Беларускі фальклор

Беларускі фальклор (англ. folklore — народныя веды, народная мудрасць) — сукупнасць розных відаў народнага мастацтва беларусаў, такіх як вусна-паэтычная творчасць, народная музыка, танцы, разнастайныя віды прыкладнога мастацтва, народны тэатр. Пераважна ўжываецца для абазначэння мастацтва слова — вусна-паэтычнай творчасці.

Разам з тым фальклор разумеецца не толькі як сукупнасць жанраў вуснай народнай творчасці, але і як сістэма поглядаў на навакольны свет, традыцыйная духоўная культура ў цэлым у шматлікіх яе выяўленнях. Таму фальклор знаходзіцца ў непасрэднай блізкасці ад міфалогіі, абраднасці, мовы і г. д., а самі фальклорныя жанры разглядаюцца не толькі ў мастацкім аспекце, але і як функцыянальны складнік народнага жыцця.

На працягу многіх стагоддзяў фальклор жыў у асяроддзі сваіх стваральнікаў, чуйна рэагуючы на ўсе змены, што несла з сабой гістарычнае развіццё і ў быце, і ў светапоглядзе, і ў сацыяльных стасунках. Фальклор — мастацкі летапіс народа, але гэта толькі адна, прычым не самая галоўная яго функцыя. Ён — захавальнік працоўнага вопыту, які перадаваўся з пакалення ў пакаленне, і ў той жа час узбуджальнік творчай энергіі, новых ідэй і нават пэўных тэхнічных рашэнняў, якія з цягам часу рэалізоўваліся ў адпаведных умовах. Вусна-паэтычная творчасць замацоўвала многія маральна-этычныя нормы, якія рэгулявалі адносіны людзей у грамадстве і ў сям’і. Дзякуючы гэтым нормам чалавек доўгі час жыў у суладдзі з прыродай, абагаўляў і абараняў яе, ахоўваючы тым самым сваё асяроддзе існавання. Сямейная абрадавая паэзія, шматлікія прыказкі і прымаўкі і многія іншыя творы былі накіраваны на ўмацаванне сям’і і сямейных адносін, на выхаванне новых пакаленняў у адпаведнасці з высокімі нормамі і патрабаваннямі народнай маралі. Тая ж мараль патрабавала ад людзей справядлівасці, праўдзівасці, працавітасці і многіх іншых якасцей, якія адносяцца да агульначалавечых каштоўнасцей. Але фальклор найперш — з’ява мастацтва, дзе ўсё багацце ідэй выяўляецца праз мастацкія вобразы.

Сваю важную ўласцівасць — задавальненне эстэтычных патрэб народа — фальклор не страціў да нашага часу. Галоўная асаблівасць фальклору выцякае са спосабу яго існавання. Перадача і захаванне тэкстаў магчымыя толькі пры непасрэднай камунікацыі людзей. Захоўваць і перадаваць тэкст без яго перыядычнага ўзнаўлення нельга. Падключэнне пісьмовасці ўносіць свае карэктывы ў бытаванне фальклору. Фальклорны тэкст — гэта заўсёды адносна ўстойлівая камбінацыя элементаў традыцыі, якая ўзнікае пры кожным новым выкананні. Амаль заўсёды маюць месца пэўныя адрозненні, аднак важна не разыходжанне варыянтаў, а іх супадзенне, агульная сэнсавая аснова. Падобнае вар’іраванне неабходнае для жыцця здольнасці саміх фальклорных тэкстаў.

Жанравая сістэма

Жанравая сістэма фальклору абумоўлена структурамі міфалагічнага мышлення, сітуацыяй рэлігійнага абраду ці рытуалізаванага быту. Вызначальныя прыкметы жанру знаходзяцца не толькі ў сістэме паэтыкі ці структуры тэкстаў, а ў значнай ступені ў кантэкстна-сітуатыўных умовах іх бытавання. З цягам часу шэраг жанраў аддаляецца (не парываючы цалкам) ад абрадава-міфалагічнага кантэксту і пачынае развівацца ўжо па законах самой вуснай творчасці, што, у сваю чаргу, прыводзіць да фарміравання яе ўласнай жанравай прасторы. Аднак адбываецца гэта не заўсёды і не цалкам. Так, сувязь з рытуальна-магічнымі гульнямі характэрна для шэрагу песенных тэкстаў, інструментальнай музыкі, празаічных жанраў. Наогул, нават адарваўшыся ад абрадавай стыхіі, народная песня захоўвае з ёй жывую сувязь.

У сістэме жанраў выразна вылучаюцца апавядальныя жанры, песенная лірыка, абрадавая паэзія, так званыя малыя жанры, народны тэатр, дзіцячы фальклор, інструментальная музыка, народныя танцы. Прынята вылучаць эпічны, лірычны і драматычны роды з адпаведнай жанравай класіфікацыяй. У эпічны род уключаны дзве групы — славесная і славесна-музычная. У першую ўваходзяць жанры: прыказкі, прымаўкі, загадкі, сказы, паданні, легенды, казкі, анекдоты, былічкі, у другую — эпічная песня-сказ, эпічная песня.

Замовы

Знахарка лечыць дзіця нагаворанай вадой. 1914 г.

Да ліку найбольш архаічных фальклорных жанраў адносяцца замовы — рытмічна арганізаваныя творы формульнага характару, якім надавалася сіла магічнага ўздзеяння для дасягнення розных практычных мэтаў. Гэтыя тэксты дэманструюць уласцівую традыцыйнаму светаразуменню сістэму камунікавання чалавека з усім сусветам. З іншага боку, няма больш прагматычнага жанру народнай творчасці, замова — дзейсны інструмент уздзеяння на навакольную рэчаіснасць. Утылітарная накіраванасць замоў ляжыць у аснове іх класіфікацыі. Замовы выкарыстоўваюцца ў гаспадарчай, асабістай, сацыяльнай сферах, практычна ва ўсіх выпадках жыцця. Адсюль іх падзел на прамысловыя (гаспадарчыя), лекавыя, любоўныя і сацыяльна-побытавыя.

У наш час у вясковым асяродку замовы (пераважна лекавыя) працягваюць бытаваць, не страціўшы свайго функцыянальнага прызначэння. Функцыянальнасць фальклору абумоўлівае наяўнасць у ім фальклорна-этнаграфічных комплексаў — каляднага, масленічнага, траецкага, купальскага, вясельнага, народнай медыцыны, ветэрынарыі, метэаралогіі, у якіх аб’ядноўваюцца творы розных жанраў, складаючы адзінае ўтварэнне, падпарадкаванае адзінай мэце. Таму абрадавая паэзія павінна разглядацца як сістэма гэтых комплексаў, у якіх можна вылучыць і элегічныя, і жартоўныя, і віншавальныя песні, і карагоды, і прыгаворы, замовы, іншыя жанравыя ўтварэнні.

Абрадавы фальклор

Асноўны артыкул: Абрады і звычаі беларусаў

Абрадавы фальклор — сукупнасць розных жанраў народнай творчасці (песні, танцы, музыка), якія суправаджалі традыцыйныя рытуалы беларусаў; падзяляецца на каляндарна- і сямейна-абрадавы фальклор.

Каляндарна-абрадавы фальклор

Калядоўшчыкі Горацкага павета Магілёўскай губерні, 1903 г.

Г. Семірадскі. Ноч на Івана Купалу (каля 1880)

Фальклор каляндарна-абрадавы — комплекс славесных, песенных, гульнёвых і іншых жанраў, звязаных з рытуаламі каляндарнага цыкла, што былі неад’емнай часткай жыцця і гаспадарчай дзейнасці земляроба на працягу года. Каляндарна-абрадавы фальклор беларусаў канцэнтруецца ў асноўным вакол старажытных аграрных святаў і генетычна ўзыходзіць да эпохі славянскай і нават індаеўрапейскай агульнасці. Назіранні за астранамічнымі з’явамі, зменамі ў прыродзе, феналагічнымі цыкламі раслін і фізіялагічнымі цыкламі жыцця яшчэ ў пракаветныя часы склаліся ў цэльную міфалагічную карціну свету, што знайшло сваё адлюстраванне ў каляндарна-абрадавым фальклоры. З дапамогай рытуалаў і абрадавых песень, якія мелі заклінальна-магічны характар, чалавек імкнуўся ўплываць на Сусвет з мэтай забеспячэння аптымальнага жыццяладу (ураджаю, здароўя, працягу роду). З развіццём грамадства каляндарна-абрадавая паэзія пачала адлюстроўваць працоўную дзейнасць селяніна, сацыяльны падзел грамадства, маральна-этычныя ўяўленні народа, паэтычнае сузіранне свету.

Кожная пара года мела адпаведныя рытуалы, звычаі, песеннае суправаджэнне. Агульнымі ў іх былі аграрная аснова, мэтавая ўстаноўка, паасобныя матывы. Усе абрадава-песенныя комплексы прасякнуты клопатам пра будучыню сялянскага двара і сям’і: своечасова засеяць ніву, вырасціць і сабраць ураджай, уратаваць яго ад стыхіі, а статак — ад паморку і звяроў. Уключае больш за 25 песенных разнавіднасцей і ў залежнасці ад сезонных перыядаў падзяляецца на веснавы, летні, восеньскі і зімовы цыклы.

• Зіма: калядныя (з імі змыкаюцца піліпаўскія і песні рытуальных ігрышчаў — «Яшчара», «Жаніцьбы Цярэшкі», якая складае адметнасць падзвінскіх Калядаў). Піліпаўскія песні спявалі ў час попрадак на працягу перадвелікоднага шасцітыднёвага Піліпаўскага посту (з 28 лістапада па 6 студзеня н. ст.). На попрадках праллі-песенніцы ўздымалі шмат важных праблем, што тычыліся жыцця сям’і, роду, вясковай супольнасці і вырашаліся яны на падставе кодэкса народнай маралі і этыкі. Асноўны сэнс калядак і шчадровак заключаўся ў пажаданні гаспадарам шчасця, здароўя, добрага ўраджаю напярэдадні Новага года.
• Вясна: масленічныя (што знаходзяцца на мяжы зімы і вясны), загукальныя, юраўскія, велікодныя, мікольскія, русальныя, траецкія (сёмушныя), песні абрадавых карагодаў «Пахаванне стралы» і «Ваджэнне куста». Валачобныя песні складаюць спецыфіку і нацыянальную адметнасць беларускай каляндарнай песеннасці. З эпічным размахам яны падаюць як касмалагічныя матывы стварэння свету, так і цэлы гаспадарчы год селяніна-земляроба. Цэнтральны вобраз юраўскіх песень — святы Юр’я, да якога звяртаюцца са сваімі жыццёвымі гаспадарчымі патрэбамі, просячы яго выпускаць расу «на цёплае лета, на буйное жыта».
• Лета: купальскія і пятроўскія, жніўныя. Купалле з яго семантыкай кульмінацыйнай вітальнасці і росквіту суправаджаецца ў беларусаў песенным багаццем, а таксама шэрагам балад з міфалагічнымі матывамі. У матывах і вобразах жніўных песень закадзіраваны цэлы пласт светапоглядных, сацыякультурных, псіхалагічных з’яў, праяўленняў стасункаў чалавека з прыродай, асэнсаваных паэтычна.
• Восень: ільняныя, талочныя (апошнія бытавалі і ў межах летне-асенняга сезону). Спявалі восенню ў час працы ўключна да Пакроў. У восеньскіх песнях пануе тэма замужжа, развітання дзяўчыны з родным домам.

Сямейна-абрадавы фальклор

Фальклор сямейна-абрадавы — адзін з важнейшых відаў народнай творчасці беларусаў, які мае сваю сістэму жанраў, непарыўна звязаных з пэўнымі рытуаламі сямейнага цыкла. Гэта вынік арганічнага ўзаемадзеяння вялікай колькасці рознастадыяльных і рознахарактарных кампанентаў, у якіх адбіліся як сацыяльна-прававыя стасункі (структура сям’і, рэлігійнасць, маральна-этычныя нормы, асаблівасці традыцыйнай матэрыяльнай культуры), так і ўласна мастацкае бачанне рэальнасцяў акаляючага свету і чалавека ў ім. Сямейна-абрадавы фальклор генетычна звязаны з культам продкаў і анімістычнымі вераваннямі. Яго дамінантнай функцыяй была утылітарна-магічная, якая мусіла забяспечыць чалавеку аптымальную жыццёвую долю як на «гэтым», так і на «тым» свеце. Адпаведна з трыма асноўнымі рытуаламі, вылучаюць радзінны, вясельны і пахавальны (галашэнні) фальклор.

У час хрэсьбін найбольш старажытнымі з’яўляюцца заклінальныя песні і велічальныя хрэсьбінныя. Заклінальныя песні мелі на мэце з дапамогай звышнатуральных сіл забяспечыць здароўе і шчасце парадзіхі і нованароджанага. У гэтых песнях нярэдка галоўнай дзеючай асобай была бабка, якая выконвала ролю пасрэдніцы паміж таямнічымі сіламі прыроды або Богам, заклікала іх даць дзіцяці добрую долю.

Надзвычайным багаццем вылучаецца паэзія беларускага вяселля, важнейшае месца ў якім займалі песні. Усе этапы вяселля: Сватанне — Запоіны — Заручыны — Суборная субота, або Дзявочнік — Каравай — Пасад нявесты і жаніха — Выпраўленне маладых да шлюбу — Шлюб — застольныя ўрачыстасці — Пярэзвы суправаджаліся песнямі, якія выконваліся ў пэўным парадку, адлюстроўвалі абрадавыя дзеянні, традыцыйна рэгламентавалі ролі ўдзельнікаў шлюбнай урачыстасці і інш. У вясельнай паэзіі вылучаюцца велічальныя, лірычныя, цырыманіяльна-рытуальныя, сатырычна-гумарыстычныя песні, прыпеўкі і інш. Песні, зычэнні, тосты разам з іншымі рытуальнымі дзеяннямі павінны былі магічна спрыяць шчасцю маладых, іх дабрабыту, росту сям’і, ураджаю на палях, прыплоду ў хлявах.

Галашэнні — імправізаваныя творы, у якіх выкарыстоўваліся традыцыйныя народныя формулы, мастацкія прыёмы і сродкі для аплаквання памерлых.

Празаічныя жанры

Празаічныя жанры фальклору падзяляюцца на казкавыя і няказкавыя (легенды, паданні, былічкі і інш.).

Казкі

Казка — адзін з асноўных відаў вуснай народнай прозы. Ад іншых вусных аповядаў, што паведамляюцца з інфарматыўнымі мэтамі, казку адрознівае арыентацыя на выдумку — іх расказваюць для забавы і павучання. Вылучаюць тры асноўныя разнавіднасці казак: пра жывёл, чарадзейныя, сацыяльна-бытавыя.

Найбольш старажытнымі з’яўляюцца чарадзейныя казкі, матывы і сюжэты якіх могуць быць патлумачаны ў святле рытуальна-міфалагічнай семантыкі. Але, як непраўдзівая проза, казка магла скласціся толькі ў часы разлажэння першабытнаабшчыннага ладу, калі найбольш архаічныя пласты міфалогіі ўжо рабіліся матэрыялам для мастацкай выдумкі. Разам з тым казкі адлюстроўваюць спецыфіку міфалагічнага мыслення і светаўспрымання.

Сацыяльна-бытавыя казкі — больш познія па паходжанні, традыцыйна былі прызначаны для дарослых. У іх дзейнічаюць звычайныя людзі ў звычайных абставінах, але сакрэт выдумкі ў незвычайным павароце сюжэту. Да сацыяльна-бытавых адносяцца казкі пра дурня, якія карысталіся вялікай па папулярнасцю ў народзе, і небыліцы. Найбольш пашыраныя матывы небыліц: чалавек сам сабе выцягвае з балота ці высякае з дрэва; сшывае дзве палавіны каня і г. д. Сюды адносяцца і авантурна-навелістычныя казкі, якія носяць прыгодніцкі характар.

Легенды і паданні

Легенды і паданні беларусаў (лац. legenda — тэкст, прызначаны для чытання) павінны былі адказаць на спрадвечныя, заўсёды актуальныя для чалавека пытанні аб пачатку свету і яго канцы, аб чалавечых грахах і дабрачыннасцях, пра тое, адкуль з’явіліся тыя ці іншыя жывёлы, птушкі, расліны, з чым звязаны іх пэўныя якасці, уласцівасці, характарыстыкі, пра тое, як з’явіліся некаторыя сацыяльныя ўстанаўленні і да т. п. Галоўная функцыя легенды — этыялагічная: тлумачэнне паходжання з’явы, істоты, звычая, прадмета. Яна расказвалася для таго, каб паведаміць, патлумачыць існуючы парадак прычынай яго паходжання, а таксама для павучання і выхавання.

Легенды — вусныя апавядальныя творы, у аснове якіх ляжаць звязаныя з гісторыяй народа фантастычныя або апаэтызаваныя вобразы, уяўленні, падзеі. Легенды падзяляюцца на:

• этыялагічныя: касмаганічныя, у якіх апавядаецца пра стварэнне сусвету, зямлі, зорак, месяца, наогул жыцця на зямлі, людзей. У многіх касмаганічных легендах падкрэсліваецца вялікая каштоўнасць зямлі, паказваецца, як высока нашы продкі цанілі прыроду і ўмела займаліся экалагічным выхаваннем дзяцей і моладзі; заагенічныя (аб паходжанні звяроў і птушак); аб паходжанні раслін і іх асаблівасцях; аб паходжанні сацыяльных устанаўленняў (як Бог пары робіць, чаму жанчына ўвесь час занятая);
• апакрыфічныя. Гэта некананічныя апавяданні аб прадметах Святога Пісання;
• эсхаталагічныя (аб апошнім часе і канцы свету).

Паданні — вусныя апавяданні пра рэальных асоб, сапраўдныя падзеі, пра населеныя пункты, мясцовасці і г. д. Паданні бываюць:

• тапанімічныя (пра назвы канкрэтных вёсак і гарадоў),
• гідрагенічныя (пра назвы рэк, азёр),
• гістарычныя (пра асілкаў),
• легендарна-міфалагічныя (пра скарбы, што захоўваюцца пад зямлёй; пра разбойнікаў, напрыклад, на аснове падання пра Машэку напісана паэма Янкі Купалы «Магіла льва»),
• пра паходжанне прозвішчаў: напрыклад Гутнік, жыў у лесе і збудаваў гуту, дзе выдзімаў шкло).

Былічкі і бывальшчыны

Былічкі, бывальшчыны — вусныя расказы-ўспаміны пра сустрэчы са звышнатуральнай сілай (як правіла, варожай). Былічкі расказваюць адзін аднаму ў вёсцы як незвычайную падзею, як выпадак з уласнага жыцця, перадаюць праз пакаленні як сямейнае паданне. У вусных бытавых расказах апавядаецца пра падзеі з грамадскага ці асабістага жыцця, сучаснага або мінулага, сведкам або ўдзельнікам якіх часта бывае сам расказчык. Яны маюць вялікае пазнавальнае значэнне, знаёмяць з жыццём і бытам беларускага народа.

Анекдоты

Анекдот — невялікае апавяданне пра незвычайную смешную падзею, сітуацыю, рысу характару чалавека ці ўчынак, што мае дасціпную неспадзяваную камічную развязку. Для анекдота характэрна аператыўнасць і актуальнасць.

Жарты

Жарт — дасціпная насмешка, высмейвае бытавыя здарэнні, смешныя рысы і якасці людзей, іх дзіўныя ўчынкі і размовы. Папулярная форма жарту — дыялагічная. Сатыра і гумар накіраваны супраць гультайства, ашуканства, п’янства і ўсяго таго, што супярэчыць народным ідэалам, і маюць вялікае выхаваўчае значэнне.

Вусны народны дыскурс

Дыскурс (ад франц. discours — маўленне, гаворка) — гэта бягучая моўная дзейнасць, маўленне як фактар узаемадзеяння людзей, як вербальная камунікатыўная падзея. Народны дыскурс — гэта «самавыказванне» сучаснай вуснай фальклорнай культуры, тое, што культура сама можа сказаць аб сваім светаўспрыманні, поглядах на жыццё, на свет, на чалавека. Пытанні светапогляду носьбітаў традыцыі, выказаныя ў народным дыскурсе, маюць актуальнае грамадска-культурнае значэнне, бо ўплываюць на вектар развіцця грамадства працягам традыцыйных духоўных, маральных і эстэтычных каштоўнасцей народа.

Прыкметы, павер’і і правілы

Прыкметы і павер’і суадносяцца з жыццём чалавека ва ўсім яго аб’ёме — з раскладам на дзень, з домам і хатняй гаспадаркай, з адзеннем і ежай, са святамі і надвор’ем, з адносінамі як у межах сям’і, так і паміж аднавяскоўцамі — з усімі праявамі долі і лёсу як канкрэтнай асобы, так і калектыву ў цэлым. Прадметам міфалагічнага асэнсавання, сімвалізацыі, ацэнкі, магічнай неабходнасці станавілася амаль кожная рэч, што акружала чалавека, і практычна кожнае яго дзеянне. Таму ў колькасных адносінах багацце народных прыкмет і павер’яў настолькі невычэрпнае, наколькі рознабаковае і бясконца разнастайнае само духоўнае і матэрыяльнае жыццё чалавека.

Павер’і і прыкметы ўсе разам складваюцца ў адзін вялікі тэкст, што запаўняе сабою ўсю жыццядзейнасць народа. Разам з тым кожная паасобку прыкмета, правіла, маючы даволі адвольнае моўнае афармленне, паўстаюць як цалкам самастойныя згусткі інфармацыі, што маюць сваю ўнутраную логіку, сваю прагматыку і структуру.

Найпершая і самая важная функцыя павер’яў, прыкмет і правіл — у мадэліраванні імі чалавечых паводзінаў, у стварэнні канкрэтных схем для арыентацыі ў той ці іншай сітуацыі, у вытлумачэнні атрыманых знакаў і прагназаванні будучыні. Як носьбітамі традыцыі, так і даследчыкамі самі культурныя тэрміны — прыкметы і павер’і — катэгарычна не падзяляюцца. Найпершае іх прызначэнне — мадэліраваць паводзіны чалавека, але шляхі і метады мадэліравання ў кожнай з груп розныя. Прыкметы засяроджваюць увагу на знакавым характары амаль кожнага з элементаў жыцця традыцыйнага грамадства і чалавека, усёй касмічнай сістэмы. Інфармацыя ж аб стане і зменах у гэтым узаемазвязаным і ўзаемадатэрмінаваным арганізме можа інтэрпрэтавацца чалавекам як своеасаблівае для яго паведамленне тыпу «Калі вуголле ў зачыненай печы разгараецца, будзе мароз», «Калі хто, жнучы, да забудзе на ніве жменю зжатага жыта, не звязаўшы яго ў сноп, гэта паказвае, што на другое лета той чалавек не будзе жаць на той ніве». Найбольш выразныя ў жанравым плане прыкметы, звязаныя з прадказаннем надвор’я альбо будучага ўраджаю.

Правілы паказваюць на неабходнасць усвядомленага стаўлення да ўласных учынкаў, бо кожны з іх ёсць своеасаблівая рэпліка да ўсяго наваколля, якое, у сваю чаргу, «адкажа» якраз у адпаведнасці з атрыманым сігналам. Зразумела, што адны правілы былі абсалютна рацыянальнымі, іншыя, калі да іх падыходзіць з пункту гледжання сучаснага мыслення, засноўваліся на пэўных фантастычных уяўленнях. Гэтыя правілы не толькі дапускалі існаванне звышнатуральных сіл, але і сцвярджалі кантакт з імі і нават, пры захаванні адпаведных умоў, магчымасць непасрэднага на іх уздзеяння.

Светапогляднай базай для прыкмет і правілаў становяцца павер’і, звязаныя з узроўнем ідэалагічных уяўленняў і ведаў пра свет. Таму і ўспрымаюцца прыкметы і павер’і як корпус архаічных у аснове сваёй выказванняў і іх рытуальна-практычных увасабленняў. І гэта асабліва важна з прычыны таго, што міфалагічныя ўяўленні беларусаў не атрымалі афармлення ў тэкстах тыпу апавядальных міфаў, але знайшлі выражэнне ў шматлікіх матывах, сюжэтах, вобразах, павер’ях і рэкамендацыях.

Павер’ямі ў вузкім сэнсе слова можна назваць міні-тэксты, што маюць выгляд суджэнняў, ментальных існасцяў і ўтрымліваюць інфармацыю ідэалагічнага характару, згорнутую мадэль для рэгулявання паводзінаў. У шырокім сэнсе да жанру прыкмет традыцыйна адносяць усё багацце народнай аксіялогіі, заключанае ў параўнальна невялікі аб’ём.

Комплекс правілаў і павер’яў часам аб’ядноўваецца ў раздзел магічнай прозы, непарыўна звязанай з магічнай практыкай бытавога характару. Класіфікаваць магічную прозу можна розным чынам. Напрыклад, па функцыі магіі (засцерагальная, ахоўная, прадуцыравальная і г. д.), па тэматыцы прадметаў, якія выкарыстоўваліся ў магічных мэтах (хлеб, посуд, ткацкія вырабы, адзенне, травы і г. д.), зыходзячы з той сістэмы каштоўнасцей, якая была для соцыума галоўнай. Для традыцыйнага грамадства яе аснову складалі чалавек, яго маёмасць, свойская жывёла, ураджай, прычым чалавек успрымаўся з боку яго стану, статуса, становішча (здаровы/хворы, нованароджаны, нявеста, парадзіха, жняя, жанчына/мужчына, падарожны і г. д.). Пры вербалізацыі ўяўленняў магічная проза набывае форму парад, патрабаванняў, тлумачэнняў, перасцярог, забарон, рэгламентацый, якія актуалізуюцца ў працэсе по- бытавай камунікацыі.

Прыкметы і павер’і выступаюць неад’емным складнікам каляндарнай і сямейнай абраднасці.

Парэміялогія

Парэміялогія дэманструе сабою народную мудрасць, філасофію, жыццёвую праўду, назіральнасць і цэлы комплекс маральна-этычных ідэалаў. Разам з тым малыя жанры — згорнутыя згусткі міфа-паэтычнай інфармацыі.

Прыказкі

Прыказка — шырока ўжываны ў гутарковай мове ўстойлівы народны выраз-афарызм, які ў завершанай, сціслай, найчасцей вобразна-паэтычнай форме і пераважна ў пераносным сэнсе, абагульняючы шматвяковы жыццёвы вопыт народа, выказвае катэгарычнае меркаванне пра тыя або іншыя гаспадарчыя, сацыяльна-гістарычныя і бытавыя з’явы, характарызуе і ацэньвае іх, павучае і дае практычныя парады. Як самакаштоўнае выказванне прыказка змяшчае ісціну і без прымянення да канкрэтнай сітуацыі. Гэта найпершы ўзор народнай мудрасці. Адметнасць прыказак у тым, што яны тыпізуюць з’явы, вылучаюць найбольш істотнае — Ляжачага хлеба нідзе няма; Па дарозе ідучы, грыбоў не назбіраеш.

Прымаўкі

Прымаўка — спалучэнне слоў, якое вылучаецца адноснай устойлівасцю, узнаўляльнасцю ў гатовым выглядзе, экспрэсіўнасцю і цэласным значэннем. Гэта вобразны выраз, які характарызуе чалавека, яго характар, з’явы прыроды і грамадскага жыцця, але толькі ў дадзеным канкрэтным выпадку без абагульненняў і вывадаў з іншых аналагічных сітуацый ці чалавечых паводзін, мае запатрабаванасць у кантэксце.

Выслоўі

Да выслоўяў адносяцца скорагаворкі, застольныя жарты, прыгаворкі і тосты, вітанні, зычэнні, ветлівыя і ласкавыя звароты, засцярогі, прысяганні і бажба, праклёны і абзыванні — ганьбаванні, гукаперайманні і велізарны матэрыял народных паэтычных параўнанняў. Праклёны — выражанае словамі пажаданне бяды, выказванне ў празмерна ўзрушаным эмацыянальным стане. У праклёны ўкладваецца пагроза здароўю, дабрабыту, шчасцю, радзей самому жыццю. У адрозненне ад звычайных рэплік гаворкі, спрэчкі, сваркі, праклёны акрамя наяўнага субяседніка, мяркуюць і зварот да трэцяй асобы, звышнатуральных сіл: Бога, продкаў, духаў і г. д. Чалавек, якога праклінаюць, — толькі аб’ект гэтых выказванняў: Каб тваю хату дзяды міналі, Каб табе Бо- жанька вочкі павыкалываў.

Загадкі

Загадка — іншасказальны твор малой формы, у аснове якога ляжыць мастацкае параўнанне разнастайных з’яў і прадметаў рэчаіснасці пры іх падабенстве. Загадка пабудаваная на метафары: замест таго, каб прама назваць прадмет, яна ў паэтычнай форме апісвае яго ўласцівасці, паходжанне, назначэнне. Пры гэтым загадка абапіраецца на цалкам рэальныя якасці або прыкметы прадмета, г. зн. утрымлівае ў сабе магчымасць адгадкі. Свет праз прызму загадак паўстае ўжо не як хаос, але як пэўнае цэлае, у якім усё мае сэнс і ўсё ўзаемазвязана. Загадкі адлюстроўваюць жыццё ва ўсім яго багацці і прысвечаныя самым розным тэмам. Класіфікуюцца загадкі паводле гісторыка-тэматычнага прынцыпу: прырода і чалавек, гаспадарка і матэрыяльны, грамадскі і сацыяльны побыт, культура. У традыцыі шэраг загадак меркаваў не простае адгадванне, а веданне ад- гадкі. Зараз загадкі пераходзяць у дзіцячую аўдыторыю.

Прыгаворы

Прыгавор — вербальнае заклінанне, рыфмаваны альбо рытмічны паэтычны твор формульнага тыпу, спалучаны, як правіла, з актыўным дзеяннем з боку асобы. Прыгавор — неад’емная частка рытуалу, часта служыць своеасаблівым штуршком для развіцця дзеяння, а таксама выступае як яго моўнае выражэнне. Як канкрэтныя віды прыгавораў вылучаюцца зычэнні, віншаванні, просьбы, звароты як да рэальных, так і да міфалагічных персанажаў, розныя прыгаворы, прыгаворы-выгнанні. Прыгаворы камунікатыўнага характару дэманструюць вызначальныя ў народным светапоглядзе ідэі абмену, дару і разгортваюцца па мадэлі: я — табе, ты — мне.

Скорагаворкі

Скорагаворкі служаць сродкам навучання дзяцей хутка і выразна гаварыць. Прысяганні, бажба прамаўляліся, каб даказаць праўдзівасць, бажыліся, словы часта суправаджаліся рытуальнымі дзеяннямі (зямлю цалавалі, білі ў грудзі кулаком, кляліся на Бібліі). На праклёны былі адкляцці:

Брашы на асінавы кол. Твае рэчы табе ў плечы.

Пазаабрадавая паэзія

Лірычны род мастацтва прадстаўлены ў беларускім фальклоры разнастайнымі жанрамі песеннай творчасці. Даследчыкі па-рознаму класіфікуюць гэты матэрыял. У шматтомніку «Беларуская народная творчасць» (БНТ) прадстаўлены тамы «Купальскія і пятроўскія песні» «Песні пра каханне», «Сямейна-бытавыя песні», «Сацыяльна-бытавыя песні», «Бяседныя песні», «Жартоўныя песні», «Балады», «Песні савецкага часу», што ў цэлым адпавядае агульнапрынятаму падзелу, у аснову якога пакладзены жанрава-тэматычны падыход.

Лірыка кахання

Лірыка кахання — адна з самых светлых старонак беларускай песеннай творчасці. Яна адлюстроўвае найбагацейшую гаму пачуццяў закаханых, іх мары і надзеі на шчаслівае жыццё, трывогі і сумненні, рашучасць у пераадоленні тых перашкод, якія паўставалі на іх шляху да шлюбу.

Сямейна- і сацыяльна-бытавыя песні

Лагічным працягам гэтай тэматыкі сталі сямейна-бытавыя песні, у якіх адлюстраваны адносіны паміж мужам і жонкай, становішча жанчыны ў новай сям’і, сям’і мужа.

Тэматыка сацыяльна-бытавых песень выходзіць за межы сямейных адносін, ахоплівае розныя бакі сацыяльнага жыцця і працы селяніна. Самі назвы тэматычных груп — песні рэкруцкія, салдацкія, казацкія, чумацкія, бурлацкія, батрацкія, антыпрыгонніцкія, прымацкія — паказваюць, наколькі шырока і поўна адлюстроўваюць гэтыя творы жыццё, уклад якога ўсё больш адрозніваўся ад традыцыйнага сялянскага быту.

Калі ў сямейна-бытавых песнях у цэнтры ўвагі была жанчына, яе быт, пачуцці і перажыванні, то галоўным персанажам сацыяльна-бытавых песень з’яўляецца мужчына — рэкрут, салдат, адыходнік, змагар супраць панскага прыгнёту. Яго лёс складаны, цяжкі, часам трагічны.

Сатырычныя песні

У сатырычных песнях беларусы кпілі і высмейвалі маральна-этычныя хібы і звычаі іншых этна-культурных (яўрэі, цыганы і інш.) і сацыяльных (паны, святары) груп.

Гумарыстычныя песні

У гумарыстычных песнях, як правіла, іранізавалі над хібамі і заганамі (сквапнасць, шаляпаватасць, легкавернасць, гультайства) простых людзей.

Балады

Балады — працяглыя («доўгія») песні ліра-эпічнага характару з драматычна напружаным і разгорнутым сюжэтам; адметны жанр беларускага фальклору. У адрозненне ад рускіх і ўкраінскіх значная частка беларускіх балад належыць да рытуалаў каляндарнага цыкла (балады веснавыя, юраўскія, купальскія, восеньскія, піліпаўскія і інш.). У некаторых сюжэтах знайшлі адлюстраванне асаблівасці міфалагічных пластоў культуры (матыў пазбегнутага інцэсту, закляцця, магічных метамарфоз, чарадзейства і інш.). Тыповымі для бяседных балад з’яўляюцца сюжэты пра змеяборца Юр’я, малойца, забітага перуном, ня- вернасць жонкі мужу-ваяру, суперніцтва ў каханні двух братоў, забойства свякроўю нялюбай нявесткі. Асобнае месца займаюць гістарычныя балады, дзе адлюстравана барацьба беларусаў супраць іншаземных захопнікаў.

Прыпеўкі

Да песеннай творчасці адносяцца прыпеўкі — кароткія чатырох-, шасцірадковыя песенькі з выразным рытмам, тэматыка якіх ахоплівае самыя разнастайныя з’явы жыцця, ад заляцанняў моладзі да грамадска-палітычных падзей.

Гістарычныя песні

Асноўны артыкул: Гістарычныя песні

Яскравай адметнасцю вылучаецца песенна-эпічная традыцыя беларусаў. Да эпічных твораў традыцыйна адносяць даволі рэдкія гістарычныя песні, творы, розныя па паэтыцы, паходжанні і часе ўзнікнення, што адлюстроўваюць гістарычныя падзеі, упамінаюць іх удзельнікаў. З ранніх гістарычных песень на Беларусі была запісана песня пра Каструка Маструкавіча, што ўзнікла ў рускай фальклорнай традыцыі як водгук на шлюб Івана Грознага з дачкой кабардзінскага князя. У розных рэгіёнах Беларусі запісана сем яе вершаваных варыянтаў і адзін празаічны пераказ. Фіксаваліся і песні, у якіх выразна адчуваецца сувязь з падзеямі часоў барацьбы з набегамі татара-мангольскіх заваёўнікаў (песні пра татарскі палон, смерць воіна на полі бою), напрыклад, у песні «Ой, лятаў-палятаў да сівы гарол»:

Там агні гараць, там катлы кіпяць

І татары стаяць, палон дзелючы,

Палон дзелючы, падзяляючы,

Дзяцей з маткамі разлучаючы…

Рэкруцкія і салдацкія песні

У розных рэгіёнах Беларусі запісаны рэкруцкія і салдацкія песні, звязаныя з рускай фальклорнай традыцыяй, у якіх упамінаюцца падзеі Сямігадовай вайны, Крымскай кампаніі, войнаў з Турцыяй, Японіяй. Найбольш поўна адлюстраваны падзеі вайны 1812 г. Ім прысвечаны таксама паданні, успаміны. Героем шэрагу твораў выступае генерал Платаў. Пераапрануты ў купца, ён з’яўляецца ў стаўцы Напалеона, карае яго і ўцякае на кані. Да вайны 1812 г. прымеркаваны таксама салдацкія песні «Хранцуз бераг заступіў», «Хмары цёмны, тучы грозны», у якіх адчуваецца сувязь з сялянскай лірыкай. У песнях пра Крымскую вайну 1853—1856 гг. («Трудна, трудна нам, рабяты», «Ах, спомнім, спомнім, братцы…») упамінаюцца англічане і французы як саюзнікі туркаў. Песні апавядаюць пра гераічную абарону Севастопаля, кровапралітныя бітвы, цяжкае салдацкае жыццё.

Разам з тым класічнаму беларускаму фальклору не ўласцівыя разгорнутыя гістарычныя або былінна-гераічныя формы. Этнамузыказнаўца Т. С. Якіменка адзначае, што ва ўмовах новай парадыгмы эпасазнаўства, якая сёння актыўна фарміруецца, уплывовая героіка-цэнтрысцкая канцэпцыя эпасу праходзіць самы сур’ёзны перагляд. У беларусаў ідэі, якія песенная эпіка рэпрэзентуе, уваходзяць у надзвычай шырокі і шматмерны зместавы кантынуум. Апошні ў сваіх песенна-стадыяльных увасабленнях прынцыпова не зводзіцца да якогасьці аднаго жанравага тыпу. Беларуская песенна-эпічная традыцыя паўстае, па-першае, як пераважна арыентаваная на захаванне і данясенне не столькі дзяржаўніцкіх і героіка-гістарычных, колькі нароўні з міфам і казкай, сакральна значных для духоўнага характару беларусаў архетыпных каштоўнасцей светапогляднага ўзроўню, а па-другое — як традыцыя разгрупаваная, прыналежная ў поўным Фальклор аб’ёме сваіх музычна-стылявых і непасрэдна жанравых праяў усім гісторыка-стылявым і жанравым сферам беларускага фальклорнага песеннага комплексу.

Народны тэатр

Батлейка ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь

Асноўны артыкул: Батлейка

Драматычны род беларускага фальклору прадстаўлены разнастайнымі гульнямі, народнай драмай («Цар Максіміліян» і інш.), рознымі формамі лялечнага тэатра — батлейкі. У батлейцы побач са сцэнамі на біблейскія сюжэты, інтэрпрэтацыя якіх у многіх выпадках была адвольнай, што часам прыводзіла да забароны пастановак, разыгрываліся разнастайныя сцэнкі з народнага жыцця. Дзеючымі асобамі тут выступалі простыя сяляне, гарадавы, земскі, шынкар і інш., так што традыцыйныя формы актуалізаваліся, дазвалялі аператыўна адгукацца на розныя праявы жыцця. Спроба некаторых даследчыкаў выводзіць тэатральнае мастацтва з каляндарных і сямейных абрадаў не з’яўляецца слушнай, бо тэатральнае дзейства прынцыпова разлічана на гледача і рэалізуецца з дапамогай роляў, у той час як у рытуала такія катэгорыі адсутнічаюць (напрыклад, удзельнікі Купалля перажываюць яго, як самую праўдзівую рэальнасць, і вылучыць сярод іх простых гледачоў — немагчыма). Хутчэй за ўсё народны тэатр бярэ свае вытокі ў гульнёвых формах паводзін, але пры гэтым можа карыстацца цытатамі, узятымі з рытуалу (маш- коўніцтва, сімвалічная мова, абрадавы травестызм).

У станаўленні народных форм тэатральных прадстаўленняў значны ўклад зрабілі вандроўныя прафесійныя скамарохі, сярод якіх асаблівай папулярнасцю на Беларусі карысталіся павадыры мядзведзяў, музыкі (дудары, лірнікі, бубнары, пазней скрыпачы), выканаўцы драматычных сцэнак.

Найвышэйшай формай народнага тэатра з’яўляецца драма («мушкарат»), якая атрымала найбольшае развіццё ў другой палове XX ст. Паказы народнай драмы параўнальна вялікія па аб’ёме са значнай колькасцю ўдзельнікаў (10—20 чалавек), пэўнымі прыёмамі сцэнічнага выканання і спецыяльнай падрыхтоўкай (репетыцыі). Паказальна, што беларускія народныя драмы храналагічна прымяркоўваліся да каляднага святочнага цыкла з адпаведным светаадчуваннем, своеасаблівай карнавальнай атмасферай. Найбольш папулярнымі ў народзе былі драмы «Цар Максіміліян», «Цар Ірад» і «Трон» (спалучала сюжэты дзвюх першых), а таксама кароткія драматычныя сцэнкі тыпу «Мацей і доктар».

Акрамя тэатра жывога акцёра, вялікую папулярнасць на Беларусі набыў і лялечны тэатр — батлейка, які быў вядомы яшчэ з XVI ст. Сама назва па ходзіць ад польскай назвы горада Віфлеема (Betleem) — месца нараджэння Ісуса Хрыста. Адсюль невыпадкова, што значную частку рэпертуара батлейкі складалі сюжэты біблейскай гісторыі. Для паказу батлейкі рабілі драўляныя скрынкі (прыблізна 1,5 на 1,5 м), звычайна ў выглядзе хаткі ці царквы, з гарызантальнымі перагародкамі (ярусамі-сцэнамі). Лялькі-персанажы рабіліся з дрэва і каляровай тканіны, воўны, ільну і мацаваліся на драўляным ці металічным шпяні, пры дапамозе якога батлеечнік вадзіў іх па проразях. Рэпертуар батлейкі багаты жыццёвым і фальклорным матэрыялам, незвычайным сюжэтам, вялікай колькасцю персанажаў. Паказ складаўся звычайна з дзвюх частак: кананічнай (рэлігійнай) і свецкай (народна-бытавой). Многія сцэны мелі вострасатырычны характар і высмейвалі такія сацыяльныя тыпы, як доктар-шарлатан, прагны поп, фанабэрысты шляхціч, скнара карчмар і інш. Апошнія паказы батлейкі зафіксаваны ў 1963 г. у в. Бялевічы Слуцкага раёна.

Народныя гульні

Народныя гульні — адзін са старажытнейшых пластоў народнай творчасці; адна з сімвалічных форм паводзінаў чалавека. Вылучаюць рытуальныя гульні (ігрышчы), якія з’яўляюцца неад’емнай часткай каляндарных і сямей ных абрадаў, і ўтылітарна-практычныя (забавы), што былі сродкамі баўлення вольнага часу, маральна-эстэтычнага і фізічнага выхавання. Пазаабрадавая гульня (якіх была большасць), нягледзячы на свой сімвалічны характар, прынцыпова адрозніваецца ад рытуалу — вышэйшай формы сімвалічных паводзін чалавека. Паводле функцыянальна-тэматычнага і каляндарнага прынцыпу, традыцыйныя беларускія гульні можна класіфікаваць наступным чынам:

Каляндарна- і сямейна-абрадавыя гульні («ігрышчы»)

• Зімовыя («Жаніцьба Цярэшкі», «Яшчар», «Бахар», «Галка», «Падушачка», «Дрэма», «Закрытае шыла», «Лунёк» і інш.), што ўваходзілі ў структуру калядных святкаванняў;
• веснавыя («А мы ляда капалі», «Проса», «Мак», «Старац», «Жоравы», «Тур», «Цар», «Перапёлка», «Лука»), якія, як правіла, з’яўляліся часткаю абраду «Гуканне вясны» і выконваліся моладдзю ў форме разнастайных карагодаў;
• летнія і восеньскія («Ваджэнне куста», «Кумаванне», «Цяцерка», «Збіванне конскай галавы», «Выкінь», «Яшчар», «Абразы», «Пячэнне ката» і інш.);
• сямейна-абрадавыя («Скраданне лялькі», «Цяганне доўбні», «Чобаты», «Цыганы»);

Пазаабрадавыя гульні

• гульні з інвентаром: з палкамі («Крэглі», «Чыжык-немец», «Пікар» і інш.), з мячом («Салавей», «Горад-поле», «Вышыбайла», «Гаротнік»), з іншымі прадметамі («Заганяка», качанне кола, качанне кружка, «Каменьчыкі», «Костачкі», «Бабкі»);
• гульні без інвентара: з бегам навыперадкі, лоўляй, пошукам з элементамі барацьбы і іншымі сілавымі прыёмамі, гульні, што патрабуюць назіральнасці і кемлівасці, з перавагай элементаў інтэрмедыі і харэаграфіі.

Дзіцячы фальклор

Важную ролю ў жыцці народа адыгрывае дзіцячы фальклор як дзейсны сродак выхавання. Ён відавочна функцыянальны, суправаджае дзіця з першых дзён з’яўлення на свет, калі маці спявае яму калыханкі, забаўляе яго, і пазней, калі лічылкі становяцца неад’емным кампанентам розных дзіцячых гульняў, а дражнілкі — адным са сродкаў барацьбы з праціўнікам. Дзіцячы фальклор праз паэтычныя вобразы знаёміць дзіця з навакольным светам, да памагае яму спасцігаць асноўныя прынцыпы ўзаемаадносін у соцыуме. У паэтычнай творчасці народа дзіцячы фальклор да гэтага часу ўяўляе сабой жывую з’яву, якая захоўвае і тэндэнцыю далейшага развіцця, і свае важнейшыя функцыі — пазнавальную, выхаваўчую, эстэтычную. Сучасная ўласна дзіцячая творчасць выконвае таксама функцыю забаўляльную, што грунтуецца на традыцыях народнай смехавай культуры, і камунікатыўную. Адна з асаблівасцей дзіцячага светаўспрымання — надзвычайная эмацыянальнасць — уплывае на характар і тэматыку творчасці дзяцей і падлеткаў.

Музычна-харэаграфічнае мастацтва

Паштовая марка СССР

Музычна-харэаграфічнае мастацтва (фальклор) з’яўляецца неад’емнай часткай традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў, што генетычна ўзыходзіць да эпохі першабытнасці і адлюстроўвае эстэтычныя прынцыпы светаўспрымання народа.

Інструментальны фальклор

Будучы знітаваным з самымі рознымі сферамі народнага жыцця (працай, каляндарнай і сямейнай абраднасцю, звычаямі, адпачынкам), перадаючы багатыя ў сваіх адценнях пачуцці народа, інструментальны фальклор з’яўляецца выразнікам пазітыўнага, аптымістычнага светаадчування, носьбітам і ўзбуджальнікам абрадава-ўрачыстага і вясёлага настрою, але разам з тым можа выконваць сігнальныя, інфармацыйныя, засцерагальныя і магічныя функцыі. Для выканання найгрышаў беларусы выкарыстоўвалі розныя тыпы музычных інструментаў:

• самагучальныя інструменты (калатушка, лыжкі, клякоткі, звон, талеркі, рагулька, кляшчотка, бразготка, шаргуны, варган і інш.);
• мембранныя інструменты (бубен, барабан, грэбень);
• духавыя інструменты (пуга, ліст дрэва, карынка, дудка шчылінная, берасцянка, пішчалка, жужалка, дудка, гармонік, свісцёлка, акарына, жалейка, дуда, труба, рог);
• струнныя інструменты (бандурка, цытра, цымбалы, ліра колавая, скрыпка, басэтля).

Гл. таксама: Траістыя музыкі

Народная харэаграфія

Асноўны артыкул: Беларускія народныя танцы

Народная харэаграфія бярэ свае вытокі ў глыбокай старажытнасці, калі яна ўваходзіла ў склад рытуалу. Паступова танцавальнае мастацтва вылучылася ў асобны, па-мастацку завершаны від народнай творчасці.

Карагод

М. Філіповіч. «Карагод (ляльнік)». 1921—1922

Адным з архаічных на Беларусі харэаграфічных жанраў, які захаваў сувязь з каляндарнай і сямейнай абраднасцю, з’яўляецца карагод. Беларускія карагоды падзяляюцца на тры групы: карагодныя песні, калі пры арганічным сплаве тэксту, мелодыі і харэаграфічнага дзеяння большае значэнне мае мелодыя; для іх характэрны нескладаны прасторавы малюнак і простае харэаграфічнае дзеянне (просты, велічны, урачысты крок). Яскравыя прыклады карагодаў гэтай групы — «Страла» (выканаўцы з песняй, узяўшыся за рукі, ідуць на ўскраіну вёскі), «Лука», дзе спевакі рухаюцца, малюючы на плоскасці розныя крывыя акружнасці, ад здвоенай васьмёркі да асіметрычных фігур; гульнёвыя карагоды, дзе дасягаецца найбольш поўнае адзінства ўсіх трох кампанентаў, змест раскрываецца сукупнасцю выяўленчых сродкаў паэзіі, музыкі, харэаграфіі. Для паэтычнай і музычнай будовы гэтых карагодаў характэрна дыялагічнае выкладанне сюжэта, апавядальны тон, больш хуткі тэмп і выразны рытм напеву.

Сістэма вусна-паэтычнай творчасці заўсёды была ў руху, падпарадкоўвалася тым зменам, якія адбываліся ў жыцці яе стваральнікаў і носьбітаў. Тыя жанры, якія ўзніклі на глебе міфалагізавання прыроды і грамадскіх адносін, паступова звужаюць сферу функцыянавання, хаця і жывуць у побыце ці ў памяці. Так, працягваюць выкарыстоўвацца замовы і нават узнікаюць новыя тэксты, прыкладам, «ад каларадскіх жукоў», хоць будуюцца яны цалкам на традыцыйных схемах. Скончыўся перыяд прадукцыйнага развіцця чарадзейных казак, аднак захавалася іх пазнавальнае, выхаваўчае і эстэтычнае значэнне, яны бытуюць вусна, распаўсюджваюцца праз сродкі масавай інфармацыі. Фарміруюцца сацыяльна-бытавыя казкі, анекдоты, прыпеўкі. Пэўныя змены адбываюцца ў традыцыйных жанрах, вобразная сістэма іх пашыраецца, уключае прадстаўнікоў новых сацыяльных слаёў і класаў, з’яўляюцца новыя тэмы, пераасэнсоўваюцца традыцыйныя матывы.

Аўтэнтычныя формы традыцыйнай культуры беларусаў працягваюць захоўваць глыбінныя асновы сістэмнай цэласнасці, існуюць у разнастайнасці рэгіянальных і лакальных асаблівасцей, утрымліваюць архаічныя элементы і формы, застаючыся пры гэтым не рэліктам мінулых эпох, а жывой культурай вуснага тыпу.

Разам з тым цяпер актыўна пачынае развівацца так званы пост-фальклор, які ствараецца самімі носьбітамі для свайго выкарыстання. Пост-фальклор узнікае ў горадзе і толькі затым распаўсюджваецца шырэй, належыць да розных груповак, фрагментаваны ў адпаведнасці з сацыяльным, прафесійным, кланавым, нават узроставым расслаеннем грамадства на слаба звязаныя між сабой ячэйкі, якія не маюць агульнай светапогляднай асновы. Як правіла, ён ідэалагічна маргінальны, бо ідэалагічныя запатрабаванні гараджан задавальняюцца праз пісьмовую культуру. Гаворка ідзе пра культурна-семіятычную прастору гарадской вуліцы, школы, вучэльні, інстытута, лагера, турмы, хат- няга і сямейнага побыту з іх тэкстамі і рэліквіямі, святамі і звычаямі. Так фарміруецца шэраг «закрытых» традыцый, а іх састаўныя часткі праз такія пост-фальклорныя тэксты спраўджваюць сваю ідэнтыфікацыю.

Гл. таксама

• Беларуская міфалогія
• Абрады і звычаі беларусаў

Літаратура

• Т. А. Навагродскі [і інш.] Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам. — Мінск, БДУ, 2009. — 335 с. іл. ISBN 978-985-518-121-8
• Беларускі фальклор. Хрэстаматыя. Мінск, 1977.
• Беларуская вусна-паэтычная творчасць. Мінск, 2000.
• Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік. 1—2-е выд. Мінск, 2004—2006.
• Беларуская народная творчасць. Серыя. Мінск, 1971—2007.
• Беларускі фальклор : энцыклапедыя. Мінск, 2005—2006. Т. 1—2.
• Беларускі фальклор : Жанры, віды, паэтыка. Мінск, 2001—2004. Кн.1 : Каляндарна-абрадавая паэзія; Кн. 2 : Сямейна-абрадавая паэзія. Народны тэатр; Кн. 3 : Пазаабрадавая паэзія; Кн. 4 : Народная проза; Кн. 5 : Міфалогія. Духоўныя вершы; Кн. 6 : Малыя жанры. Дзіцячы фальклор.
• Восточнославянский фольклор : слов. науч. и нар. терминологии. Мінск, 1993.
• Традыцыйная мастацкая культура беларусаў:у6т./Т. Б. Варфаламеева [і інш.].
• Мінск, 2001—2006; Т. 1 : Магілёўскае Падняпроўе. Мінск, 2001; Т. 2 : Віцебскае Падзвінне:у2кн.2006.