змяю і б’юць па ёй палкай да таго, пакуль змяя не пачне шалець, бо ў гэтым стане ўся атрута, якая ўтрымліваецца ў целе, накіроўваецца да галавы, якую потым адразаюць, а цела, якое стала не-атрутным можна есці без усялякакага страху. Яны ядуць таксама яйкі курэй, гусей і іншых птушак, таксама ядуць разнастайныя карані і расліны. Дж. Салманазар «Апісанне Фармозы…» гл. 25 — Аб паўсядзённай ежы.

Сумневы

Апавяданні Салманазара аб «сваім родным востраве» не маглі не выклікаць сумневаў і збянтэжаных пытанняў у сучаснікаў, але прыроджаная знаходлівасць дазваляла авантурысту выходзіць нават з самых складаных сітуацый. Так аднойчы яго выклікаў на дыспут езуіт айцец Фантанэ, які гасцяваў у той час у Лондане. Салманазар выклік прыняў, і яго дасціпныя адказы выклікалі ўхваленне сярод лонданскай публікі. Так, паводле захаваных дакументаў, калі айцец Фантанэ, які падарожнічаў некалі па краінах Далёкага Усходу зацікавіўся, як можа светласкуры Салманазар выдаваць сябе за ўраджэнца азіяцкай краіны — то атрымаў водпаведзь, што смуглую скуру і цёмныя валасы мае толькі просты люд, які бавіць увесь свой час пад пякучым сонцам, тады як шляхецтва аддае перавагу халаднаватаму падземнаму жытлу. Салманазар дзейнічаў напэўна, таму што ў навуцы таго часу не склалася адзінай думкі наконт таго, ці перадаецца колер скуры і валасоў ад аднаго пакалення да другога ці з’яўляецца ў выніку ўздзеяння сонца і ветру. Іншых аргументаў езуіт не меў, яму проста не хапала ведаў аб рэальным стане рэчаў на Фармозе, каб выкрыць самазванца, а калі світа паспрабавала прыйсці яму на дапамогу, Салманазар увогуле адмовіўся адказваць на іхнія пытанні, таму што яны езуіты і не заслугоўваюць даверу. Зноў жа, гэтая заява выклікала поўнае ўхваленне публікі. Яшчэ адну спробу выкрыць самазванца зрабіў вядомы астраном Галей, які распачаў з ім дыскусію ў Каралеўскім геаграфічным таварыстве. Галей спытаўся ў авантурыста, ці бывала так, каб Сонца на Фармозе свяціла прама праз коміны дамоў? «Не», — адказаў Салманазар, зрабіўшы памылку, бо ў тропіках, дзе знаходзіцца Фармоза, сонца ў поўдзень знаходзіцца прама над галавой — але адразу, адумаўшыся, дадаў, што коміны на Фармозе загнутыя і накіраваны да зямлі.

Самавыкрыццё і далейшае жыццё

Сумневы і збянтэжаныя пытанні паступова назапашваліся, і Салманазар, адчуваючы межы сваёй авантуры, аднойчы зразумеў, што яго падман не зможа працягвацца далей. Спачатку ён паведаміў праўду (ці частку яе) самым набліжаным сябрам, потым у энцыклапедычным артыкуле аб Фармозе (выдадзеным без подпісу аўтара) адкрыта нзаваў сваю кнігу «фальшыўкай». І аб усёй (ці амаль аб усёй) праўдзе чытач змог даведацца з аўтабіяграфіі авантурыста, якая была названа «Мемуары ***, вядомага ў грамадстве як Джордж Салманазар, слваутага ўраджэнца Фармозы». У гэтай кнізе ён адкрыта называе «Апісанне Фармозы» «фальшыўкай ад пачатку і да канца, абавязанай сваім існаваннем выключна мне самому» «адкрытай насмешкай з <чытацкага> грамадства». У апошняе дзесяцігоддзе свайго жыцця Салманазар змяніў шмат прафесій, і сярод іншага аказаўся пладавітым пісьменнікам. Ён вывучыў старажытнаяўрэйскую мову і ахвотна пісаў на біблейскія тэмы. Захаваліся яго творы, такія як «Аб цудах», «Аб дзіўнай прыгодзе Валаамавай», «Аб барацьбе ізраільскіх плямёнаў супраць племені Веніяміна». Таксама ён сябраваў з Сэмюэлам Джонсанам, прымаў удзел у падрыхтоўцы манументальнага твора «Гісторыя друку» і ў выданні кніг па геаграфіі. Да самай сваёй смерці ён атрымоўваў ад сваіх прыхільнікаў даволі вялікую як на той час пенсію — 30₤ у год. Джордж Салманазар памёр у 1783 годзе, так і не адкрыўшы свайго сапраўдага імя.

Салманазар і навука

Фармозскі алфавіт. З кнігі Дж. Салманазара «Апісанне Фармозы…»

У гісторыі Салманазара адлюстраваліся як дасягненні, так і «белыя плямы» ў навуцы таго часу. XVIII стагоддзе — гэта час Ньютана і Галея, час Вялікай Французскай Энцыклапедыі, але падчас дастаткова інтэнсіўнага развіцця навук шмат чаго яшчэ заставалася невядомым, і гэтымі хібамі ў навуковых ведах з поспехам карыстаўся Салманазар.

Этнаграфія

Калі англічане не мелі пэўных уяўленняў аб Усходняй Азіі, Салманазар мог з поспехам прыдумваць звычаі «свайго» вострава без усялякай магчымасці быць выкрытым.

Антрапалогія

Ні расавай, ні геннай тэорыі ў той час не існавала нават у зародкавым стане, таму Салманазар мог сцвярджаць, што цёмныя валасы і смуглы колер скуры азіятаў з’явіўся ў выніку іх знаходжання на сонцы. Запярэчыць яму ніхто не мог — дакладней існавалі спаборнічаўшы дзве тэорыі: тэорыя спадчыннасці і тэорыя набытасці. Прыхільнікі другой з іх, вядома, аказвалі Салманазару самую гарачую падтрымку.

Лінгвістыка

Асабліва цікавым з’яўляецца пытанне аб фармозскай мове, асабіста вынайдзенай Салманазарам і апісанай ў главе 27 яго кнігі. З’яўляецца карысным прааналізаваць яе, параўноўваючы з рэальным станам і вызначыць, ці магчыма было выкрыць Салманазара з пункту гледжання тагачаснай лінгвістыкі.

Сцвярджэнне Салманазара	Рэальны стан рэчаў	Магчымасць выкрыцця
Фармозская мова падобна да японскай, за выключэннем некаторых гартанных гукаў.	Няправільна. На востраве Фармоза (зараз — Тайвань) гавораць па-кітайску, а таксамана на мясцовых мовах, якія не маюць з японскай амаль нічога агульнага.	Няма, з-за поўнага няведання рэальнага стану рэчаў тагачаснымі еўрапейцамі.
Фармозцы выкарыстоўваюць тон дзеля адлюстравання граматычных катэгорый, напрыклад, часу дзеяслова	Вельмі прыблізна. Магчыма аўтар нешта чуў аб тым, што ў кітайскай мове сэнс залежыць ад тону, але на самай справе гутарка ідзе аб сэнасвым адрозненні, граматыка тут ні пры чым.	Няма, з-за поўнага няведання рэальнага стану рэчаў тагачаснымі еўрапейцамі.
Фармозцы выкарыстоўваюць дапаможны дзеяслоў дзяля адлюстравання часу дзеяслова	Так. Але дапаможны дзеяслоў тым ці іншым чынам ёсць у большасці моў. Можна меркаваць, што ў гэтым выпадку — дапаможны дзеяслоў у будучым часе — за ўзор бралася лацінская мова	Няма, бо ўсходнія мовы былі апісаныя значна пазней.
Сістэма часу практычна супадае з лацінскай	Добрая дэманстрацыя памылкі таго часу, калі лацінская мова класічнага перыяду лічылася «першапачатковай, чыстай і непашкоджанай мовай», а жывыя мовы — варварскім скажэннем. Вядома ж, сваю выдуманую мову, як больш блізкую да прыроды Салманазар спрабаваў наблізіць да лацінскай	Няма, гэтая памылка была ўсеагульнай
Мова мае тры роды — мужчынскі, жаночы і ніякі. Прычым мускі і жаночы выкарыстоўваюцца для людзей і жывёл, ніякі — для рэчаў.	У гэтым выпадку за прыклад узята новаанглійская мова. Пры гэтым тон з’яўляецца несумяшчальным з родавымі паняццямі, ні ў адной з існых ізалюючых моў роду няма.	На гэта мог звярнуць увагу пільны чытач — але, з іншага боку, параўнальна-гістарычны метад у лінгвістыцы з’явіўся толькі ў XIX стагоддзі і развіўся толькі ў навейшы час. Зноў Салманазар выкарыстоўвае навуковую хібу.
Мова мае два лікі — адзіночны і множны, парнай формы няма.	Строга кажучы, ў японскай мове ліку як такога няма, ён выражаны знешняй адзнакай («шмат», «дзесяць» і г. д.)	Немагчыма без ведання ўсходніх моў і параўнальна-гістарычнага метаду ў лінгвістыцы.
Мова мае ўласны алфавіт з 20 літар, якім таксама карыстаюцца японцы	Японцы карыстаюцца не алфавітам, а «канай» — складовым пісьменствам, якую сапраўды выкарыстоўвалі на Тайвані. Больш таго, у мове, дзе выкарыстоўваецца тон, развіццё алфавіта немагчыма, яго трэба толькі запазычыць (такой з’яўляецца кітайская лацінка).	Няма, заканамернасць была выведзена і даследавана ў XIX стагоддзі

Згадванне ў літаратуры

• Аб «фармозцы» згадваецца ў аповесці Мікалая Гумілёва «Вясёлыя браты».

Спасылкі

• Вядомы ўраджэнец Фармозы Джордж Салманазар
• Джордж Салманазар у музеі падманаў і розыгрышаў
• Арыенталізм напаказ: дзіўная гісторыя Джорджа СалманазараАрхівавана 5 студзеня 2012.
• Джордж Салманазар Апісанне Фармозы(недаступная спасылка)