Адольф Гітлер

Адольф Гітлер
ням.: Adolf Hitler
Партрэт 1937 года
23-і Рэйхсканцлер Трэцяга Рэйха 30 студзеня 1933 — 30 красавіка 1945
Прэзідэнт	Паўль фон Гіндэнбург
Папярэднік	Курт фон Шлейхер
Пераемнік	Паўль Ёзэф Гебельс
1-ы Фюрар Трэцяга Рэйха 2 жніўня 1934 — 30 красавіка 1945
Папярэднік	пасада заснавана
Пераемнік	пасада скасавана
1-ы Рэйхсштатгальтэр Прусіі 2 жніўня 1934 — 30 красавіка 1945
Папярэднік	пасада заснавана
Пераемнік	пасада скасавана
Нараджэнне	20 красавіка 1889(1889-04-20)[…] Браўнау-ам-Ін[d], Аўстра-Венгрыя
Смерць	30 красавіка 1945(1945-04-30)[…] (56 гадоў) Фюрэрбункер, Берлін, Трэці рэйх
Месца пахавання	невядома
Род	Hitler family[d]
Бацька	Алаіс Гітлер
Маці	Клара Гітлер
Жонка	Ева Браўн
Веравызнанне	невядома і Positive Christianity[d]
Партыя	Нямецкая рабочая партыя Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя
Адукацыя	Lambach Abbey[d] Bundesrealgymnasium Linz Fadingerstraße[d]
Дзейнасць	нацыянал-сацыялізм, Нацыянал-сацыялістычная прапаганда, Ваенная дыктатура, палітыка, ваенны і мастак
Аўтограф
Ваенная служба
Гады службы	1914—1918 1918—1920 1941—1945
Прыналежнасць	Германская імперыя і Трэці рэйх
Род войскаў	пяхота
Званне	яфрэйтар
Камандаваў	Вермахт (1941—1945)
Бітвы	Першая сусветная вайна Другая сусветная вайна Фландрская бітва Бітва ля Фрамелье[d] Бітва на Соме Бітва пры Арасе, 1917 Бітва пры Пашэндэйле Вясновае наступленне, 1918 Бітва на Марне Польская абарончая вайна 1939 Піўны путч
Узнагароды	Collar of the Imperial Order of the Red Arrows[d] (1 кастрычніка 1937) Wound Badge (1918) in Black[d] (18 мая 1918) honorary citizen of Sankt Andreasberg[d] (4 красавіка 1933) honorary citizen of Goslar[d] honorary citizen of Trier[d] (1933 — 2010) Асоба года па версіі часопіса «Time»[d] (1938) honorary citizen of Coburg[d] (16 кастрычніка 1932 — 20 лютага 1946) ганаровае грамадзянства[d] (9 кастрычніка 1934 — 2001) ганаровае грамадзянства[d] (9 кастрычніка 1934 — 30 красавіка 1945)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Адо́льф Гі́тлер (ням.: Adolf Hitler; 20 красавіка 1889, Браунаў-на-Іне, Аўстра-Венгрыя — 30 красавіка 1945, Берлін, Германія) — нямецкі палітык і лідар нацыянал-сацыялістычнай нямецкай рабочай партыі (ням.: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP)). Быў канцлерам Германіі з 1933 па 1945, а таксама дыктатарам Трэцяга Рэйха (у якасці фюрара і рэйхсканцлера) з 1934 па 1945. Гітлер з’яўляўся цэнтральнай фігурай Нацысцкай Германіі, Другой сусветнай вайны ў Еўропе і Халакоста.

Экспансіянісцкая палітыка Гітлера стала адной з галоўных прычын развязвання Другой сусветнай вайны. З яго імем злучаны шматлікія злачынствы супраць чалавецтва, здзейсненыя нацысцкім рэжымам як у самой Германіі, так і на акупаваных ёю тэрыторыях, улучаючы Халакост. Міжнародны ваенны трыбунал прызнаў злачыннымі створаныя Гітлерам арганізацыі (СС, Служба бяспекі (СД) і гестапа) і само кіраўніцтва нацысцкай партыі.

Біяграфія

Радавод

На думку вядомага нямецкага філолага, спецыяліста па анамастыцы Макса Готшальда (1882—1952), прозвішча «Гітлер» (Hittlaer, Hiedler) была тоесным прозвішчы Hütler («наглядчык», напэўна, «лесніковы», Waldhütter).

Інцухт у родзе Гітлераў

Бацька — Алаіс Гітлер (1837—1903). Маці — Клара Гітлер (1860—1907), народжаная Пёльцль. Алаіс, будучы банкартам, да 1876 года насіў прозвішча сваёй маці Марыі Ганны Шыкльгрубер (ням.: Schicklgruber). Сам Адольф Гітлер, насуперак пашыранаму з 1920-х гадоў цверджанню, ніколі не насіў прозвішча Шыкльгрубер.

7 студзеня 1885 года Алаіс ажаніўся з сваячкай (траюраднай пляменніцай Ёгана Непамука Гютлера) Кларай Пёльцль. Гэта быў яго трэці шлюб. На гэты час у яго былі сын Алаіс і дачка Ангела, якая пазней стала маці Гелі Раубаль, меркаванай каханкі Гітлера. Алаісу прыйшлося прасіць дазвол у Ватыкана, каб ажаніцца з Кларай.

Гітлер ведаў пра інцухт у яго сям’і, таму скрозь выказваўся вельмі коратка і невыразна пра сваіх бацькоў, хоць ад іншых людзей патрабаваў дакументальнага пацверджання сваіх продкаў. З канца 1921 года стаў увесь час пераацэньваць і зацямняць сваё паходжанне. Пра свайго бацьку і дзеда па матчынай лініі ён напісаў усяго некалькі сказаў. Сваю маці ён, наадварот, вельмі часта згадваў у гутарках. З-за гэтага ён нікому не гаварыў, што ён знаходзіцца ў сваяцтве (па лініі ад Ёгана Непамука) з аўстрыйскім гісторыкам Рудольфам Капенштайнерам і аўстрыйскім паэтам Робертам Гамерлінгам.

Прамыя продкі Адольфа, як па лініі Шыкльгрубераў, так і па лініі Гітлераў, былі сялянамі. Толькі бацька зрабіў кар’еру і стаў дзяржаўным службоўцам.

З мясцін свайго маленства Адольф Гітлер меў сентымент толькі да Леондынга, дзе пахаваны яго бацькі, Шыталя, дзе жылі сваякі па матчынай лініі, і Лінца. Ён наведваў іх і пасля прыходу да ўлады.

Дзяцінства

Гітлер у маленстве. (1889/1890).

Дом, дзе ў 1889 годзе нарадзіўся А. Гітлер. Тут пражыў будучы дыктатар да трохгадовага ўзросту. Браунаў-на-Іне (Аўстрыя). Фатаграфія 1934 года. Дом захаваўся па цяперашні час

Адольф Гітлер нарадзіўся ў Аўстрыі, у горадзе Браунаў-на-Іне блізу мяжы з Германіяй 20 красавіка 1889 года ў 18 гадзін 30 хвілін у гасцініцы «Ля памяранца».

Праз два дні быў хрышчаны імем Адольф. Гітлер быў вельмі падобны на маці. Маці дужа яго любіла.

Да 1892 года сям’я жыла ў Браўнаў у гасцініцы «Ля памяранца» — самым паважным доме прыгарада. Апроч Адольфа ў сям’і жылі яго няпоўнародныя (адзінакроўныя) брат Алаіз і сястра Ангела. У жніўні 1892 года бацька атрымаў падвышэнне, і сям’я пераехала ў Пасаў.

24 сакавіка нарадзіўся брат Эдмунд (1894—1900), і Адольф на некаторы час перастаў быць у цэнтры ўвагі сям’і. 1 красавіка бацька атрымаў новае прызначэнне ў Лінц. Але сям’я яшчэ год заставалася ў Пасаў, каб не пераязджаць з немаўлём.

У красавіку 1895 года сям’я збіраецца ў Лінцы. 1 мая Адольф ва ўзросце шасці гадоў паступіў у аднагадовую народную школу ў Фішльгаме пад Ламбахам. А 25 чэрвеня бацька нечакана датэрмінова выходзіць на пенсію па стане здароўя.

У ліпені 1895 гады сям’я пераехала ў Гафельд блізу Ламбаха-на-Траўне, дзе бацька купіў дом з пляцоўкай зямлі 38 тысяч кв.м.

У пачатковай школе ў Фішльгаме Адольф добра вучыўся і атрымліваў толькі выдатныя адзнакі. У 1939 годзе ён наведаў гэту школу і купіў яе, потым аддаў дырэктыву пабудаваць побач новы школьны будынак.

21 студзеня 1896 года нарадзілася сястра Адольфа Паўла. Да яе ён быў асабліва прывязаны праз усё жыццё і заўсёды клапаціўся пра яе.

У 1896 годзе Гітлер паступіў у другі клас Ламбахскай школы старога каталіцкага манастыра бенедыктынаў, якую наведваў да вясны 1898 года. Тут ён таксама атрымліваў толькі добрыя ацэнкі. Спяваў у хоры хлопчыкаў і быў памагатым святара падчас імшы. Тут ён упершыню ўбачыў на гербе абата Хагене свастыку. Такую ж пазней ён загадаў выразаць з дрэва ў сябе ў канцылярыі. У гэтым жа годзе ад пастаянных прыдзірак бацькі з дому пайшоў яго брат Алаіз. Пасля гэтага Адольф стаў цэнтральнай фігурай бацькавага клопату і сталага ціску, бо той баяўся, што Адольф вырасце такім жа лайдаком, як і яго брат.

У лістападзе 1897 года бацька набыў у вёсцы Леондынг пад Лінцам дом, куды ў лютым 1898 года пераехала ўся сям’я. Дом знаходзіўся каля могілак.

Адольф трэці раз змяніў школу і тут пайшоў у чацвёрты клас. Народную школу ў Леондынгу ён наведваў да верасня 1900 года.

Пасля смерці 2 лютага 1900 года брата Эдмунда, Адольф застаўся адзіным сынам Клары Гітлер.

Гітлер (у цэнтры) з аднакласнікамі. 1900 год

Менавіта ў Леондынгу ў яго ўзніклі крытычныя адносіны да царквы пад уплывам выказаў бацькі.

У верасні 1900 года Адольф паступіў у першы клас дзяржаўнай рэальнай школы ў Лінцы. Змена сельскай школы на вялікую і чужую рэальную школу ў горадзе Адольфу не спадабалася, але яму было даспадобы праходзіць шасцікіламетровую дарогу ад дому да школы. З гэтага часу Адольф пачаў вучыць толькі тое, што яму падабалася — гісторыю, геаграфію і асабліва маляванне. Усё астатняе ігнараваў. У выніку такога стаўлення да навучання, ён застаўся на другі год у першым класе рэальнай школы.

Юнацкасць

Калі 13-гадовы Адольф вучыўся ў другім класе рэальнай школы ў Лінцы, 3 студзеня 1903 года нечакана памёр бацька. Нягледзячы на бесперапынныя спрэчкі і нацягнутыя адносіны, Адольф усё ж любіў бацьку і ў труны нястрымна галасіў.

Па просьбе маці ён працягнуў хадзіць у школу, але канчаткова для сябе вырашыў, што будзе мастаком, а не ўрадоўцам, як хацеў бацька.

Увесну 1903 года ён пераехаў у школьны інтэрнат у Лінц. Урокі ў школе стаў наведваць нерэгулярна.

Калі Адольфу выканалася 15 гадоў, і ён сканчаў трэці клас рэальнай школы, 22 мая 1904 года ў Лінцы адбылася яго канфірмацыя. У гэты перыяд ён складаў п’есу, пісаў вершы і навэлы, а таксама склаў лібрэта для оперы Вагнера па легендзе Віланда і ўверцюру.

У школу ён хадзіў па-ранейшаму з агідай, і яму больш за ўсё не падабалася французская мова. Увосень 1904 года ён з другога разу здаў экзамен па гэтым прадмеце, але з яго ўзялі абяцанне, што ў чацвёрты клас ён пойдзе ў іншую школу. Гемер, які ў гэты час выкладаў Адольфу французскую мову і іншыя прадметы, на працэсе над Гітлерам у 1924 годзе сказаў: «Гітлер быў несумнеўна адораным, хоць і аднабакова. Амаль не ўмеў валодаць сабой, быў упартым, самавольным, наравістым і запальчывым. Не быў старанным». Па шматлікіх сведчаннях можна зрабіць выснову, што ўжо ў маладосці Гітлер выяўляў ярка выяўленыя псіхапатычныя рысы.

У верасні 1904 года Гітлер, выконваючы абяцанне, паступіў у дзяржаўную рэальную школу ў Штэйры ў чацвёрты клас і вучыўся ў ёй да верасня 1905 года. У Штэйры ён жыў у доме купца Ігнаца Камергофера на Грун маркет, 19. Пазней гэта месца было пераназвана ў Адольф Гітлерплац.

11 лютага 1905 года Адольф атрымаў сведчанне пра сканчэнне чацвёртага класа рэальнай школы. Ацэнка «выдатна» там стаяла толькі па маляванні і фізкультуры; па нямецкай, французскай, матэматыцы, стэнаграфіі — нездавальняльна, па астатніх — здавальняльна.

21 чэрвеня 1905 года маці прадала хату ў Леондынгу і пераехала з дзецьмі ў Лінц на вуліцу Гумбальта, 31.

Восенню 1905 года Гітлер па просьбе маці з вялікай нехаццю пачаткаў ізноў наведваць школу ў Штэйры і здаваць паўторна экзамены, каб атрымаць сведчанне за чацвёрты клас.

У гэты час у яго выявілі цяжкае захворванне лёгкіх — лекар параіў маці адкласці яго навучанне ў школе хоць бы на год і парэкамендаваў у будучыні ніколі не працаваць у канторы. Маці забрала Адольфа са школы і адвезла ў Шыталь да сваякоў.

18 студзеня 1907 года маці зрабілі складаную аперацыю. У верасні, калі здароўе маці палепшылася, 18-гадовы Гітлер паехаў у Вену, каб здаць уступны экзамен у агульную мастацкую школу, аднак не прайшоў другі тур экзаменаў. Пасля экзаменаў Гітлер здолеў дамагчыся сустрэчы з рэктарам, ад якога атрымаў параду заняцца архітэктурай: малюнкі Гітлера сведчылі пра яго здольнасці да гэтага мастацтва.

У лістападзе 1907 года Гітлер вярнуўся ў Лінц і ўзяў на сябе сыход за безнадзейна хворай маці. 21 снежня 1907 года Клара Гітлер памерла, 23 снежня Адольф пахаваў яе каля бацькі.

У лютым 1908 года пасля ўрэгулявання спраў, злучаных са спадчынай, і афармленні пенсій сабе і сястры Паўле, як сіротам, Гітлер з’ехаў у Вену.

Сябар юнацкасці Кубіцэк і іншыя таварышы Гітлера сведчаць, што ён увесь час бываў на нажах з усімі і выпрабоўваў нянавісць да ўсяго, што яго атачала. Таму яго біёграф Ёахім Фаст дапушчае, што антысемітызм Гітлера з’явіўся сфакусаванай формай нянавісці, бушавалай да таго ўпоцемку і якая знайшла, нарэшце, свой аб’ект у яўрэі.

У верасні 1908 года Гітлер зрабіў паўторную спробу паступіць у Венскую мастацкую акадэмію, але праваліўся ўжо ў першым туры. Пасля правалу Гітлер некалькі раз змяняў месца жыхарства, не паведамляючы нікому новых адрасоў. Ухіляўся ад службы ў аўстрыйскім войску. Ён не хацеў служыць у адным войску з чэхамі і яўрэямі, ваяваць «за габсбургскую дзяржаву», але ў той жа час быў гатоў памерці за германскі рэйхВернер Мазер. Уладкаваўся на працу як «акадэмічны мастак», а з 1909 года і як пісьменнік.

У 1909 годзе Гітлер пазнаёміўся з Рэйнгальдам Ганішам (Reinhold Hanisch), які пачаў паспяхова прадаваць яго карціны. Да сярэдзіны 1910 года Гітлер маляваў у Вене вельмі шмат карцін малога фармату. Галоўным чынам гэта былі копіі з паштовак і старых гравюр, якія паказваюць разнастайныя гістарычныя будынкі Вены. Апроч гэтага ён маляваў разнастайныя рэкламныя аб’явы. У жніўні 1910 года Гітлер заявіў у паліцэйскі камісарыят Вены, што Ганіш утаіў ад яго частку выручкі і ўкраў адну карціну. Ганеша на сем дзён адправілі ў турму. З гэтага часу ён сам прадаваў свае карціны. Праца прыносіла яму такі вялікі прыбытак, што ў маі 1911 года ён адмовіўся ад пакладзенай яму як сіроцтву штомесячнай пенсіі ў карысць сястры Паўлы. Апроч гэтага, у гэтым жа годзе ён атрымаў большую частку спадчыны сваёй цёткі Іаганы Пёльцль.

У гэты перыяд Гітлер пачаў узмоцнена займацца самаадукацыяй. Пасля ён свабодна мог мець зносіны і чытаць літаратуру і газеты ў арыгіналу па-французску і па-англійску. Падчас вайны любіў глядзець французскія і англійскія фільмы без перакладу. Вельмі добра разбіраўся ва ўзбраенні войскаў свету, гісторыі і г.д. У гэты ж час у яго выявілася цікавасць да палітыкі.

У маі 1913 года Гітлер ва ўзросце 24 гадоў пераехаў з Вены ў Мюнхен і пасяліўся на кватэры краўца і ўладальніка крамы Ёзафа Попа на вуліцы Шляйсхаймер (Schleißheimer Straße). Тут ён жыў да пачатку Першай сусветнай вайны, працуючы мастаком.

29 снежня 1913 года аўстрыйская паліцыя папрасіла мюнхенскую ўсталяваць адрас Гітлера. 19 студзеня 1914 года мюнхенская крымінальная паліцыя даставіла Гітлера ў аўстрыйскае консульства. 5 лютага 1914 года Гітлер паехаў у Зальцбург на агляд, дзе яго прызналі непрыдатным да службы ў войску.

Удзел у Першай сусветнай вайне

1 жніўня 1914 года пачалася Першая сусветная вайна. Гітлера ўзрадавала вестка пра вайну. Ён неадкладна падаў заяву на імя караля Баварыі Людвіга III, каб атрымаць дазвол служыць у Баварскім войску. Ужо на наступны дзень яму прапанавалі з’явіцца ў любы баварскі полк. Ён выбраў 16-ы рэзервовы Баварскі полк («полк Ліста», па прозвішчы камандзіра).

16 жніўня ён быў залічаны ў 6-ы рэзервовы батальён 2-га баварскага пяхотнага палка № 16 (Königlich Bayerisches 16. Reserve-Infanterie-Regiment), які складаўся з добраахвотнікаў. 1 верасня перакладзены ў 1-ю роту Баварскага рэзервовага пяхотнага палка № 16. 8 кастрычніка прысягнуўся на пэўнасць каралю Баварыі Людвігу III і імператару Францу Іосіфу.

У кастрычніку 1914 года быў адпраўлены на Заходні фронт і 29 кастрычніка браў удзел у бітве на Ізеры, а з 30 кастрычніка па 24 лістапада — пад Іпрам.

1 лістапада 1914 года прысвоена званне яфрэйтара. 9 лістапада пераведзены сувязным у штаб палка. З 25 лістапада па 13 снежня браў удзел у пазіцыйнай вайне ў Фландрыі. 2 снежня 1914 года ўзнагароджаны Жалезным крыжам другой ступені. З 14 па 24 снежня браў удзел у бітве ў Французскай Фландрыі, а з 25 снежня 1914 па 9 сакавіка 1915 года — у пазіцыйных баях у Французскай Фландрыі.

У 1915 годзе браў удзел у бітвах пад Неў-Шапель, пад Ла Басу і Арасам. У 1916 годзе браў удзел у разведных і дэманстрацыйных баях 6-а войска ў сувязі з бітвай на Соме, а таксама ў бітве пад Фромелем і непасрэдна ў бітве на Соме. У красавіку 1916 года знаёміцца з Шарлот Лабжуа. Паранены ў левае сцягно аскепкам гранаты пад Ле Баргюр у першай бітве на СомеВернер Мазер. Трапіў у лазарэт Чырвонага Крыжа ў Беліце пад Потсдамам. Па выйсці са шпіталя (сакавік 1917 года) вярнуўся ў полк у 2-ю роту 1-га рэзервовага батальёна.

У 1917 годзе — вясновая бітва пад Арасам. Браў удзел у баях у Артуа, Фландрыі, у Верхнім Эльзасе. 17 верасня 1917 года ўзнагароджаны Крыжам з мячамі за баявыя заслугі III ступені.

Захоп улады

8—9 лістапада 1923 года Гітлер узначаліў мюнхенскі «Піўны путч», дзёрзкую спробу захапіць уладу ў Баварыі. Путч быў задушаны, Гітлер быў арыштаваны і асуджаны за дзяржаўную здраду на 5 гадоў турмы. З гэтага тэрміну Гітлер адсядзеў толькі 9 месяцаў, падчас якіх напісаў сваю кнігу «Мая барацьба» («Mein Kampf»), дзе выклаў палітычную філасофію нацызму.

У студзені 1933 года прэзідэнт Гіндэнбург прызначыў Гітлера рэйхсканцлерам, і той цягам аднаго году дабіўся ўсталявання ў Германіі дыктатуры нацыстаў.

30 чэрвеня 1934 года Гітлер правёў зачыстку шэрагаў сваёй партыі («Ноч даўгіх нажоў»), фізічна знішчыўшы сваіх канкурэнтаў і іншых людзей, якія маглі быць для яго небяспечнымі, у прыватнасці, Эрнста Рэма, які стаяў ля вытокаў Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай рабочай партыі і прывёў Гітлера на чало партыі. 30 жніўня 1934 года памёр Гіндэнбург, і Гітлер узяў на сябе функцыі прэзідэнта, узяўшы тытул «фюрэра» — вышэйшага кіраўніка «Трэцяга рэйха».

Удзел у Другой сусветнай вайне

У сакавіку 1939 года Гітлер запатрабаваў ад Літвы «Мемельскі калідор». Працягваліся палітычныя гульні і з Савецкім Саюзам. 23 жніўня 1939 года Германія і СССР падпісалі дамову аб ненападзе (Пакт Молатава-Рыбентропа), які змяшчаў таксама сакрэтны пратакол пра раздзел Польшчы і сфераў уплыву ва Усходняй Еўропе. 1 верасня Германія напала на Польшчу. Заходнія краіны абвесцілі вайну Германіі, пачалася Другая сусветная вайна.

22 чэрвеня 1941 года Германія напала на СССР. У снежні 1941 года нямецкія войскі былі спынены пад Масквой. У 1942 годзе немцам атрымалася прасунуцца да Волгі.

У 1943 годзе Савецкаму Саюзу ўдалося змяніць ход вайны. У Заходняй Еўропе быў адчынены другі фронт.

20 ліпеня 1944 года група афіцэраў-змоўшчыкаў на чале з Клаўсам фон Штаўфенбергам, якія прадбачылі бесперспектыўнасць далейшай барацьбы, здзейсніла замах на Гітлера ў Ваўчыным логаве. Яны падклалі ў пакой, дзе ён меў сустрэчу, партфель з бомбай. Гітлер цудам застаўся жывы, але атрымаў сур’ёзную кантузію і маральную траўму.

У апошнія месяцы вайны Гітлер кіраваў рэшткамі нямецкіх войскаў са штаба, які змяшчаўся ва ўмацаваным падземным бункеры. Калі савецкія войскі захапілі Берлін, Гітлер спешна абвянчаўся з сваёй каханкай Евай Браўн, пасля чаго яны абодва скончылі жыццё самагубствам. Цела дыктатара так і не было дакладна апазнана.

Літаратура

• Буллок А. Гитлер. Исследование тирании. — 1952.
• Мазер, В. Адольф Гитлер. — Феникс, 1998. — 608 с. — ISBN 5-222-004595-X.
• Последние дни Гитлера.. — свидетельства немецкого офицера Герхарда Больдта, Вырезка из пяти номеров газеты «Правда», декабрь 1947 г., январь 1948 г.. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016.
• Соколов Б. В. Адольф Гитлер: Фюрер, преступник, личность. М.: Зебра Е, 2-13. — 416 с., 3000 экз., ISBN 9978-5-906339-13-3
• Фест, И. Адольф Гитлер: в 3 т. = Hitler. — Пермь: Алетейя, 1993. — ISBN 5-87964-005-1. — ISBN 5-87964-006-X (т. 1). — ISBN 5-87964-007-8 (т. 2). — ISBN 5-87964-008-6 (т. 3).
• Адольф Гитлер. Судьбы ХХ века. (Автор проекта Жак Легран, пер. с фр. Т. Кунициной, предисловие Л. Чёрная), М., АСТ-ПРЕСС, 1999, 7 000 экз.
• Ширер, У. Взлёт и падение Третьего рейха: в 2 т. = The Rise and Fall of the Third Reich. — М.: Захаров, 2009. — ISBN 978-5-8159-0921-2 (т. 1). — ISBN 978-5-8159-0920-5 (т. 2).
• Штайнерт М. Гитлер. / Пер. с фр. Е.Головиной. — М.: Этерна, 2010. — 672 с.: ил. — (Новая версия). — 3000 экз. — ISBN 978-5-480-00242-3
• Heiden, K. A history of national socialism. — Taylor & Francis, 1934. — 1934 p. — ISBN 9780374937768.
• Heiden, K. The Fuhrer: Hitler's Rise to Power. — Basic Books, 1999. — 624 p. — ISBN 0-7867-0683-X.
• Welch, D. Hitler: profile of a dictator. — Routledge, 2001. — 144 p. — ISBN 978-0-415-25075-7.