Удзельнік:Хомелка/Тур (жывёла)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Bubalina (buffalo)


Bos

Bos primigenius (aurochs)





Bos mutus (wild yak)




Bison bison (American bison)



Bison bonasus (European bison/wisent)






Bos javanicus (banteng)



Bos gaurus (gaur)



Bos sauveli (kouprey)





Ілюстрацыя Сігізмунда Герберштэйна, падпісаная "Urus sum, polonis Tur, germanis Aurox; ignari Bisontis nomen dederant"; у перакладзе: "Я Urus, Tur па-польску, Aurox у Германіі; невукі далі мне імя Bison".
Шкілет аўра з вострава Зеландыя ў Даніі, выстаўлены ў {{нп3|Музей натуральнай гісторыі Даніі|Музеі натуральнай гісторыі Даніі||Natural History Museum of Denmark}}

Тур (Bos primigenius) — вымерлы вымерлы від парнакапытных жывёл роду сапраўдных быкоў (Bos) падсямейства быкоў (Bovinae) сямейства пустарогіх (Bovidae), першабытны дзікі бык, прабацька сучаснай буйной рагатай жывёлы  (руск.) (бел.. З вышынёй у карку да 180 см у быкоў і 155 см у кароў, быў адной з самых буйных траваедных жывёл у галацэне; меў масіўныя падоўжаныя і шырокія рогі, якія дасягалі 80 см у даўжыню.

Жыў з другой паловы антрапагену ў лесастэпах і стэпах Усходняга паўшар'я. Цяпер лічыцца вымерлым ў выніку гаспадарчай дзейнасці чалавека і інтэнсіўнага палявання. Апошняя асобіна не была забітая на паляванні, а загінула ў 1627 годзе ў лясах недалёка ад Якторава  (польск.) (бел.) — лічыцца, што з-за хваробы, якая закранула маленькую генетычна слабую і ізаляваную папуляцыю апошніх жывёл гэтага роду.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Тур быў часткай {{нп3|Плейстацэнавая мегафаўна|мегафаўны плейстацэну|ru|Плейстоценовая мегафауна}}. Верагодна, ён {{нп3|Відаўтварэнне|развіўся|uk|Видоутворення}} ў Азіі і міграваў на захад і поўнач у цёплыя {{нп3|Міжледавікоўе|міжледавіковыя|ru|Межледниковье}} перыяды. Самыя старажытныя вядомыя акамянеласці тура, знойдзеныя ў Індыі і Паўночнай Афрыцы, адносяцца да {{нп3|Цібанскі ярус|сярэдняга плейстацэну|uk|Тібанський ярус}}, а ў Еўропе да {{нп3|Гальштэйнскае міжледавікоўе|Гальштэйскага міжледавікоўя||Holstein interglacial}}. Як паказваюць выкапнёвыя рэшткі ў Паўночнай Еўропе, ён дасягнуў Даніі і паўднёвай Швецыі ў галацэне. Колькасць тураў скарацілася ў познім галацэне з-за {{нп3|Разбурэнне асяроддзя пражывання|страты асяроддзя пражывання|ru|Разрушение среды обитания}} і палявання, што прывяло да вымірання прыкладна ў XVII стагоддзі.

Туры адлюстраваныя на палеалітычных наскальных малюнках, неалітычных петрогліфах, старажытнаегіпецкіх рэльефах і статуэтках бронзавага веку . У {{нп3|Рэлігіі старажытнага Блізкага Усходу|рэлігіях старажытнага Блізкага Усходу|ru|Religions of the ancient Near East}} ён сімвалізаваў моц, сексуальную сілу і доблесць. Яго рогі выкарыстоўваліся ў вотыўных ахвяраваннях, у якасці {{нп3|Трафей|трафеяў|pl|Trofeum}} і {{нп3|Рог (посуд)|рогаў для піцця|ru|Рог (сосуд)}}.

Дзве падзеі даместыфікацыі тура адбыліся падчас неалітычнай рэвалюцыі . Адна дала пачатак з'яўленню {{bt-bellat|Свойскі бык{{!}}свойскага быка|Bos taurus}} ва Урадлівым паўмесяцы на Блізкім Усходзе, які быў завезены ў Еўропу праз Балканы і ўзбярэжжа Міжземнага мора. Гібрыдызацыя паміж турам і ранняй свойскай буйной рагатай жывёлай адбылася ў раннім галацэне. Даместыфікацыя {{bt-bellat||Bos primigenius namadicus}} прывяло да з'яўлення {{bt-bellat|зебу|Bos indicus}}, якія скрыжавалася з ранняй таурынавай буйной рагатай жывёлай на Блізкім Усходзе каля 4000 гадоў таму. Некаторыя сучасныя пароды буйной рагатай жывёлы дэманструюць рысы, што нагадваюць тура, такія як цёмны колер і светлая звілістая паласа ўздоўж спіны быкоў, больш светлы колер кароў або форма рога, падобная на рогі тура.

Сістэматыка[правіць | правіць зыходнік]

Навуковая назва Bos taurus была ўведзена Карлам Лінеем у 1758 годзе для {{нп3|Здзічэнне|здзічэлай||Feral}}жывёлы ў Польшчы[1]. Навуковая назва Bos primigenius была прапанавана для тура {{нп3|Людвіг Генрых Баянус|Людвігам Генрыхам Баянусам|ru|Боянус, Людвиг Генрих}}, які апісаў адрозненні шкілета тура ад свойскай буйной рагатай жывёлы ў 1825 годзе, апублікавана ў 1827 годзе[2][3]. Назва Bos namadicus была выкарыстана {{нп3|Х'ю Фальконер|Х'ю Фальконерам|ru|Фальконер, Хью}} у 1859 годзе для выкапняў буйной рагатай жывёлы, знойдзеных у {{нп3|Акумуляцыя (геалогія)|адкладах|ru|Аккумуляция (геология)}} Нармады[4] Назва Bos primigenius mauritanicus была прыдумана {{нп3|Філіп Томас|Філіпам Томасам||Philippe Thomas}} у 1881 годзе, які апісаў выкапні, знойдзеныя ў радовішчах каля {{нп3|Уэд-Сегуэн|Уэд-Сегуэна||Oued Seguen}} на захад ад Канстанціны, Алжыр[5].

У 2003 годзе {{нп3|Міжнародная камісія па заалагічнай наменклатуры||ru|Международная комиссия по зоологической номенклатуре}} змясціла Bos primigenius у Афіцыйны спіс відавых назваў у заалогіі і тым самым прызнала {{нп3|Валідная назва|прыдатнасць|ru|Валидное название}} гэтай назвы для дзікіх відаў[6][7].

Вылучаюць чатыры падвіды тура:

Эвалюцыя[правіць | правіць зыходнік]

{{нп3|Малекулярны гадзіннік|Каліброўка|ru|Молекулярные часы}} з выкарыстаннем выкапняў 16 відаў {{bt-bellat||Bovidae}} паказвае, што трыба {{bt-bellat||Bovini}} эвалюцыянавала каля 11,7 мільёнаў гадоў таму[11]. {{нп3|Генетычная лінія|Генетычныя лініі||Lineage (genetic)}} {{bt-bellat||Bos}} і {{bt-bellat||Bison}}, паводле ацэнак, {{нп3|Генетычная дывергенцыя|генетычна адыйшлі||Genetic divergence}} ад Bovini прыкладна ад 2,5 да 1,65 мільёна гадоў таму[12][13]. Наступная {{нп3|кладаграма||ru|Кладограмма}} паказвае філагенетычныя ўзаемаадносіны тура, заснаваныя на аналізе {{нп3|Нуклеарная ДНК|ядзерных||Nuclear DNA}} і мітахандрыяльных геномаў трыбы Bovini[14][15]:


Bubalina


Bos

Bos primigenius





Bos mutus




Bison bison



Bison bonasus






Bos javanicus



Bos gaurus



Bos sauveli





Малюнак на аснове шкілета быка з Лунда і шкілета каровы з Кембрыджа з характэрнымі рысамі тура
Спекулятыўны профіль індыйскага тура

Халодны {{нп3|клімат пліяцэну||ru|Климат плиоцена}} прывёў да пашырэння адкрытых {{нп3|Травяністыя супольнасці|лугоў|ru|Травянистые сообщества}}, што дазволіла эвалюцыю буйных выпасовых жывёл[16]. {{bt-bellat||Bos acutifrons}} з'яўляецца магчымым продкам тура, яго выкапнёвы чэрап быў раскапаны на хрыбце Сівалік у Індыі і датуецца {{нп3|Эаплейстацэн|раннім плейстацэнам|ru|Эоплейстоцен}} каля 2 мільёнаў гадоў таму.

Чэрап тура, раскапаны ў вилаеце Кеф у Тунісе з пластоў ранняга {{нп3|Цібанскі ярус|сярэдняга плейстацэну|uk|Тібанський ярус}}, які датуецца каля 0,78 мільёнаў гадоў таму, з'яўляецца самым старым вядомым на сённяшні дзень выкапнёвым узорам, які сведчыць аб тым, што род Bos мог эвалюцыянаваць у Афрыцы і міграваць у Еўразію ў сярэднім плейстацэне[17]. Выкапні тура сярэдняга плейстацэну таксама былі знойдзены ў сахарскім эргу ў гарах Ахагар[18].

Самыя раннія выкапні тура, знойдзеныя ў Еўропе, адносяцца да {{нп3|Гальштэйнскае міжледавікоўе|Гальштэйскага міжледавікоўя||Holstein interglacial}} за 230 000 гадоў {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}[19]. Аналіз мітахандрыяльнай ДНК паказаў, што гібрыдызацыя паміж турам і {{bt-bellat||Bos priscus}} адбылася каля 120 000 гадоў таму; {{bt-bellat|зубр еўрапейскі|Bos bonasus}} мае да 10% паходжання ад тура[20].

Акамянеласці індыйскага падвіда ({{bt|Bos primigenius namadicus}}) былі знойдзены ў алювіяльных адкладах у {{нп3|Паўднёвая Індыя|Паўднёвай Індыі||South India}} і датаваныя сярэднім плейстацэнам[21]. Гэта прывяло Ван Вурэ да высновы, што ён, магчыма, міграваў на захад на Блізкі Усход у сярэднім або познім плейстацэне

Выкапні тура позняга плейстацэну былі знойдзены ў {{нп3|Басейн Афад|Афадзе 23||Affad Basin}} у Судане, які датуецца 50 000 гадоў таму, калі клімат у гэтым рэгіёне быў больш вільготным, чым у {{нп3|афрыканскі вільготны перыяд||uk|Африканський вологий період}}[22]. Дзве косткі тура, знойдзеныя ў {{нп3|Пячора Раміта|пячоры Раміта||Romito Cave}} ў Італіі, былі датаваныя радыевавугляродным метадам як 20 210 і 19 351 гадоў да нашай эры[23]. Косці тура, знойдзеныя ў пячоры каля Сан-Тэадора, Сіцылія, датуюцца познім {{нп3|Эпігравецкая культура|эпіграветам|ru|Эпиграветтская культура}} - 14 785–14 781 гадамі да нашай эры[24].

Закамянеласці, знойдзеныя ў розных месцах Даніі, датуюцца галацэнам - 9925–2865 гадоў да нашых дзён[25]. Аналіз {{нп3|Мезасточванне|мезасточвання||Mesowear}} {{нп3|Прэмаляр|прэмаляраў|ru|Премоляр}} тура паказвае, што структура харчавання змянялася ад траваеднасці ў дацкім {{нп3|Прэбарэальны перыяд|прэбарэяльным перыядзе|ru|Пребореальный период}} да змешанага кармлення ў {{нп3|Барэальны перыяд|барэальны|ru|Бореальный период}}, {{нп3|Атлантычны перыяд|атлантычны|ru|Атлантический период}} і {{нп3|Суббарэальны перыяд|суббарэальны|ru|Суббореальный период}} перыяды галацэну[26].

Апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Пячатка з Махенджа-Дара
Рэльеф на варотах Іштар на выставе ў Пергамскім музеі

Згодна з апісаннем XVI стагоддзя Сігізмунда фон Герберштэйна, тур быў смалена-чорным з шэрай паласой на спіне; Дрэварыт, зроблены ў 1556 годзе, грунтаваўся на выбракаваным туры, атрыманым ім у Мазовіі[27] У 1827 годзе {{нп3|Чарльз Гамільтан Сміт||ru|Смит, Чарлз Гамильтон}} апублікаваў выяву тура, заснаваную на карціне алеем, якую ён набыў у гандляра ў Аўгсбургу і якая, як мяркуецца, была зроблена ў пачатку XVI стагоддзя[28]. Мяркуецца, што на гэтай карціне быў намаляваны тур, хоць некаторыя аўтары меркавалі, што на ёй мог быць намаляваны гібрыд тура і свойскага быка[29]. Сучасныя рэканструкцыі тура заснаваны на шкілетах і інфармацыі, атрыманай з мастацкіх малюнкаў таго часу і гістарычных апісанняў жывёлы.

Колер поўсці[правіць | правіць зыходнік]

Рэшткі поўсці аўра не былі вядомыя да пачатку 1980-х гадоў[30]. Малюнкі паказваюць, што ў паўночнаафрыканскага тура на спіне мог быць светлы знак сядла[31]. Цяляты, верагодна, нараджаліся з каштанавай афарбоўкай, а маладыя быкі станавіліся чорнымі з вузкім белым «рамянём» уздоўж спіны, які праходзіць па хрыбетніку, у той час як каровы захоўвалі рудавата-бурую афарбоўку. Абодва полы мелі светлую пысу, але доказаў варыяцый у колеры поўсці не існуе. Егіпецкія магільныя малюнкі паказваюць буйную рагатую жывёлу з чырванавата-карычневай афарбоўкай поўсці ў абодвух полаў, са светлым сядлом, але форма рога сведчыць аб тым, што яны могуць адлюстроўваць свойскую буйную рагатую жывёлу. Многія прымітыўныя пароды буйной рагатай жывёлы, асабліва тыя, што з Паўднёвай Еўропы, дэманструюць колер поўсці, падобны да тура, у тым ліку чорны колер у быкоў са светлай звілістай палоскай, бледным ротам і падобным палавым дымарфізмам у колеры. Асаблівасць, якую часта прыпісваюць турам, - светлыя валасы на лбе. Згодна з гістарычным апісаннем тура, у яго былі доўгія кучаравыя валасы на лбе, але ні ў адным не згадваецца пэўны колер. Нягледзячы на тое, што афарбоўка прысутнічае ў розных прымітыўных парод буйной рагатай жывёлы, верагодна, гэта змяненне колеру, якое з'явілася пасля прыручэння.

Форма цела[правіць | правіць зыходнік]

Туры на наскальным жывапісе пячоры Ласко
Кубак з {{нп3|Вафіё|||Vaphio}}, які паказвае паляванне на тура, XV стагоддзе да н.э.
Герб Малдаўскага княства 1481 года ў манастыры Путна

  Прапорцыі і форма цела тура ашаламляльна адрозніваліся ад многіх сучасных парод буйной рагатай жывёлы. Напрыклад, ногі былі значна даўжэйшымі і больш стройнымі, у выніку чаго вышыня ў карку была амаль роўная даўжыні тулава. Чэрап з вялікімі рагамі быў значна большы і больш выцягнуты, чым у большасці парод буйной рагатай жывёлы. Як і ў іншай дзікай буйной рагатай жывёлы, форма цела тура была атлетычнай і, асабліва ў быкоў, дэманстравала моцна выяўленую мускулатуру шыі і пляча. Таму пярэднія ногі былі буйнейшыя за заднія, падобна на зубра, але ў адрозненне ад многіх даместыкаваных быкоў. Нават у цельных кароў вымя было маленькім і збоку амаль не заўважным; гэтая асаблівасць роўная іншым дзікім быкам.

Памер[правіць | правіць зыходнік]

Тур быў адной з найбуйнейшых траваедных жывёл галацэнавай Еўропы. Памер тура, імаверна, вар'іраваўся ў залежнасці ад рэгіёна, у Паўночнай Еўропе жылі буйнейшыя асобнікі, чым на поўдні. Вышыня ў карку тура ў Даніі і Германіі вагалася ад 155–180 см у быкоў і 135–155 см у кароў, у той час як быкі тураў у Венгрыі дасягалі 160 см[32].

Афрыканскі тур быў падобны па памеры да еўрапейскага тура ў плейстацэне, але зменшыўся ў памерах пры пераходзе да галацэну; магчыма, ён таксама адрозніваўся па памеры геаграфічна[33].

Маса цела тура, імаверна, таксама дэманстравала некаторую зменлівасць. Некаторыя асобіны дасягалі каля 700 кг, у той час як асобнікі з позняга сярэдняга плейстацэну, паводле ацэнак, важылі да 1,500 кг. У тура выяўлены значны палавы дымарфізм у памерах самца і самкі[34].

Рогі[правіць | правіць зыходнік]

Рогі былі масіўнымі, дасягалі 80 см у даўжыню і ад 10 да 20 см у дыяметры. Яго рогі раслі ад чэрапа пад вуглом 60° да пысы, звернутай наперад, і былі выгнуты ў трох кірунках, а менавіта ўверх і вонкі ў аснове, затым пахіляючыся наперад і ўнутр, потым унутр і ўверх. Скрыўленне рагоў быка было мацней выяўлена, чым рагоў каровы. Базальная акружнасць {{нп3|Рог (анатомія)|рагавых стрыжняў||Horn (anatomy)}} дасягала 44.5 см у самага вялікага кітайскага асобніка і 48 см у французскага. Некаторыя пароды буйной рагатай жывёлы ўсё яшчэ дэманструюць форму рагоў, падобную на форму тура, напрыклад, {{нп3|іспанскі баявы бык||ru|Боевой бык}}, а часам таксама асобіны вытворных парод.

Генетыка[правіць | правіць зыходнік]

Добра захаваная костка тура дала дастатковую колькасць мітахандрыяльнай ДНК для {{нп3|Аналіз паслядоўнасці|аналізу паслядоўнасці||Sequence analysis}}, які паказаў, што яго геном складаецца з 16 338 {{нп3|Спараваныя аснаванні|пар аснаванняў|ru|Спаренные основания}}[35]. Далейшыя даследаванні з выкарыстаннем поўнай паслядоўнасці геному тура выявілі кандыдатаў у гены даместыфікацыі, якія рэгулююцца мікраРНК[36].

Распаўсюджанне і асяроддзе пражывання[правіць | правіць зыходнік]

Рэканструкцыя жыцця тура ва ўмераным лясістым ландшафце ў Еўропе падчас {{нп3|Мікулінскае міжледавікоўе|Ээмскага міжледавікоўя|ru|Микулинское межледниковье}} (130 - 115 000 гадоў таму).

Тур быў шырока распаўсюджаны ў Паўночнай Афрыцы, Месапатаміі і па ўсёй Еўропе да {{нп3|Пантыйска-каспійскі стэп|Пантыйска-каспійскага стэпу|uk|Понтійсько-каспійський степ}}, Каўказа і Заходняй Сібіры на захадзе і да Фінскага заліва і Ладажскага возера на поўначы[37].

Выкапневыя рогі, якія прыпісваюць туру, былі знойдзены ў адкладах {{нп3|Таранційскі ярус|позняга плейстацэну|ru|Тарантийский ярус}} на вышыні 3,400 м) на ўсходняй ускраіне Тыбецкага плато недалёка ад ракі {{нп3|Жашуй|Хэйхэ|ru|Жошуй}} ў {{нп3|Дзёгэ|акрузе Дзёгэ|ru|Дзёге}}, яны датуюцца прыкладна 26620±600 гадамі да нашай эры. Большасць выкапняў у Кітаі былі знойдзены на раўнінах ніжэй за 1,000 м у Хэйлунцзяне, {{нп3|Юйшу (Гірын)|Юйшу|ru|Юйшу (Гирин)}}, паўночна-ўсходняй Маньчжурыі, Унутранай Манголіі, недалёка ад Пекіна, у {{нп3|Ян'юань|павеце Ян'юань|ru|Янъюань}} у правінцыі Хэбэй, Датуне і {{нп3|Дзінкунь|Дзінкуне||Dingcun}} ў правінцыі Шаньсі, {{нп3|Хуаньсянь|павеце Хуань|ru|Хуаньсянь}} у Ганьсу і ў правінцыі Гуйчжоу[38]. {{нп3|Старажытная ДНК||ru|Секвенирование древней ДНК}} у закамянеласцях тура, знойдзеных на паўночным усходзе Кітая, сведчыць аб тым, што тур жыў у рэгіёне як мінімум да 5000 гадоў да нашай эры[39]. Выкапнёвыя астанкі таксама былі знойдзены на Карэйскім паўвостраве[40] і на Японскім архіпелагу[41][42].

Ландшафты ў Еўропе, верагодна, складаліся з густых лясоў на працягу большай часткі апошніх некалькіх тысяч гадоў. Верагодна, тур выкарыстоўваў прыбярэжныя лясы і балоты ўздоўж азёр. Пылок пераважна невялікіх кустоў, знойдзеных у выкапневых {{нп3|Наносы|адкладах|ru|Наносы}} з рэшткамі тура ў Кітаі, паказвае на тое, што ён аддаваў перавагу ўмераным травяністым раўнінам або {{нп3|Травяністыя супольнасці|лугам|ru|Травянистые сообщества}}, якія мяжуюць з лясамі. Магчыма, ён таксама жыў на адкрытых лугах[43]. У цёплы {{нп3|атлантычны перыяд||ru|Атлантический период}} галацэну ён быў абмежаваны адкрытымі мясцовасцямі і ляснымі ўскраінамі, дзе канкурэнцыя з жывёлай і людзьмі паступова ўзмацнялася, што прывяло да паслядоўнага змяншэння колькасці тура.

Выміранне[правіць | правіць зыходнік]

{{bt-bellat||Bos primigenius namadicus}} вымер падчас цывілізацыі даліны Інда, верагодна, з-за страты асяроддзя пражывання, выкліканай пашырэннем жывёлагадоўлі і скрыжаваннем са свойскімі {{bt-bellat|зебу|Bos taurus indicus}}[44][45]. Яго апошнія вядомыя парэшткі былі датаваныя 3800 {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}, што робіць яго першым з падвідаў тура, якія вымерлі[46].

{{bt-bellat||Bos primigenius mauritanicus}}, магчыма, захаваліся прынамсі да рымскага перыяду, як паказваюць выкапні, знойдзеныя ў {{нп3|Бута (горад)|Бута|ru|Буто (город)}} і Фаюме ў дэльце Ніла.

Bos primigenius primigenius прысутнічаў у паўднёвай Швецыі падчас {{нп3|Кліматычны оптымум|кліматычнага оптымуму галацэну|ru|Климатический оптимум}} прынамсі да 7800 гадоў {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}[47]. У Даніі першае вядомае {{нп3|лакальнае выміранне|||Local extinction}} тура адбылося пасля {{нп3|Сучаснае павышэнне ўзроўню мора|павышэння ўзроўню мора|ru|Современное повышение уровня моря}} на новаствораных дацкіх астравах прыкладна 8000–7500 гадоў {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}, а апошнія задакументаваныя туры жылі ў паўднёвай Ютландыі каля 3000 гадоў {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}. Апошнія вядомыя выкапні тура ў Вялікабрытаніі датуюцца 3245 гадамі {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}} і, імаверна, вымерлі 3000 гадоў таму[48].

Пачалося празмернае паляванне і працягвалася, пакуль папуляцыя амаль не вымерла. Паступовае знікненне тура ў Цэнтральнай Еўропе адбывалася адначасова з {{нп3|Суцэльная высечка|суцэльнай высечкай||Clearcutting}} вялікіх лясных масіваў паміж IX і XII стагоддзямі.

Да XIII стагоддзя туры існавалі толькі ў невялікай колькасці ва Усходняй Еўропе, і паляванне на іх стала прывілеем шляхты, а пазней і каралеўскай сям'і. Колькасць папуляцыі ў Венгрыі скарачалася прынамсі з IX стагоддзя да поўнага знішчэння ў XIII стагоддзі [49][50].

Знаходкі акамянеласцяў паказваюць, што дзікія туры маглі існаваць у паўночна-заходняй Трансільваніі да XIV-XVI стагоддзяў, у заходняй Малдове, верагодна, да пачатку XVII стагоддзя[51][52] і ў паўночна-ўсходняй Балгарыі і вакол Сафіі максімум да ЧМШШ стагоддзя[53]. Рог тура, знойдзены на сярэднявечным месцы ў Сафіі, сведчыць аб тым, што ён захаваўся ў заходняй Балгарыі да другой паловы XVII - першай паловы XVIII стагоддзяў, хоць гэтыя запісы, як было ўстаноўлена, паходзяць ад свойскай буйной рагатай жывёлы ({{bt|Bos taurus taurus}})[54].

Да 1400 года туры насялялі толькі ў адносна маланаселеных і цяжкадаступных лясах на тэрыторыі сучасных Польшчы, Беларусі і Літвы. Тут яны былі ўзятыя пад ахову закона і жылі як паркавыя жывёлы ў каралеўскіх угоддзях.

Апошні вядомы статак тураў жыў у багністых лясах у {{нп3|Яктароўская пушча|Яктароўскай пушчы|pl|Puszcza Jaktorowska}} ў Польшчы. Колькасць паменшылася прыкладна з 50 асобін у сярэдзіне XVI стагоддзя да чатырох асобін у 1601 годзе. Апошняя карова тура памерла ў 1627 годзе ад натуральнай смерці[55].

Паводзіны і экалогія[правіць | правіць зыходнік]

Туры ўтваралі невялікія статкі ў асноўным зімой, але звычайна жылі паасобку або невялікімі групамі летам. Калі б туры валодалі сацыяльнымі паводзінамі, падобнымі да іх нашчадкаў, сацыяльны статус яны заваёўвалі б праз паказы і баі, у якіх удзельнічалі як каровы, так і быкі. Са сваёй {{нп3|Гіпсадантызм|гіпсадонтнай||Hypsodont}} сківіцай тур, верагодна, быў выпасовай жывёлай, з выбарам ежы, вельмі падобным да свойскай буйной рагатай жывёлы, то бок харчаваўся травой, галінкамі і жалудамі.

Шлюбны перыяд быў у верасні, а цяляты нараджаліся вясной. Быкі ладзілі жорсткія баі, і сведчанні з {{нп3|Яктароўская пушча|Яктароўскай пушчы|pl|Puszcza Jaktorowska}} паказваюць, што яны былі цалкам здольныя смяротна параніць адзін аднаго. Увосень тур падкормліваўся на зіму, набіраючы вагу і валодаючы больш бліскучай поўсцю, чым у астатні час года. Цяляты заставаліся з маці, пакуль не набраліся сіл, каб далучыцца да статка і паспяваць за статкам на кармавых пляцоўках. Цяляты тура былі ўразлівыя да драпежніцтва з боку такіх жывёл, як {{bt-bellat|воўк|Canis lupus}} і {{bt-bellat|буры мядзведзь|Ursus arctos}}, у той час як велізарныя памеры і сіла здаровых дарослых тураў азначалі, што ім, верагодна, не трэба было баяцца большасці драпежнікаў. {{bt-bellat|леў|Panthera leo}}, {{bt-bellat|тыгр|Panthera tigris}} і {{bt-bellat|плямістая гіена|Crocuta crocuta}} былі верагоднымі драпежнікамі ў дагістарычныя часы. Згодна з гістарычным апісаннем, тур быў хуткім, нягледзячы на свой целасклад, і мог быць вельмі агрэсіўным, калі яго справакаваць, але звычайна не баяўся людзей.

Культурнае значэнне[правіць | правіць зыходнік]

У Азіі[правіць | правіць зыходнік]

{{нп3|Ашэльская культура|Ашэльскія пласты|ru|Ашельская культура}} ў {{нп3|Хунасагі|||Hunasagi}} на поўдні плато Дэкан у Індыі далі косткі тура са слядамі насечкі[56]. Костка тура са слядамі, нанесенымі крэменем, была знойдзена ў пласце {{нп3|Сярэдні палеаліт|сярэдняга палеаліту|ru|Средний палеолит}} на стаянцы {{нп3|Homo Нешэр Рамла|||Nesher Ramla Homo}} ў Ізраілі; ён быў датаваны {{нп3|Марская ізатопная стадыя|марской ізатопнай стадыяй 5||Marine Isotope Stage 5}} каля 120 000 {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}[57]. Археалагічныя раскопкі ў Ізраілі выявілі сляды свята, якое праводзілася натуфійскай культурай каля 12 000 гадоў {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}, падчас якога з'елі трох тураў. Здаецца, гэта незвычайная з'ява ў культуры, якая адбывалася разам з пахаваннем пажылой жанчыны, як мяркуецца, пэўнага сацыяльнага статусу[58]. Петрогліфы з выявай тура ў {{нп3|Наскальныя малюнкі Габустана|наскальным мастацтве Габустана|ru|Наскальные рисунки Гобустана}} ў Азербайджане датуюцца перыядам {{нп3|Позні палеаліт|верхняга палеаліту|ru|Поздний палеолит}} і неаліту[59]. Косці і чэрапы тура, знойдзеныя ў паселішчах {{нп3|Мурэйбет||ru|Мурейбет}}, {{нп3|Халан-Чемі||ru|Халлан-Чеми}} і {{нп3|Чаяню||ru|Чайоню}}, сведчаць аб тым, што людзі захоўвалі і дзяліліся ежай у {{нп3|Дакерамічны неаліт B|даганчарнай неалітычнай культуры B|ru|Докерамический неолит B}}[60]. Рэшткі тура таксама былі знойдзены ў некропалі ў Сідоне, Ліван, датаваныя прыблізна 3700 гадамі {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}; тур быў пахаваны разам са шматлікімі жывёламі, некалькімі чалавечымі косткамі і прадуктамі[61].

Пячаткі, якія адносяцца да цывілізацыі даліны Інда, знойдзеныя ў Харапе і Махенджа-Дара, паказваюць жывёл з выгнутымі рагамі, падобных на тура[62][63]. Статуэткі тура вырабляліся майкопскай культурай на Заходнім Каўказе[64].

Тур абазначаецца акадскімі словамі rīmu і rēmu, абодва выкарыстоўваліся ў кантэксце палявання такімі кіраўнікамі, як {{нп3|Нарам-Суэн|Нарам-Суэнам|ru|Нарам-Суэн}}, {{нп3|Тыглатпаласар I|Тыглатпаласарам I|ru|Тиглатпаласар I}} і {{нп3|Салманасар III|Салманасарам III|ru|Салманасар III}}; у Месапатаміі ён сімвалізаваў моц і сексуальную сілу, быў эпітэтам багоў Энліля і Шамаша, абазначаў доблесць як эпітэт цара Сінахерыба і героя Гільгамеша. Дзікія быкі часта згадваюцца ва {{нп3|Угарыцкая літаратура|ўгарыцкіх тэкстах|ru|Уґаритська література}} як аб'екты палявання і ахвяраванне богу Баалу[65]. На вавілонскіх варотах Іштар, пабудаваных у VI стагоддзі да н.э., адлюстраваны тур[66].

У Афрыцы[правіць | правіць зыходнік]

Петрогліфы з выявай тура, знойдзеныя ў {{нп3|Курта|Курце||Qurta}} ў даліне вярхоўяў Ніла, былі датаваны познім плейстацэнам прыкладна 19-15 000 гадоў {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}} з дапамогай {{нп3|Аптычнае датаванне|аптычнага датавання|uk|Оптичне датування}} і з'яўляюцца самымі старымі гравюрамі, знойдзенымі на сённяшні дзень у Афрыцы[67]. Туры з'яўляюцца часткай сцэн палявання на рэльефах у грабніцы ў Фівах, Егіпет, датаванай XX стагоддзем да н.э., і ў {{нп3|Пахавальны храм|пахавальным храме||Mortuary temple}} {{нп3|Рамсес III|Рамсеса III|ru|Рамсес III}} у {{нп3|Медынет Абу||uk|Медінет Абу}}, датаванай каля 1175 года да н.э. Апошняя з'яўляецца самай маладой выявай тура ў старажытнаегіпецкім мастацтве на сённяшні дзень[68].

У Еўропе[правіць | правіць зыходнік]

Выявы тура з пячоры Ласко
Кубак з {{нп3|Вафіё|||Vaphio}} са сцэнай палявання на тура, XV стагоддзе да н.э.
Герб Малдаўскага княства 1481 года ў манастыры Путна


Туры шырока прадстаўлены на палеалітычных наскальных малюнках у пячорах Шавэ і Ласко на поўдні Францыі, якія датуюцца адпаведна 36 000 і 21 000 гадамі {{нп3|да нашых дзён||ru|До настоящего времени}}[69]. Дзве палеалітычныя наскальныя гравюры ў калабрыйскай {{нп3|Пячора Раміта|пячоры Раміта||Romito Cave}} паказваюць тура[70]. Палеалітычныя гравюры з выявай тура былі таксама знойдзены ў {{нп3|Пячора Генавезэ|пячоры Генавезэ|de|Grotta del Genovese}} на італьянскім востраве {{нп3|Леванца||ru|Леванцо}}[71]. Наскальныя гравюры і малюнкі эпохі верхняга палеаліту з выявамі тура таксама былі знойдзены ў пячорах на Пірэнейскім паўвостраве, якія адносяцца да {{нп3|Гравецкая культура|гравецкай|ru|Граветтская культура}} і Мадленскай культур[72][73][74]. Косці тура са слядамі насечкі і надрэзаў былі знойдзены на розных мезалітычных месцах палявання і {{нп3|Разбіранне|разбірання|sv|Styckning}} ў Францыі, Люксембургу, Германіі, Нідэрландах, Англіі і Даніі[75]. Косці тура былі знойдзены таксама ў мезалітычных паселішчах на рацэ Нарва і Эмайыгі ў Эстоніі[76]. Косткі тураў і чалавечыя косткі былі знойдзены ў ямах і {{нп3|Спалены курган|спаленых курганах||Burnt mound}} на некалькіх неалітычных стаянках у Англіі[77]. Кубак, знойдзены ў грэчаскім горадзе {{нп3|Вафіё|||Vaphio}}, паказвае сцэну палявання, у якой людзі спрабуюць злавіць тура[78]. Адзін з быкоў кідае паляўнічага на зямлю, а другога атакуе рагамі. Імаверна, кубак датуецца мікенскай Грэцыяй[79][80]. Грэкі і {{нп3|Пеонцы|||Paeonians}} палявалі на тура і выкарыстоўвалі іх велізарныя рогі ў якасці трафеяў, кубкаў для віна і ахвяраванняў багам і героям. Вол, згаданы {{нп3|Самус (паэт)|Самусам|ru|Samus (poet)}}, {{нп3|Філіп Фесаланікійскі|Філіпам Фесаланікійскім|ru|Филипп Фессалоникийский}} і {{нп3|Антыпатр (палкаводзец)|Антыпатрам|ru|Антипатр (полководец)}}, забіты {{нп3|Філіп V Македонскі|Філіпам V Македонскім|ru|Филипп V Македонский}} ля падножжа гары {{нп3|Славянка (горы)|Орвілас|ru|Славянка (горы)}}, насамрэч быў турам; Філіп прапанаваў рогі, даўжыня якіх была 105 см, і скуру храму {{нп3|Геркулес|Геркулеса|ru|Геркулес}}[81]. Тур быў апісаны ў "Запісках пра Гальскую вайну" Юлія Цэзара[82]. Тура час ад часу лавілі і выстаўлялі на {{нп3|Цкаванне звяроў на арэне|цкаванне|ru|Травля зверей на арене}} ў {{нп3|Рымскі амфітэатр|рымскіх амфітэатрах|ru|Roman amphitheatre}}, такіх як Калізей[83]. Рогі тура часта выкарыстоўваліся рымлянамі ў якасці паляўнічых рогаў[84].

У "Песні пра Нібелунгаў", {{нп3|Зігфрыд||ru|Зигфрид}} забівае чатырох тураў[85]. У Сярэдневякоўі рогі тура выкарыстоўваліся як {{нп3|Рог (посуд)|пітныя рогі|ru|Рог (сосуд)}}, у тым ліку рог апошняга быка; многія похвы з рагоў тура захаваліся і сёння[86]. У XVII стагоддзі рог тура для піцця быў выгравіраваны на гербе {{нп3|Каледж Корпус-Крысці|Каледжа Корпус-Крысці|ru|Колледж Корпус-Кристи (Кембридж)}} ў Кембрыджы[87]. Галава тура з зоркай паміж рагамі і {{нп3|Хрысціянская сімволіка|хрысціянскімі іканаграфічнымі|ru|Христианская символика}} элементамі ўвасабляе ўвекавечаны стагоддзямі афіцыйны герб Малдовы[88].

На тура палявалі са стрэламі, сеткамі і паляўнічымі сабакамі, а ў жывой жывёлы зразалі валасы на лбе; з гэтых валасоў рабілі паясы, якія, як лічылася, павялічваюць {{нп3|Фертыльнасць|пладавітасць|ru|Фертильность}} жанчын. Калі зубра забівалі, {{нп3|Шкілет сэрца|os cordis|ru|Скелет серця}} выцягвалі з сэрца; гэтая костка спрыяла містычнасці і магічнай сіле, якія ёй прыпісваліся[89]. Ва Усходняй Еўропе тур пакінуў след у такіх выразах, як «паводзіць сябе як тур» для п'янага чалавека, што паводзіць сябе дрэнна, і «хлопец як тур» для вялікіх і моцных людзей[90].

Даместыфикацыя[правіць | правіць зыходнік]

Самае ранняе вядомае прыручэнне тура адносіцца да эпохі неалітычнай рэвалюцыі на Урадлівым паўмесяцы, дзе жывёла, на якую палявалі і якую ўтрымлівалі неалітычныя фермеры, паступова памяншалася ў памерах паміж 9800 і 7500 гадамі да н.э. Косці тура, знойдзеныя ў {{нп3|Мурэйбет|Мурэйбеце|ru|Мурейбет}} і Гёбеклі-Тэпе, большыя па памеры, чым косці буйной рагатай жывёлы з позніх неалітычных паселішчаў на поўначы Сірыі, такіх як {{нп3|Джа'дэ-эль-Мугара|||Dja'de el-Mughara}} і {{нп3|Тэль-Халула|||Tell Halula}}[91]. На стаянках {{нп3|Керамічны неаліт|позняга неаліту|ru|Керамический неолит}} ў паўночным Іраку і заходнім Іране, датаваных VI тысячагоддзем да н. э., рэшткі буйной рагатай жывёлы таксама меншыя, але часцей сустракаюцца, што сведчыць аб тым, што прыручаная буйная рагатая жывёла была завезена падчас {{нп3|Халафская культура|халафскай культуры|ru|Халафская культура}} з цэнтральнага рэгіёна Урадлівага паўмесяца[92] Вынікі генетычных даследаванняў паказваюць, што сучасная ({{bt-bellat|Свойскі бык{{!}}буйная рагатая жывёла|Bos taurus}}) паходзіць ад 80 тураў, {{нп3|Прыручэнне|прыручаных||Tame animal}} у паўднёва-ўсходняй Анатоліі і паўночнай Сірыі каля 10 500 гадоў таму[93]. Таурынавая жывёла распаўсюдзілася на Балканах і ў паўночнай Італіі ўздоўж ракі Дунай і ўзбярэжжа Міжземнага мора[94]. Гібрыдызацыя паміж самцамі тура і ранняй свойскай буйной рагатай жывёлай адбылася ў Цэнтральнай Еўропе паміж 9500 і 1000 гадамі да н.э [95]. Аналіз паслядоўнасцей мітахандрыяльнай ДНК узораў італьянскіх тураў, датаваных 17-7000 гадоў таму, і 51 сучаснай пароды буйной рагатай жывёлы паказаў некаторую ступень {{нп3|Інтрагрэсія|інтрагрэсіі|uk|Інтрогресія}} генаў тураў у паўднёваеўрапейскую буйную рагатую жывёлу, што паказвае на тое, што самкі тура кантактавалі са свойскай буйной рагатай жывёлай, якая выгульвалася на волі[96] Косткі буйной рагатай жывёлы рознага памеру, знойдзеныя на паселішчы эпохі энеаліту ў {{нп3|Кутна-Гора (раён)|раёне Кутна-Гора|ru|Кутна-Гора (район)}}, з'яўляюцца дадатковым доказам гібрыдызацыі тура і свойскай буйной рагатай жывёлы паміж 3000 і 2800 гадамі да н.э. у Багеміі[97]. {{нп3|Поўнагеномнае секвеніраванне||ru|Whole genome sequencing}} косткі тура 6750-гадовай даўніны, знойдзенай у Англіі, было параўнана з данымі аб паслядоўнасці генома 81 асобіны буйной рагатай жывёлы і дадзенымі аб {{нп3|Аднануклеатыдны полімарфізм|аднануклеатыдным полімарфізме|ru|Однонуклеотидный полиморфизм}} 1225 асобін буйной рагатай жывёлы. Вынікі паказалі, што брытанскія і ірландскія пароды буйной рагатай жывёлы маюць некаторыя {{нп3|Генетычная варыяцыя|генетычныя варыяцыі||Genetic variance}} з узорам тура; раннія пастухі ў Вялікабрытаніі маглі быць адказнымі за мясцовы паток генаў ад тура да продкаў брытанскай і ірландскай буйной рагатай жывёлы[98]. Парода буйной рагатай жывёлы {{нп3|Мурбодэнер||uk|Мурбоденер}} таксама дэманструе спарадычную інтрагрэсію самак еўрапейскага тура ў свойскую буйны рагатую жывёлу ў Альпах[99]. Свойская буйная рагатая жывёла працягвала змяншацца як у памеры цела, так і ў памерах рагоў да Сярэдневякоўя[100].

Лічыцца, што {{bt-bellat||Bos primigenius namadicus}} быў прыручаны 10-8000 гадоў таму[101]. Закамянеласці тура, знойдзеныя ў неалітычным месцы Мергарх у Пакістане, датуюцца прыблізна 8000 гадамі да нашай эры і з'яўляюцца аднымі з самых ранніх доказаў яго прыручэння на Індыйскім субкантыненце[102]. Самкі індыйскага тура ўнеслі свой уклад у генафонд {{bt-bellat|зебу|Bos indicus}} паміж 5500 і 4000 гадамі да нашай эры падчас пашырэння {{нп3|Пастаралізм|жывёлагадоўлі||Pastoralism}} у паўночнай Індыі. Першапачаткова зебу распаўсюдзіўся на ўсход у Паўднёва-Усходнюю Азію[103]. Гібрыдызацыя паміж зебу і ранняй таурынавай буйной рагатай жывёлай адбылася на Блізкім Усходзе пасля 4000 года да нашай эры, што супала з перыядам засухі падчас {{нп3|Засуха 4200 гадоў таму|падзеі 4200 гадоў таму|ru|Засуха 4200 лет назад}}[104]. Зебу быў завезены ва Усходнюю Афрыку каля 3500–2500 гадоў таму[105] і дасягнуў Манголіі ў XIII і XIV стагоддзях[106].

Трэцяя падзея прыручэння, якая, як мяркуецца, адбылася ў {{нп3|Заходняя пустыня (Егіпет)|Заходняй пустыні Егіпта||Western Desert (Egypt)}}, не пацвярджаецца вынікамі аналізу {{нп3|Генетычная прымесь|генетычнай прымесі||Genetic admixture}}, {{нп3|Інтрагрэсія|інтрагрэсіі|uk|Інтрогресія}} і міграцыі патэрнаў 3196 асобін свойскай буйной рагатай жывёлы, якія прадстаўлялі 180 папуляцый[107].

Развядзенне турападобнай буйной рагатай жывёлы[правіць | правіць зыходнік]

Быкі Хека ў запаведніку Лайнцэр Ціргартэн

У пачатку 1920-х гадоў Хайн Хек  (англ.) (бел. ініцыяваў {{нп3|Штучны адбор|селекцыйную праграму развядзення|ru|Искусственный отбор}} ў {{нп3|Хелабрун|заапарку Хелабрун|ru|Хеллабрунн}}, спрабуючы ўзнавіць  (англ.) (бел. тура, выкарыстоўваючы некалькі парод буйной рагатай жывёлы; вынік назвалі быком Хека[108]. Статкі гэтай буйной рагатай жывёлы былі выпушчаны ў {{нп3|Оствардэрспласэ||ru|Оствардерсплассе}}, польдар у Нідэрландах у 1980-х гадах у якасці сурагатаў зубра для натуралістычнага выпасу з мэтай аднаўлення дагістарычных ландшафтаў[109]. Вялікая колькасць з іх памерла ад {{нп3|Галодная смерць|голаду|ru|Голодная смерть}} падчас халодных зім 2005 і 2010 гадоў, а праект «неўмяшання» завяршыўся ў 2018 годзе[110].

Пачынаючы з 1996 года быкоў Хека скрыжавалі з паўднёваеўрапейскімі пародамі буйной рагатай жывёлы, такімі як Саягеса  (англ.) (бел., {{нп3|Кіянская (парода кароў)|кіянская|ru|Кианская (порода коров)}} і ў меншай ступені іспанскімі баявымі быкамі  (руск.) (бел. ў надзеі стварыць жывёлу, больш падобную на тура. Атрыманыя ў выніку гэтых скрыжаванняў  (англ.) (бел. жывёлы называюць быкамі Taurus[111]. Іншыя праекты па адваротным развядзенні - гэта {{нп3|праграма Tauros|||Tauros Programme}} і {{нп3|праект Uruz|||Uruz Project}}[112]. Аднак падыходы, накіраваныя на вывядзенне {{нп3|Фенатып|фенатыпу|ru|Фенотип}} як у тура, нельга параўнаць з вывядзеннем да генатыпу як у тура[113].

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

[[Катэгорыя:Вымерлыя сысуны]]

[[Катэгорыя:Сапраўдныя быкі]]

[[Катэгорыя:Сысуны пліяцэну]]

[[Катэгорыя:Сысуны плейстацэну]]

[[Катэгорыя:Вымерлыя сысуны]] [[Катэгорыя:Віды, якія зніклі]]

  1. ↑ Linnaeus, C. (1758). "Bos Taurus". Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis [лацінская]. Vol. 1 (Tenth reformed ed.). Holmiae: Laurentii Salvii. p. 71.
  2. ↑ Bojanus, L.H. (1827). "De Uro nostrate eiusque sceleto commentation". Nova Acta Physico-medica Academiae Caesareae Leopoldino-Carolinae Naturae Curiosum [latin]. 13 (5): 53–478.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: невядомая мова (link)
  3. ↑ Daszkiewicz, P. & Samojlik, T. (2019). "Corrected date of the first description of aurochs Bos primigenius (Bojanus, 1827) and steppe bison Bison priscus (Bojanus, 1827)". Mammal Research. 64 (2): 299–300. doi:10.1007/s13364-018-0389-6.
  4. ↑ Falconer, H. (1859). "Notice of the various species of bovine animals". The Zoologist. 17: 6414–6429.
  5. ↑ Thomas, P. (1881). "Recherches sur les bovidés fossiles de l'Algérie". Bulletin de la Société Zoologique de France. 6 (Avril): 92–136.
  6. ↑ International Commission on Zoological Nomenclature (2003). "Opinion 2027 (Case 3010). Usage of 17 specific names based on wild species which are pre-dated by or contemporary with those based on domestic animals (Lepidoptera, Osteichthyes, Mammalia)". The Bulletin of Zoological Nomenclature. 60 (1): 81–84.
  7. ↑ Gentry, A.; Clutton-Brock, J. & Groves, C.P. (2004). "The naming of wild animal species and their domestic derivatives". Journal of Archaeological Science. 31 (5): 645–651. Bibcode:2004JArSc..31..645G. doi:10.1016/j.jas.2003.10.006.
  8. ↑ Bollongino, R.; Burger, J.; Powell, A.; Mashkour, M.; Vigne, J.-D. & Thomas, M. G. (2012). "Modern Taurine Cattle descended from small number of Near-Eastern founders". Molecular Biology and Evolution. 29 (9): 2101–2104. doi:10.1093/molbev/mss092. PMID 22422765.
  9. ↑ Avise, J.C. & Ayala, F.J. (2009). In the Light of Evolution. Vol. 106. pp. 9933–9938. doi:10.17226/12692. ISBN 978-0-309-13986-1. PMID 25032348.
  10. ↑ Siarabi, S.; Kostopoulos, D. S.; Bartsiokas, A.; Rozzi, R. (2023). "Insular aurochs (Mammalia, Bovidae) from the Pleistocene of Kythera Island, Greece". Quaternary Science Reviews. 319. 108342. Bibcode:2023QSRv..31908342S. doi:10.1016/j.quascirev.2023.108342. S2CID 263817925. {{cite journal}}: Праверце значэнне |s2cid= (даведка)
  11. ↑ Bibi, F. (2013). "A multi-calibrated mitochondrial phylogeny of extant Bovidae (Artiodactyla, Ruminantia) and the importance of the fossil record to systematics". BMC Evolutionary Biology. 13 (1): 166. Bibcode:2013BMCEE..13..166B. doi:10.1186/1471-2148-13-166. PMC 3751017. PMID 23927069.
  12. ↑ Wang, K.; Lenstra, J.A.; Liu, L.; Hu, Q.; Ma, T.; Qiu, Q. & Liu, J. (2018). "Incomplete lineage sorting rather than hybridization explains the inconsistent phylogeny of the wisent". Communications Biology. 1 (1): 169. doi:10.1038/s42003-018-0176-6. PMC 6195592. PMID 30374461.
  13. ↑ Zeyland, J.; Wolko, Ł.; Lipiński, D.; Woźniak, A.; Nowak, A.; Szalata, M.; Bocianowski, J. & Słomski, R. (2012). "Tracking of wisent–bison–yak mitochondrial evolution". Journal of Applied Genetics. 53 (3): 317–322. doi:10.1007/s13353-012-0090-4. PMC 3402669. PMID 22415349.
  14. ↑ Bibi, F. (2013). "A multi-calibrated mitochondrial phylogeny of extant Bovidae (Artiodactyla, Ruminantia) and the importance of the fossil record to systematics". BMC Evolutionary Biology. 13 (1): 166. Bibcode:2013BMCEE..13..166B. doi:10.1186/1471-2148-13-166. PMC 3751017. PMID 23927069.
  15. ↑ Sinding, M.-H. S.; Ciucani, M. M.; Ramos-Madrigal, J.; Carmagnini, A.; Rasmussen, J. A.; Feng, S.; Chen, G.; Vieira, F. G.; Mattiangeli, V.; Ganjoo, R. K.; Larson, G.; Sicheritz-Pontén, T.; Petersen, B.; Frantz, L.; Gilbert, M. T. P. (2021). "Kouprey (Bos sauveli) genomes unveil polytomic origin of wild Asian Bos". iScience. 24 (11): 103226. Bibcode:2021iSci...24j3226S. doi:10.1016/j.isci.2021.103226. PMC 8531564. PMID 34712923.
  16. ↑ Van Vuure, C. (2005). Retracing the Aurochs: History, Morphology and Ecology of an extinct wild Ox. Sofia: Pensoft Publishers. ISBN 954-642-235-5.
  17. ↑ Martínez-Navarro, B.; Karoui-Yaakoub, N.; Oms, O.; Amri, L.; López-García, J.M.; Zerai, K.; Blain, H.A.; Mtimet, M.S.; Espigares, M.P.; Ali, N.B.H.; Ros-Montoya, S.; Boughdiri, M.; Agustí J.; Khayati-Ammar, H.; Maalaoui K.; El Khir, M.O.; Sala, R.; Othmani, A.; Hawas, R.; Gómez-Merino, G.; Solè, À.; Carbonell, E. & Palmqvist, P. (2014). "The early Middle Pleistocene archeopaleontological site of Wadi Sarrat (Tunisia) and the earliest record of Bos primigenius". Quaternary Science Reviews. 90: 37–46. Bibcode:2014QSRv...90...37M. doi:10.1016/j.quascirev.2014.02.016.
  18. ↑ Thomas, H. (1977). Géologie et paléontologie du gisement acheuléen de l'erg Tihodaïne, Ahaggar Sahara Algérien. Paris: Memoires du centre de recherches anthlropologiques, prehistoriques et ethnographiques.
  19. ↑ Kurten, B. (1968). "Order Artiodactyla". Pleistocene Mammals of Europe. London: Aldine Publishing Company. pp. 171–190.
  20. ↑ Soubrier, J.; Gower, G.; Chen, K.; Richards, S.M.; Llamas, B.; Mitchell, K.J.; Ho, S.Y.W.; Kosintsev, P.; Lee, M.S.Y.; Baryshnikov, G.; Bollongino, R.; Bover, P.; Burger, J.; Chivall, D.; Crégut-Bonnoure, E.; Decker, J.E.; Doronichev, V.B.; Douka, K.; Fordham, D.A.; Fontana, F.; Fritz, C.; Glimmerveen, J.; Golovanova, L.V.; Groves, C.; Guerreschi, A.; Haak, W.; Higham, T.; Hofman-Kamińska, E.; Immel, A.; Julien, M.-A.; Krause, J.; Krotova, O.; Langbein, F.; Larson, G.; Rohrlach, A.; Scheu, A.; Schnabel, R.D.; Taylor, J.F.; Tokarska, M.; Tosello, G.; van der Plicht, J.; van Loenen, A.; Vigne, J.-D.; Wooley, O.; Orlando, L.; Kowalczyk, R.; Shapiro, B. & Cooper, A. (2016). "Early cave art and ancient DNA record the origin of European bison". Nature Communications. 7 (13158): 13158. Bibcode:2016NatCo...713158S. doi:10.1038/ncomms13158. PMC 5071849. PMID 27754477.
  21. ↑ Pilgrim, G.E. (1947). "The evolution of the buffaloes, oxen, sheep and goats". Zoological Journal of the Linnean Society. 41 (279): 272–286. doi:10.1111/j.1096-3642.1940.tb02077.x.
  22. ↑ Osypinska, M.; Osypinski, P.; Belka, Z.; Chlodnicki, M.; Wiktorowicz, P.; Ryndziewicz, R. & Kubiak, M. (2021). "Wild and Domestic Cattle in the Ancient Nile Valley: Marks of ecological change". Journal of Field Archaeology. 46 (7): 429–447. doi:10.1080/00934690.2021.1924491. S2CID 236373843.
  23. ↑ Craig, O.E.; Biazzo, M.; Colonese, A.C.; Di Giuseppe, Z.; Martinez-Labarga, C.; Vetro, D.L.; Lelli, R.; Martini, F. & Rickards, O. (2010). "Stable isotope analysis of Late Upper Palaeolithic human and faunal remains from Grotta del Romito (Cosenza), Italy". Journal of Archaeological Science. 37 (10): 2504–2512. Bibcode:2010JArSc..37.2504C. doi:10.1016/j.jas.2010.05.010. S2CID 129496788.
  24. ↑ Mannino, M.A.; Di Salvo, R.; Schimmenti, V.; Di Patti, C.; Incarbona, A.; Sineo, L. & Richards, M.P. (2011). "Upper Palaeolithic hunter-gatherer subsistence in Mediterranean coastal environments: an isotopic study of the diets of the earliest directly-dated humans from Sicily" (PDF). Journal of Archaeological Science. 38 (11): 3094–3100. Bibcode:2011JArSc..38.3094M. doi:10.1016/j.jas.2011.07.009. hdl:10447/61514. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  25. ↑ Gravlund, P.; Aaris-Sørensen, K.; Hofreiter, M.; Meyer, M.; Bollback, J.P. & Noe-Nygaard, N (2012). "Ancient DNA extracted from Danish aurochs (Bos primigenius): genetic diversity and preservation". Annals of Anatomy. 194 (1): 103–111. CiteSeerX 10.1.1.392.4989. doi:10.1016/j.aanat.2011.10.011. PMID 22188739.
  26. ↑ Schulz, E. & Kaiser, T.M. (2007). "Feeding strategy of the Urus Bos primigenius Bojanus, 1827 from the Holocene of Denmark". Courier Forschungsinstitut Senckenberg. 259: 155–164.
  27. ↑ Senglaub, K. (2002). "Sigmund von Herberstein (1486–1566) und die historischen Konfusionen um Ur und Wisent" (PDF). Säugetierkundliche Informationen. 5 (26): 253–266. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  28. ↑ Lydekker, R. (1912). "The wild Ox and its extermination". The ox and its kindred. London: Methuen &Co. Ltd. pp. 37–67.
  29. ↑ Pyle, C.M. (1995). "Update to: "Some late sixteenth-century depictions of the aurochs (Bos primigenius Bojanus, extinct 1627): New evidence from Vatican MS Urb. Lat. 276". Archives of Natural History. 22 (3): 437–438. doi:10.3366/anh.1995.22.3.437.
  30. ↑ Ryder, M.L. (1984). "The first hair remains from an aurochs (Bos primigenius) and some medieval domestic cattle hair". Journal of Archaeological Science. 11 (1): 99–101. Bibcode:1984JArSc..11...99R. doi:10.1016/0305-4403(84)90045-1.
  31. ↑ Frisch, W. (2010). Der Auerochs: Das europäische Rind. Starnberg: Lipp Graphische Betriebe. ISBN 978-3-00-026764-2.
  32. ↑ Kysely, R. (2008). "Aurochs and potential crossbreeding with domestic cattle in Central Europe in the Eneolithic period. A metric analysis of bones from the archaeological site of Kutná Hora-Denemark (Czech Republic)". Anthropozoologica. 43 (2): 7–37.
  33. ↑ Linseele, V. (2004). "Size and size change of the African aurochs during the Pleistocene and Holocene". Journal of African Archaeology. 2 (2): 165–185. doi:10.3213/1612-1651-10026.
  34. ↑ Van Vuure, T. (2002). "History, morphology and ecology of the Aurochs (Bos primigenius)". Lutra. 45 (1): 1–16. CiteSeerX 10.1.1.534.6285.
  35. ↑ Edwards, C.J.; Magee, D.A.; Park, S.D.E.; McGettigan, P.A. & Lohan, A.J. (2010). "A complete mitochondrial genome sequence from a mesolithic wild Aurochs (Bos primigenius)". PLOS ONE. 5 (2): e9255. Bibcode:2010PLoSO...5.9255E. doi:10.1371/journal.pone.0009255. PMC 2822870. PMID 20174668.
  36. ↑ Braud, M.; Magee, D.A.; Park, S.D.E.; Sonstegard, T.S.; Waters, S.M.; MacHugh, D.E. & Spillane, C. (2017). "Genome-wide microRNA binding site variation between extinct wild Aurochs and modern cattle identifies candidate microRNA-regulated domestication genes". Frontiers in Genetics. 8: 3. doi:10.3389/fgene.2017.00003. PMC 5281612. PMID 28197171.
  37. ↑ Heptner, V.G.; Nasimovich, A.A. & Bannikov, A.G. (1988) [1961]. "Aurochs, primitive cattle". Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola [Mammals of the Soviet Union]. Vol. Volume I. Artiodactyla and Perissodactyla. Washington DC: Smithsonian Institution and the National Science Foundation. pp. 539–549.
  38. ↑ Zong, G. (1984). Перакладчык Dehut, J. "A record of Bos primigenius from the Quaternary of the Aba Tibetan Autonomous Region" (PDF). Vertebrata PalAsiatica. 22 (3): 239–245. Архівавана з арыгінала (PDF) 27 September 2007.
  39. ↑ Cai, D.; Zhang, N.; Zhu, S.; Chen, Q.; Wang, L.; Zhao, X.; Ma, X.; Royle, T.C.; Zhou, H. & Yang, D.Y. (2018). "Ancient DNA reveals evidence of abundant aurochs (Bos primigenius) in Neolithic Northeast China" (PDF). Journal of Archaeological Science. 98: 72–80. Bibcode:2018JArSc..98...72C. doi:10.1016/j.jas.2018.08.003. S2CID 135295723. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  40. ↑ Jo, Y.-S.; Baccus, J.T. & Koprowski, J. (2018). Mammals of Korea. Seoul: Magnolia Press. ISBN 978-89-6811-369-7.
  41. ↑ Kurosawa Y. "モノが語る牛と人間の文化 - ② 岩手の牛たち" (PDF). LIAJ. Oshu city Cattle Museum (109): 29–31. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09. Праверана 6 April 2016.
  42. ↑ Hasegawa, Y.; Okumura, Y. & Tatsukawa, H. (2009). "First record of Late Pleistocene Bison from the fissure deposits of the Kuzuu Limestone, Yamasuge, Sano-shi, Tochigi Prefecture, Japan" (PDF). Bulletin of Gunma Museum of Natural History (13): 47–52. Архівавана з арыгінала (PDF) 24 September 2015. Праверана 6 April 2016.
  43. ↑ Beutler, A. (1996). "Die Großtierfauna Europas und ihr Einfluss auf Vegetation und Landschaft". Natur und Kulturlandschaft. 1: 51–106.
  44. ↑ Chen, S.; Lin, B.-Z.; Baig, M.; Mitra, B.; Lopes, R. J.; Santos, A. M.; Magee, D. A.; Azevedo, M.; Tarroso, P.; Sasazaki, S.; Ostrowski, S.; Mahgoub, O.; Chaudhuri, T. K.; Zhang, Y.-p.; Costa, V.; Royo, L. J.; Goyache, F.; Luikart, G.; Boivin, N.; Fuller, D. Q.; Mannen, H.; Bradley, D. G.; Beja-Pereira, A. (2010). "Zebu Cattle are an exclusive legacy of the South Asia Neolithic". Molecular Biology and Evolution. 27 (1): 1–6. doi:10.1093/molbev/msp213. PMID 19770222.
  45. ↑ Rangarajan, M. (2001). India's Wildlife History. Delhi, India: Permanent Black. p. 4. ISBN 978-81-7824-140-1.
  46. ↑ Turvey, S.T.; Sathe, V.; Crees, J.J.; Jukar, A.M.; Chakraborty, P. & Lister, A.M. (2021). "Late Quaternary megafaunal extinctions in India: How much do we know?" (PDF). Quaternary Science Reviews. 252: 106740. Bibcode:2021QSRv..25206740T. doi:10.1016/j.quascirev.2020.106740. S2CID 234265221.
  47. ↑ Magnell, O. (2017). "Climate Change at the Holocene Thermal Maximum and Its Impact on Wild Game Populations in South Scandinavia". In Monks, G.G. (рэд.). Climate Change and Human Responses. Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology. Dordrecht: Springer. pp. 123–135. doi:10.1007/978-94-024-1106-5_7. ISBN 978-94-024-1105-8.
  48. ↑ Clutton-Brock, J. (1989). "Five thousand years of livestock in Britain". Biological Journal of the Linnean Society. 38 (1): 31–37. doi:10.1111/j.1095-8312.1989.tb01560.x.
  49. ↑ Bartosiewicz, L. (2006). "Interdisciplinary analysis of an Iron Age Aurochs horn core from Hungary: a case study". Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae. 57 (1–3): 153–163. doi:10.1556/AArch.57.2006.1-3.10.
  50. ↑ Bartosiewicz, L. (1997). "A horn worth blowing? A stray find of Aurochs from Hungary". Antiquity. 71 (274): 1007–1010. doi:10.1017/S0003598X00085902. S2CID 161722401.
  51. ↑ Bejenaru, L.; Stanc, S.; Popovici, M.; Balasescu, A. & Cotiuga, V. (2013). "Holocene subfossil records of the auroch (Bos primigenius) in Romania". The Holocene. 23 (4): 603–614. Bibcode:2013Holoc..23..603B. doi:10.1177/0959683612465448. S2CID 131580290.
  52. ↑ Németh, A.; Bárány, A.; Csorba, G.; Magyari, E.; Pazonyi, P.; Pálfy, J. (2017). "Holocene mammal extinctions in the Carpathian Basin: a review" (PDF). Mammal Review. 47 (1): 38–52. doi:10.1111/mam.12075. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  53. ↑ Boev, Z. (2016). "Subfossil vertebrate fauna from Forum Serdica (Sofia, Bulgaria), 16–18th Century AD". Acta Zoologica Bulgarica. 68 (3): 415–424.
  54. ↑ Boev, Z. (2021). "The last Bos primigenius survived in Bulgaria (Cetartiodactyla: Bovidae)". Lynx. New Series. 52: 139–142. doi:10.37520/lynx.2021.010. S2CID 246761121.
  55. ↑ Rokosz, M. (1995). "History of the Aurochs (Bos taurus primigenius) in Poland" (PDF). Animal Genetics Resources Information. 16: 5–12. doi:10.1017/S1014233900004582. Архівавана з арыгінала (PDF) 14 January 2013.
  56. ↑ Sathe, V. & Paddayya, K. (2012). "The faunal background of the stone age cultures of Hunsgi and Baichbal Valleys, Southern Deccan". Bulletin of the Deccan College Research Institute. 72: 79–97. JSTOR 43610690.
  57. ↑ Prévost, M.; Groman-Yaroslavski, I.; Gershtein, K.M.C.; Tejero, J.M. & Zaidner, Y. (2021). "Early evidence for symbolic behavior in the Levantine Middle Paleolithic: A 120 ka old engraved aurochs bone shaft from the open-air site of Nesher Ramla, Israel". Quaternary International. early view: 80–93. doi:10.1016/j.quaint.2021.01.002. S2CID 234236699.
  58. ↑ Munro, N.D. & Grosman, L. (2010). "Early evidence (ca. 12,000 B.P.) for feasting at a burial cave in Israel". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 107 (35): 15362–15366. Bibcode:2010PNAS..10715362M. doi:10.1073/pnas.1001809107. PMC 2932561. PMID 20805510.
  59. ↑ Farajova, M. (2011). "Gobustan: Rock Art Cultural Landscape" (PDF). Adoranten. 11: 41–66. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  60. ↑ Bogaard, A.; Charles, M.; Twiss, K.C.; Fairbairn, A.; Yalman, N.; Filipović, D.; Demirergi, G.A.; Ertuğ, F.; Russell, N. & Henecke, J. (2009). "Private pantries and celebrated surplus: storing and sharing food at Neolithic Çatalhöyük, Central Anatolia". Antiquity. 83 (321): 649–668. doi:10.1017/S0003598X00098896. S2CID 162522860.
  61. ↑ Makarem, M. (2012). "Et si Europe était sidonienne?". L'Orient Le Jour. Beirut. Архівавана з арыгінала 25 May 2013. Праверана 3 January 2020.
  62. ↑ Mackay, E.J.H. (1935). "Steatite pectoral, once mounted in metal and filled with inlay". The Indus civilization. London: Lovat Dickson & Thompson Ltd. p. Plate J.
  63. ↑ Geer, A.A.E. (2008). "Bos primigenius. The Aurochs". Animals in stone: Indian mammals sculptured through time. Leiden: Brill. pp. 111–114. ISBN 978-90-04-16819-0.
  64. ↑ Reinhold, S.; Gresky, J.; Berezina, N.; Kantorovich, A.R.; Knipper, C.; Maslov, V.E.; Petrenko, V.G.; Alt, K.W. & Belinsky, A.B. (2017). "Contextualising Innovation: Cattle Owners and Wagon Drivers in the North Caucasus and Beyond". In Maran, J. & Stockhammer, P. (рэд-ры). Appropriating Innovations. Entangled Knowledge in Eurasia, 5000-150 BCE. Oxford: Oxbow Books. pp. 78–97. ISBN 9781785707247.
  65. ↑ Wyatt, S. & Wyatt, N. (2013). "The longue durée in the beef business". In Loretz, O.; Ribichini, S.; Watson, W.G.E. & Zamora, J.Á. (рэд-ры). Ritual, Religion, and Reason. Studies in the Ancient World in Honour of Paolo Xella. Münster: Ugarit-Verlag. pp. 417–450. ISBN 9783868350876.
  66. ↑ Shugart, H.H. (2014). "Taming the Unicorn, Yoking the Aurochs: Animal and Plant Domestication and the Consequent Alteration of the Surface of the Earth". Foundations of the Earth. Columbia University Press. pp. 35–70. doi:10.7312/shug16908-003. ISBN 9780231537698.
  67. ↑ Huyge, D.; Vandenberghe, D.A.; De Dapper, M.; Mees, F.; Claes, W. & Darnell, J.C. (2011). "First evidence of Pleistocene rock art in North Africa: securing the age of the Qurta petroglyphs (Egypt) through OSL dating". Antiquity. 85 (330): 1184–1193. doi:10.1017/S0003598X00061998. S2CID 130471822.
  68. ↑ Beierkuhnlein, C. (2015). "Bos primigenius in Ancient Egyptian art – historical evidence for the continuity of occurrence and ecology of an extinct key species" (PDF). Frontiers of Biogeography. 7 (3): 107–118. doi:10.21425/F5FBG21527. S2CID 55643283. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  69. ↑ Geneste, J.M. (2017). "From Chauvet to Lascaux: 15,000 years of cave art". Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia. 45 (3): 29–40. doi:10.17746/1563-0110.2017.45.3.029-040.
  70. ↑ Vacca, B.B. (2012). "The hunting of large mammals in the Upper Palaeolithic of southern Italy: A diachronic case study from Grotta del Romito". Quaternary International. 252: 155–164. Bibcode:2012QuInt.252..155V. doi:10.1016/j.quaint.2011.06.054.
  71. ↑ Di Maida, G.; García-Diez, M.; Pastoors, A. & Terberger, T. (2018). "Palaeolithic art at Grotta di Cala dei Genovesi, Sicily: a new chronology for mobiliary and parietal depictions". Antiquity. 92 (361): 38–55. doi:10.15184/aqy.2017.209. S2CID 166147585.
  72. ↑ Weniger, G.C. (1999). "Representations of the Aurochs in the Upper Palaeolithic and Epipalaeolithic on the Iberian Peninsula". In Weniger, G.C. (рэд.). Archäologie und Biologie des Aurochsen. Bonn: Neanderthal Museum. pp. 133–140. ISBN 9783980583961.
  73. ↑ Fernandes, A.P.B. (2008). "Aesthetics, ethics, and rock art conservation: How far can we go? The case of recent conservation tests carried out in un-engraved outcrops in the Côa Valley, Portugal" (PDF). In Heyd, T.; Clegg, J. (рэд-ры). Aesthetics and Rock Art III: Symposium. British Archaeological Reports. Vol. 1818. Oxford: Archaeopress. pp. 85–92. ISBN 9781407303048. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  74. ↑ Soares De Figueiredo, S.; Botica, N.; Bueno Ramirez, P.; Tsoupra, A. & Mirao, J. (2020). "Analysis of portable rock art from Foz do Medal (Northwest Iberia): Magdalenian images of horses and aurochs". Comptes Rendus Palevol. 19 (4): 63–77. doi:10.5852/cr-palevol2020v19a4.
  75. ↑ Prummel, W. & Niekus, M.J.L.T. (2011). "Late Mesolithic hunting of a small female aurochs in the valley of the River Tjonger (the Netherlands) in the light of Mesolithic aurochs hunting in NW Europe". Journal of Archaeological Science. 38 (7): 1456–1467. Bibcode:2011JArSc..38.1456P. doi:10.1016/j.jas.2011.02.009.
  76. ↑ Kriiska, A. (2000). "Settlements of coastal Estonia and maritime hunter-gatherer economy". Lietuvos Archeologija. 19: 153–166.
  77. ↑ Lynch, A.H.; Hamilton, J. & Hedges, R.E.M. (2008). "Where the wild things are: Aurochs and Cattle in England". Antiquity. 82 (318): 1025–1039. doi:10.1017/S0003598X00097751. S2CID 161079743.
  78. ↑ Ajmone-Marsan, P.; Garcia, J.F. & Lenstra, J.A. (2010). "On the origin of cattle: How Aurochs became cattle and colonized the World". Evolutionary Anthropology. 19 (4): 148–157. doi:10.1002/evan.20267. S2CID 86035650.
  79. ↑ Davis, E.N. (1974). "The Vapheio Cups: One Minoan and One Mycenean?". The Art Bulletin. 56 (4): 472–487. doi:10.1080/00043079.1974.10789932.
  80. ↑ De Grummond, W.W. (1980). "Hands and Tails on the Vapheio Cups". American Journal of Archaeology. 84 (3): 335–337. doi:10.2307/504710. JSTOR 504710.
  81. ↑ Douglas, N. (1927). Birds and Beasts of the Greek Anthology. Florence: B. Blom. ISBN 9780405084614.
  82. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак gallicwars2 няма тэксту
  83. ↑ Knight, C. (1847). "European bison, or Aurochs". The National Cyclopaedia of Useful Knowledge. Vol. (Volume III). London: Little, Brown and Co. pp. 367–371.
  84. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак vVuure053 няма тэксту
  85. ↑ Heinzle, J., рэд. (2013). Das Nibelungenlied und die Klage: Nach der Handschrift 857 der Stiftsbibliothek St. Gallen. Deutscher Klassiker Verlag. p. 300. ISBN 9783618661207.
  86. ↑ Bro-Jørgensen, M.H.; Carøe, C.; Vieira, F.G.; Nestor, S.; Hallström, A.; Gregersen, K.M.; Etting, V.; Gilbert, M.T.P. & Sinding, M.H.S. (2018). "Ancient DNA analysis of Scandinavian medieval drinking horns and the horn of the last aurochs bull". Journal of Archaeological Science. 99: 47–54. Bibcode:2018JArSc..99...47B. doi:10.1016/j.jas.2018.09.001. S2CID 133684586.
  87. ↑ Oman, C. (1972). "Cambridge and Cornelimünster". Aachener Kunstblätter. 43: 305–307.
  88. ↑ Boutiuc, M.; Florescu, O.; Vasilache, V. & Sandu, I. (2020). "The comparative study of the state of conservation of two medieval documents on parchment from different historical periods". Materials. 13 (21): 4766. Bibcode:2020Mate...13.4766H. doi:10.3390/ma13214766. PMC 7662666. PMID 33114524.
  89. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак vVuure054 няма тэксту
  90. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак vuure3 няма тэксту
  91. ↑ Helmer, D.; Gourichon, L.; Monchot, H.; Peters, J. & Segui, M.S. (2005). "Identifying early domestic cattle from pre-pottery Neolithic sites on the Middle Euphrates using sexual dimorphism". In Vigne, J.D.; Peters, J. & Helmer, D. (рэд-ры). The first steps of animal domestication: new archeological approaches. Oxford: Oxbow Books. pp. 86–95. ISBN 1-84217-121-6.
  92. ↑ Arbuckle, B.S.; Price, M.D.; Hongo, H. & Öksüz, B. (2016). "Documenting the initial appearance of domestic cattle in the Eastern Fertile Crescent (northern Iraq and western Iran)" (PDF). Journal of Archaeological Science. 72: 1–9. Bibcode:2016JArSc..72....1A. doi:10.1016/j.jas.2016.05.008. S2CID 85441215. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  93. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Bollongino_al20123 няма тэксту
  94. ↑ Pitt, D.; Sevane, N.; Nicolazzi, E.L.; MacHugh, D.E.; Park, S.D.; Colli, L.; Martinez, R.; Bruford, M.W. & Orozco-terWengel, P. (2019). "Domestication of cattle: Two or three events?". Evolutionary Applications. 12 (1): 123–136. Bibcode:2019EvApp..12..123P. doi:10.1111/eva.12674. PMC 6304694. PMID 30622640.
  95. ↑ Götherström, A.; Anderung, C.; Hellborg, L.; Elburg, R.; Smith, C.; Bradley, D.G. & Ellegren, H. (2005). "Cattle domestication in the Near East was followed by hybridization with aurochs bulls in Europe". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 272 (1579): 2345–2351. doi:10.1098/rspb.2005.3243. PMC 1559968. PMID 16243693.
  96. ↑ Beja-Pereira, A.; Caramelli, D.; Lalueza-Fox, C.; Vernesi, C.; Ferrand, N.; Casoli, A.; Goyache, F.; Royo, L.J.; Conti, S.; Lari, M.; Martini, A.; Ouragh, L.; Magid, A.; Atash, A.; Zsolnai, A.; Boscato, P.; Triantaphylidis, C.; Ploumi, K.; Sineo, L.; Mallegni, F.; Taberlet, P.; Erhardt, G.; Sampietro, L.; Bertranpetit, J.; Barbujani, G.; Luikart, G. & Bertorelle, G. (2006). "The origin of European cattle: Evidence from modern and ancient DNA". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 103 (21): 8113–8118. Bibcode:2006PNAS..103.8113B. doi:10.1073/pnas.0509210103. PMC 1472438. PMID 16690747.
  97. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Kysely20083 няма тэксту
  98. ↑ Park, S.D.E.; Magee, D.A.; McGettigan, P.A.; Teasdale, M.D.; Edwards, C.J.; Lohan, A.J.; Murphy, A.; Braud, M.; Donoghue, M.T.; Liu, Y.; Chamberlain, A.T.; Rue-Albrecht, K.; Schroeder, S.; Spillane, C.; Tai, S.; Bradley, D.G.; Sonstegard, T.S.; Loftus, B.J. & MacHugh, D.E. (2015). "Genome sequencing of the extinct Eurasian wild aurochs, Bos primigenius, illuminates the phylogeography and evolution of cattle". Genome Biology. 16 (1): 234. doi:10.1186/s13059-015-0790-2. PMC 4620651. PMID 26498365.
  99. ↑ Cubric-Curik, V.; Novosel, D.; Brajkovic, V.; Rota Stabelli, O.; Krebs, S.; Sölkner, J.; Šalamon, D.; Ristov, S.; Berger, B.; Trivizaki, S.; Bizelis, I.; Ferenčaković, M.; Rothammer, S.; Kunz, E.; Simčič, M.; Dovč, P.; Bunevski, G.; Bytyqi, H.; Marković, B.; Brka, M.; Kume, K.; Stojanović, S.; Nikolov, V.; Zinovieva, N.; Schönherz, A.A.; Guldbrandtsen, B.; Čačić, M.; Radović, S.; Miracle, P.; Vernesi, C.; Curik, I. & Medugorac, I. (2021). "Large-scale mitogenome sequencing reveals consecutive expansions of domestic taurine cattle and supports sporadic Aurochs introgression". Evolutionary Applications. 15 (4): 663–678. doi:10.1111/eva.13315. PMC 9046920. PMID 35505892.
  100. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Ajmone_al20103 няма тэксту
  101. ↑ Bradley, D.G.; MacHugh, D.E.; Cunningham, P. & Loftus, R.T. (1996). "Mitochondrial diversity and the origins of African and European cattle". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 93 (10): 5131–5135. Bibcode:1996PNAS...93.5131B. doi:10.1073/pnas.93.10.5131. PMC 39419. PMID 8643540.
  102. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Turvey_al20213 няма тэксту
  103. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Chen20103 няма тэксту
  104. ↑ Verdugo, M.P.; Mullin, V.E.; Scheu, A.; Mattiangeli, V.; Daly, K.G.; Delser, P.M.; Hare, A.J.; Burger, J.; Collins, M.J.; Kehati, R. & Hesse, P. (2019). "Ancient cattle genomics, origins, and rapid turnover in the Fertile Crescent" (PDF). Science. 365 (6449): 173–176. Bibcode:2019Sci...365..173V. doi:10.1126/science.aav1002. PMID 31296769. S2CID 195894128. Архівавана (PDF) з арыгінала 2022-10-09.
  105. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Pitt_al20193 няма тэксту
  106. ↑ Mannen, H.; Kohno, M.; Nagata, Y.; Tsuji, S.; Bradley, D.G.; Yeo, J.S.; Nyamsamba, D.; Zagdsuren, Y.; Yokohama, M.; Nomura, K. & Amano, T. (2004). "Independent mitochondrial origin and historical genetic differentiation in North Eastern Asian cattle" (PDF). Molecular Phylogenetics and Evolution. 32 (2): 539–544. doi:10.1016/j.ympev.2004.01.010. PMID 15223036.
  107. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Pitt_al20194 няма тэксту
  108. ↑ Heck, H. (1951). "The breeding-back of the Aurochs". Oryx. 1 (3): 117–122. doi:10.1017/S0030605300035286.
  109. ↑ Lorimer, J. & Driessen, C. (2016). "From "Nazi cows" to cosmopolitan "ecological engineers": specifying rewilding through a history of Heck cattle". Annals of the American Association of Geographers. 106 (3): 631–652. Bibcode:2016AAAG..106..631L. doi:10.1080/00045608.2015.1115332. S2CID 131547744.
  110. ↑ Theunissen, B. (2019). "The Oostvaardersplassen Fiasco". Isis. 110 (2): 341–345. doi:10.1086/703338.
  111. ↑ Bunzel-Drüke, M. (2001). "Ecological substitutes for Wild Horse (Equus ferus, Boddaert 1785 = E. przewalskii, Poljakov 1881) and Aurochs (Bos primigenius, Bojanus 1827)". Natur- und Kulturlandschaft. 4: 240–252. CiteSeerX 10.1.1.403.8349.
  112. ↑ Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Lorimer23 няма тэксту
  113. ↑ Sinding, M.-H.S. & Gilbert, M.T.P. (2016). "The draft genome of extinct European Aurochs and its implications for de-extinction". Open Quaternary. 2. doi:10.5334/oq.25.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Удзельнік:Хомелка/Тур_(жывёла)&oldid=4705464"