Януш Радзівіл (1612—1655)

Януш Радзівіл
польск.: Janusz Radziwiłł
Партрэт працы Барталамея Стробеля. 1633-34
гетман польны літоўскі 1646 — 1654
Папярэднік	Януш Кішка
Пераемнік	Вінцэнт Гасеўскі
гетман вялікі літоўскі 1654 — 1655
Папярэднік	Януш Кішка
Пераемнік	Павел Ян Сапега
Нараджэнне	12 снежня 1612(1612-12-12) Папелі[d], Вількамірскі павет, Віленскае ваяводства, Вялікае Княства Літоўскае, Рэч Паспалітая
Смерць	31 снежня 1655(1655-12-31) (43 гады) Тыкоцін, Падляшскае ваяводства, Малапольская правінцыя, Карона Каралеўства Польскага, Рэч Паспалітая
Месца пахавання	Кейданскі кальвінскі збор
Род	Радзівілы
Бацька	Крыштаф Радзівіл
Маці	Ганна з Кішкаў[d]
Жонка	Кацярына Патоцкая[d] і Марыя Лупу Радзівіл
Дзеці	Ганна Марыя Радзівіл[d]
Веравызнанне	кальвінізм
Адукацыя	Слуцкая гімназія (1620) Лейдэнскі ўніверсітэт Альтдорфскі ўніверсітэт[d] Лейпцыгскі ўніверсітэт
Дзейнасць	дыпламат
Януш Радзівіл на Вікісховішчы

Януш Радзівіл (2 снежня 1612, Палелі, Вількамірскі павет — 1655, Тыкоцін)  — дзяржаўны і ваенны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Гетман польны літоўскі (1646—1654), ваявода віленскі (з 1653) і гетман вялікі літоўскі (з 1654).

Меў багатыя маёнткі, у тым ліку Біржы, Кейданы, Віжуны, Папелі і Яшуны на тэрыторыі сучаснай Літвы, Любчу ў Новагародскім павеце, Дойліды і Заблудаў у Гарадзенскім павеце, Невель у Віцебскім павеце, Себеж у Полацкім павеце. Трымаў Камянецкае, Барысаўскае, Мсціслаўскае і іншыя староствы. Князь Свяшчэннай Рымскай Імперыі на Біржах і Дубінках.

Біяграфія

З біржанска-дубінкаўскай лініі роду Радзівілаў, сын Крыштафа Радзівіла, гетмана вялікага літоўскага, і Ганны з Кішкаў. Кузен Багуслава Радзівіла. Вызнаваў кальвінізм.

Скончыў кальвінісцкую Слуцкую гімназію, у 16 гадоў выехаў дзеля навучання за мяжу. Працягваў адукацыю ў Лейпцыгскім, Альтдорфскім і Лейдэнскім універсітэтах, наведаў Францыю і Англію.

Панегірык да вяселля, 1641 г.

У 1633 годзе, наняўшы ў Нідэрландах 1 тысячу пяхотнікаў і 200 драгунаў, вярнуўся на радзіму і ўзяў удзел у Смаленскай вайне. Вызначыўся ваенным талентам. Атрымаўшы ў 1646 годзе пасаду польнага гетмана літоўскага, надзвычай паспяхова правёў свае першыя самастойныя кампаніі супраць казакаў. У ліпені 1649 года разбіў пад Лоевам 15-тысячнае войска казацкага палкоўніка Крычэўскага, праз два гады тамсама — войска казацкага палкоўніка Нябабы і без бітвы здабыў Кіеў.

Фундаваў кальвінісцкія зборы і школы ў Вялікім Княстве Літоўскім, апекваўся пратэстанцкімі супольнасцямі, фінансаваў атрыманне адукацыі ў еўрапейскіх універсітэтах мясцовай пратэстанцкай моладзі.

У палітычных дачыненнях быў прыхільнікам ідэі незалежнасці Вялікага Княства Літоўскага. Яшчэ ў маладосці ў Вільні ў прысутнасці манарха кінуў польскім сенатарам: «Прыйдзе час, — паны-палякі да дзвярэй не патрапяць: праз вокны іх выкідваць будзем». Дзеля гэтага ўжо ў 1649 годзе спрабаваў наладзіць кантакты са Швецыяй. Ненавідзеў караля Яна Казіміра. Стаўшы ў 1653 годзе ваяводам віленскім, а ў 1654 — вялікім гетманам, засяродзіў у сваіх руках практычна ўсю ўладу ў Вялікім Княстве.

Падчас вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай атрымаў перамогу над маскоўскім войскам у бітве пад Шкловам 12 жніўня 1654 года і паражэнне ў бітве пад Шапялевічамі 24 жніўня 1654 года. Паранены, ледзь пазбег палону: мясцовы жыхар правёў яго праз балоты да Барысава, далей скіраваўся на Менск збіраць войска. У студзені 1655 года спрабаваў адбіць Магілёў.

Кейданская унія

Пасля заняцця маскоўскімі захопнікамі ўлетку 1655 года большай часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, а таксама Вільні і Коўны, ініцыяваў складанне уніі з шведскім каралём Карлам Густавам, якая была падпісаная 17 жніўня 1655 года ў Кейданах. Паводле гэтага дагавора Вялікае Княства Літоўскае выходзіла са складу Рэчы Паспалітай і ўступала ў федэратыўны саюз з Швецыяй. Аднак акт Кейданскай уніі не быў ажыцёўлены. Супраць Я. Радзівіла ўзбунтаваліся харугвы ўласнага войска. З рэштай верных сіл ён зачыніўся ў Тыкоцінскім замку, абложаны войскам Паўла Сапегі, адданым каралю. Неўзабаве памёр. Паводле некаторых звестак, быў атручаны, бо на целе выступілі плямы.

Саркафаг Януша Радзівіла ў Кейданскім кальвінскім зборы

Пахаваны ў Кейданскім кальвінскім зборы.

Сям’я

Першы раз ажаніўся ў 1638 годзе з Кацярынай Патоцкай, другі — у 1645 годзе з Марыяй, дачкой малдаўскага гаспадара Васіля Лупу. У першым шлюбе меў дачку Ганну Марыю, якая выйшла замуж за Б. Радзівіла і прынесла яму ў пасаг бацькавы ўладанні. Першы шлюб зблізіў Януша Радзівіла з каталікамі, другі — з праваслаўнымі.

Галерэя

Жывапіс

• Творы малярства
• 

  Давід Байі, 1632 г.

• 

  Б. Стробель, 1634 г.

• 

  Невядомы мастак, каля 1652 г.

• 

  Невядомы мастак, XVII—XVIII стагоддзі

• 

  Невядомы мастак, 1733—1737 гг.

• 

  Невядомы мастак, каля 1888 г.

Графіка

• Графічныя партрэты
• 

  Невядомы мастак, 1640-я гг.

• 

  В. Гандзіюс, XVII ст.

• 

  Невядомы мастак, 1646—1653 гг.

• 

  Невядомы мастак, каля 1650 г.

• 

  C. Merian, 1653 г.

• 

  J. Meyssens, 1670 г.

• 

  М. Лянг, 1671 г.

• 

  Невядомы мастак, XVII ст.

• 

  З альбома «Выявы роду Радзівілаў». Г. Ляйбовіч, 1758 г.

• 

  К. Рачынскі, 1838 г.

• 

  М. Старкман, 1857 г.

• 

  В. Герсан, 1860—1862 гг.

Памяць

Імя Януша Радзівіла атрымаў Радзівілаўскі летапіс.

Я. Радзівіл — адзін з персанажаў гістарычнага раману польскага пісьменніка Генрыка Сянкевіча «Патоп» (1884—1886).

Літаратура

• 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002.— 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
• Барэвіч А. Староста барысаўскі Януш Радзівіл // «Гоман Барысаўшчыны» № 3 (108), 2008.
• Грыцкевіч А. Радзівіл Януш // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 501. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Г. Сагановіч. Невядомая вайна: 1654—1667 / Генадзь Сагановіч. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995.— 143, [2] с.: іл. — ISBN 5-343-01637-5.
• Шышыгіна-Патоцкая К. Я. Нясвіж і Радзівілы. — Мн.: Беларусь, 2007. — 240 с.: іл. ІSBN 978-985-01-0740-4.
• Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Т.34. Акты, относящиеся ко времени войны за Малороссию (1654—1667). — Вильна, 1909. — С. 98—100.
• Барэвіч А. Староста барысаўскі Януш Радзівіл // «Гоман Барысаўшчыны» № 3(108), 2008;
• Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667 — Мн.: Навука і тэхніка, 1995. — ISBN 5-343-01637-5

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Януш Радзівіл (1612—1655)
• Жыццяпіс Януша Радзівіла

Папярэднік: Януш Кішка	Вялікі гетман літоўскі 1654–1655	Пераемнік: Павел Ян Сапега
Папярэднік: Крыштаф Хадкевіч	Ваявода віленскі 1653—1655	Пераемнік: Павел Ян Сапега