Перайсці да зместу

Беларускія народныя танцы

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
«Крыжачок» на паштовай марцы Беларусі
«Лявоніха» на паштовай марцы Беларусі

Белару́скі наро́дны та́нец склаўся на працягу гісторыі фарміравання беларускага народа і яго культуры. Пры некаторай агульнасці яго з рускім і украінскім народнымі танцамі, ён адрозніваецца сфарміраванасцю і самабытнасцю. Гістарычныя ўмовы развіцця беларускага народа, пастаянная барацьба за захаванне сваіх нацыянальных рыс, прывялі да таго, што ў беларускім фальклоры наогул і ў танцы у прыватнасці захаваліся старажытныя, архаічныя рысы[1][2], што робіць вывучэнне беларускай харэаграфіі значным для разумення вытокаў беларускай культуры.

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Са старажытных часоў культурнае жыццё беларусаў было цесна звязана са святамі каляндарнага года, не сталі выключэннем і танцы. Усе святы і народныя абрады беларусаў суправаджаліся гульнямі, карагодамі і танцамі[3]. Першапачаткова танец быў цесна злучаны ў адно сінкрэтычнае цэлае з песняй, музыкай, элементамі драматычнай акцёрскай ігры, але паступова вылучыўся ў самастойны від мастацтва[2].

Самымі старажытнымі лічацца паляўнічыя і ваенныя танцы, а таксама тыя, у якіх адлюстроўваюць працэсы працы[2].

Беларускае танцавальнае мастацтва пачало складвацца ў XIV—XVI стагоддзях, калі пачала ўтварацца беларуская народнасць[3]. Далейшае развіццё яно атрымала ў перыяд раскладання і распаду феадалізму і зараджэння капіталістычных адносін, прыкладна да канца XVIII стагоддзя — часу фарміравання беларускай нацыі[4]. З сярэдзіны XIX стагоддзя ў беларускім харэаграфічным мастацтве пачынаецца новы працэс — асіміляцыя традыцыйнага фальклору з танцавальнымі формамі кадрылі і полькі, якія прыйшлі з Заходняй Еўропы[5].

Пры гэтым трэба адзначыць, што нягледзячы на ўплыў суседніх культур, беларускі народны танец з’яўляецца самабытнай і ўнікальнай формай танцавальнага мастацтва. Ігнат Манькоўскі, апісваючы вясельны абрад сялян Віцебскай губерні, пісаў[6]:

" Беларускія народныя танцы зусім не падобныя на польскія і мала нагадваюць рускія скокі. У іх рухі вельмі моцныя і хуткія… "

У танцы ў мастацкай форме выявіліся адчуванне прыгажосці жыцця, эмацыянальнасць, тэмперамент і характар народа[7]. Асаблівасць беларускага танца дынамічнасць і жыццерадаснасць, эмацыйнасць і калектыўны характар выканання[8].

Першапачаткова танцавальнае мастацтва беларусаў фармавалася ў сялянскім асяроддзі і не прызнавалася сярод верхніх слаёў насельніцтва[9], але потым праз батлейку, дзе нароўні з бытавымі сцэнкамі ўключаліся фрагменты танцаў, і прыгонныя тэатры XVIII — першай паловы XIX стагоддзя (Гродзенскі тэатр Тызенгаўза, тэатр Радзівілаў у Нясвіжы, Слонімскі тэатр Агінскага, Шклоўскі тэатр Зорыча), дзе танцавалі балет, які апасродкавана ўплываў на народную харэаграфію, танец выйшаў з бытавой плоскасці ў сцэнічную і стаў заваёўваць папулярнасць сярод шырокіх мас[3].

У дадзены момант танцавальнае народнае мастацтва часцей развіваецца сіламі прафесійных і самадзейных харэографаў у танцавальных калектывах, самыя вядомыя з якіх — Дзяржаўны ансамбль танца Беларусі, ансамбль «Харошкі», «Лявоніха».

Класіфікацыя

[правіць | правіць зыходнік]

Традыцыйна беларускія танцы дзеляць на тры групы: ілюстрацыйна-выяўленчыя, гульнявыя і арнаментальныя[1].

  • у ілюстрацыйна-выяўленчых танцах («Мяцеліца», «Верабей», «Каза», «Лянок», «Таўкачыкі») самую важную ролю адыгрывае драматычнае мастацтва салістаў, танцы багатыя жэстамі, мімікай[1].
  • у гульнявых танцах («Джыгун», «Магера», «Рэпка», «Панначка», «Ланцуг») танцоры ловяць адзін аднаго, выконваюць нейкія заданні, партнёры часта мяняюцца і т. п[1].
  • у арнаментальных танцах («Крыжачок», «Кола», «Траян», «Крутуха») асновай харэаграфічнай кампазіцыі з’яўляецца пэўная геаметрычная фігура, якую часта можна вызначыць ужо з назвы песні[1].

Праз тое, што танцы могуць мець рэгіянальныя і выканаўчыя варыяцыі, часта цяжка вызначыцца, да якой з груп адносіцца канкрэтны танец, а часам ён утрымоўвае элементы ўсіх трох відаў[1].

Згодна са структурным прынцыпам класіфікацыі харэаграфічнага фальклору вылучаюць наступныя жанры: карагоды, традыцыйныя танцы, кадрылі, полькі і гарадскія бытавыя танцы[10].

Карагоды

[правіць | правіць зыходнік]

Карагоды — найбольш старажытная форма[2]. Меркавана, з’явіліся ў канцы I тысячагоддзя нашай эры. Карагод ўяўляе сабой трыадзінства песні, гульнявога (абрадавага) дзеяння і харэаграфічнага малюнка. Па тэматыцы беларускія карагоды разнастайныя: Яны, адлюстроўваюць працоўную дзейнасць, сямейны ўклад, любоўныя адносіны, народныя святы[10]. У карагодах народная харэаграфія паступова выпрацавала свае ўстойлівыя прыёмы, пэўныя сродкі выразнасці, якія ператварыліся ў традыцыйныя і фарміравалі аснову харэаграфічнай вобразнасці[2]. У залежнасці ад сілы аднаго з трох асноўных складнікаў карагоды дзеляць на 3 вялікія групы: карагодныя песні, гульнявыя карагоды і танцавальныя карагоды[1]:

  • Песенныя карагоды маюць простую харэаграфічную структуру, з фігур асноўнымі з’яўляюцца кола, лінія, змейка, вароты і калона. Крокі таксама простыя, пераступы, крокі з прыпаданнем, крок з прыстаўкай. Як правіла адпаведнасць тэксту песень і рухаў, якія ілюструюць яго, не назіраецца[1].
  • Гульнёвы карагод ствараецца найбольш поўнай еднасцю ўсіх трох кампанентаў, харэаграфічная структура ўскладняецца, часта назіраецца змена рытму з павольнага на хуткі. У танцы дадаюцца выступленні салістаў, якія ўзбагачаюць выступ скачкамі, Кружэнне, притопами і присядками, важнае значэнне надаецца міміцы і актыўнай працы рук[1].
  • У танцавальным карагодзе сувязь паміж тэкстам песні і танцавальнымі рухамі, як і ў песенным карагодзе, невялікая, але на галоўнае месца выступае менавіта танец, а песня выконвае толькі ролю музычнага суправаджэння[1].

Беларускія карагоды адрозніваюцца разнастайнасцю рухаў, малюнкаў і тэмпаў. У залежнасці ад змены тэмпу карагод здзяйсняе змяненне ад пабудовы геаметрычных малюнкаў пры павольнай мелодыі да актыўных рухаў салістаў у рытм хуткай музыцы[1]. Часцей за ўсё традыцыйныя карагоды не суправаджаліся інструментальнай музыкай, пакідаючы гэтую ролю спеву а капэла[1].

Кадрылі

[правіць | правіць зыходнік]

Кадрылі ў сваёй аснове маюць замежнае паходжанне. Яны прыйшлі на Беларусь у сярэдзіне XIX стагоддзя[1]. Этнографы канца XIX стагоддзя адзначалі, што ці ледзь не кожная вёска мае сваю кадрылю. Гэта адбілася ў назвах танцаў: «Турэйская», «Воранаўская», «Лядкоўская», «Смаргонская», «Ляхаўская» і г. д[1]. У розных рэгіёнах Беларусі зафіксавана шмат разнавіднасцяў кадрыляў: тоўстыя кадрылі (танцуе вялікая колькасць пар), тонкія (танцуе мала пар), былі і такія кадрылі, дзе танцавалі 40 пар. Зафіксаваныя такія кадрылі, як «Шор, шэр, шыр», «Казачковая», «Бычок», «Чыжык» і мноства іншых[10].

Полькі

[правіць | правіць зыходнік]

Полька — танец чэшскага паходжання. Полька хоць і з’яўляецца запазычаным танцам, блізкая народнай беларускай харэаграфіі, яна моцна трансфармавалася ў нацыянальным плане пры гэтым аказаўшы моцны ўплыў на іншыя танцы[1]. 2/4 памер полькі добра зліўся з беларускім традыцыйным танцам, які меў аналагічны памер[10]. Так, напрыклад, «Трасуха» з’яўляецца сімбіёзам тыпавога народнага танца, ад якога яна і атрымала сваю назву, і полькі[1].

Беларускія полькі надзвычай багатыя па сваіх харэаграфічным і музычным малюнкам, яны адрозніваюцца вялікай ладавай і інтанацыйнай разнастайнасцю[1]. Полька патрабавала ад танцораў і майстэрства, і фізічнай вынослівасці[11].

Як і кадрыля, полька таксама мае мноства лакальных варыянтаў: «Барысаўская», «Віцяблянка», «Гаўкаўская», таксама назвы даваліся па асаблівасцях харэаграфіі: «Цераз нагу», «З падкіндэсам», «З прысюдамі», «На пяце», «Вінтом» і гэтак далей[1].

Гарадскія бытавыя танцы

[правіць | правіць зыходнік]

Гарадскія бытавыя танцы з’явіліся ў канцы XIX — пачатку XX стагоддзя. Асноўныя малюнкі — пары ў калону, пары па крузе[10]. Да гэтых танцаў адносіцца танец Субота[12].

Харэаграфія

[правіць | правіць зыходнік]
Д. А. Аткінсан. Беларускі танец. 1803—1804

Беларускі танец мае своеасаблівы малюнак, часам выкарыстоўваюцца дастаткова складаныя кампазіцыйныя прыёмы[13]. Кожны танец мае сваю групу элементаў руху, сваё музычнае суправаджэнне, свой рытмічны малюнак; «народны танец не толькі сцвярджае розныя тыпы рухаў. Ён надае ім вельмі разнастайнае пластычнае аблічча»[14].

Беларускія танцы амаль усе масавыя, парныя.[3] Рухі танцораў поўныя дынамізму, унутранага эмацыйнага напалу і народнага духу[15]. Асаблівасцю многіх беларускіх народных танцаў з’яўляецца таксама іх сюжэтнасць. Рухамі танца выканаўца распавядае аб сваім жыцці, аб сваёй працы, адносінах да прыроды[16].

Кампазіцыі танцаў часта нагадваюць малюнкі народнага мастацкага ткацтва і вышыўкі, выкарыстоўваюцца простыя геаметрычныя фігуры: квадрат, трохвугольнік, палоска. Пабудовы аб’ядноўваюцца ў адзінае цэлае з дапамогай перастраення, пераходаў і перапляценняў.[3] Запісаны ў Беларусі К. Галяйзоўскім вясновы карагод, уяўляў сабой разгорнуты і вобразны харэаграфічны малюнак працэсу ткацтва. Яго фігуры, якія завуцца «навіваць», «снаваць», «кішку здымаць», «апранаць», «ткаць», дасціпна ілюстравалі адпаведныя працэсы, а тэксты суправаджаючых песень да іх адносінаў не мелі[17].

Рукі ў танцы акампануюць яму, дапамагаюць перадаць настрой танцора. Палажэнні рук раскрываюць і ўзмацняюць ўнутранае мастацкае ўтрыманне танца.

М. Я. Нікіфароўскі адзначаў, што ў сумесных танцах абодвух палоў мужчыны не бралі жанчыну за талію, а тыя, у сваю чаргу, не клалі рукі на плечы мужчын, у цэлым паводзіны былі досыць сціплымі[18].

Беларускія танцы часта нясуць у сабе нейкі сюжэт, яны напоўнены пэўнай доляй тэатральнасці і акцёрства[3].

Рухі

[правіць | правіць зыходнік]

У беларускім танцы часцей за ўсё сустракаюцца чатыры пазіцыі ног — першая, другая, трэцяя і шостая, — для якіх, у адрозненне ад пазіцый ног класічнага танца, характэрна паўвываратнае становішча. Таксама можна, сустрэць яшчэ дзве пазіцыі ног: другую паралельную і чацвёртую паралельную. Ва ўсіх пазіцыях цяжар корпуса размяркоўваецца раўнамерна на абедзве нагі[19].

Рухі танцаў досыць плыўныя, адмысловых мудрагелістых фігур не выкарытана. Хлопцы паказваюць сваю ўдаласць моцным прытопваннем абцасамі ў такт музыкі, ламанні шапкі набакір, размахваннем рукамі, прысвістам і спевам[20].

Характэрнымі элементамі рухаў для беларускага танца з’яўляюцца «па-дэ-баск», «галубец», «падбіўкі», «круткі», «прытоп», «галоп», «прыпаданне», «кавыралачка», «драбушачкі» ці «дробнікі». Некаторыя з іх маюць агульныя назвы з рухамі рускага і ўкраінскага народных танцаў, але каларыт і нацыянальная форма іх выразу розныя[3].

Музычнае суправаджэнне

[правіць | правіць зыходнік]
Паштовая марка СССР
Паштовая марка Беларусі

Музычную структуру традыцыйных танцаў адрознівае перш за ўсё памер 2/4, хоць сустракаюцца і іншыя памеры, квадратная пабудова мелодыі. Інструментальнае суправаджэнне танца мае нярэдка тую ж ладава-інтанацыйную аснову, што і хараводная песня, бо з’яўляецца як бы перакладам вакальнай мелодыі на мову інструментаў, якія суправаджаюць танец.

Беларуская народная танцавальная музыка мае маляўнічую мелодыку, але пры гэтым дастаткова простая. З музычных інструментаў выкарыстоўваліся дуда, скрыпка, цымбалы, бубен, пазней гармонік, віяланчэль. На Беларусі былі вядомыя і старажытнарускія гуслі[3][21].

Асаблівай папулярнасцю ў народзе карысталася дуда, што адбілася ў тэксце прыпеўкі[22]:

Ой, без дуды, без дуды,
Ходзяць ножкі не туды,
А як дудку пачуюць,
Самі ногі танцуюсь

Часта танцы ўзнікалі як музычнае суправаджэнне да пэўных песень або гульняў. Іх назвы маглі супадаць з назвай такіх песень. Працэс меў і зваротную сілу, так прыпеўкі у розных месцах Беларусі насілі назвы «Скакушкі», «Плясушкі», «Плясухі» і таму падобнае. Прыкладамі танцаў, прывязаных да тэксту пэўнай песні, з’яўляюцца «Лявоніха», «Таўкачыкі», «Шастак» і г. д[3].

Вывучэнне танца

[правіць | правіць зыходнік]

Беларускія танцы згаданыя ў вялікай колькасці этнаграфічнай і фальклорнай літаратуры, але часта у гэтых крыніцах прыводзіцца мала харэаграфічнай інфармацыі, а часам там даецца толькі назва танца, пакідаючы за рамкамі тэксту яго сутнасць, таму важнае значэнне мае збор этнаграфічных звестак аб народных танцах, пакуль яны не страчаны беззваротна.

Сцэнічны народны танец

[правіць | правіць зыходнік]
Ігнат Буйніцкі з дачкой Аленай у танцы

Народны танец «Мяцеліца» ў 1852 годзе быў уведзены ў першую беларускую камічную оперу «Сялянка» (лібрэта і пастаноўка В. Дуніна-Марцінкевіча, музыка С. Манюшкі), у фінал першага акта. Гэта першы прыклад выкарыстання беларускага народнага танца ў тэатры[3].

Вялікую ролю ў з’яўленні сцэнічнага народнага танца адыграў Ігнат Буйніцкі, які стварыў у 1907 годзе Беларускі народны тэатр, трупа якога ажыццяўляла шырокую канцэртную дзейнасць, выязджаючы ў тым ліку і за межы краіны. У рэпертуары групы налічвалася больш за дзесятак танцаў («Лявоніха», «Юрка», «Верабей», «Мяцеліца», «Гняваш», «Мельнік», «Антошка», «Чобат», «Качан», «Чабор», «Полька» і інш.)[3]

З. Абрамовіч так апісвае выступленне танцавальнай групы ў спектаклі[23]:

" Дуда і скрыпка падаюць тэмп… Мелодыя нарастае, а Буйніцкі, узяўшыся ўбокі і злёгку сагнуўшыся, вядзе нас за сабой без усялякай рысоўкі, «запальвае» нас танцам, у якім няма нават намёку на якую-небудзь стылізацыю "

Творчая назіральнасць, цудоўныя музычныя даныя дазволілі І. Буйніцкаму этнаграфічна дакладна фіксаваць стылістыку народнага танца і ствараць яркія, дынамічныя, фальклорна-праўдзівыя танцавальныя сюіты-дывертысменты, якія сталі вытокамі нацыянальнага балетнага мастацтва[23].

У 1920 годзе ў Мінску адкрыўся Беларускі дзяржаўны тэатр, дзе балетмайстар К. А. Алексютовіч працягнуў дзейнасць Буйніцкага па збіранні і папулярызацыі народных танцаў. Працаваў на гэтым жа ніве і У. Галубок, які стварыў сваю трупу ў 1920 годзе[3].

У 1933 годзе быў адкрыты тэатр оперы і балета ў Мінску, дзе пры стварэнні нацыянальных балетаў харэографы ўпляталі ў малюнак класічнага балета элементы танцавальнага фальклору[3].

Пазней вялікая колькасць тэатральных і танцавальных калектываў, у тым ліку і самадзейных, займаліся пастаноўкай народных танцаў, што спрыяла развіццю і разнастайнасці сцэнічнага танца, ўзбагачэнню яго новымі тэхнічнымі рухамі і кампазіцыйнымі пабудовамі.

Вялікі ўклад у развіццё сцэнічнага народнага танца ўнеслі такія беларускія балетмайстры, як К. Алексютовіч, К. Мулер, С. Дрэчын, А. Рыбальчанка, П. Акулёнак, І. Серыкаў, Л. Ляшэнка, І. Хвораст, М. Чысцякоў, К. Партной і інш[3].

У культуры

[правіць | правіць зыходнік]

Народныя танцы, як неад’емная частка культуры і побыту беларусаў былі шматкроць згаданыя ў беларускай літаратуры, пачынаючы з XIX стагоддзя: у Я. Купалы, В. Дуніна-Марцінкевіча, А. Пшчэлка, у ананімнай паэме «Тарас на Парнасе» героі не толькі танцуюць самі, але і размаўляюць аб танцах[3].

З. Бядуля адзначаў, што багатую дэкаратыўнасць беларускаму танцу надае багацце кветак і тэхнік беларускага народнага касцюма[24].

Выкарыстоўваў у сваёй творчасці беларускія мелодыі і рускі кампазітар Аляксандр Глазуноў, напрыклад, беларускі народны танец, запісаны ў Друскеніках, у трыо сваёй 1-й сімфоніі[25].

Некаторыя танцы

[правіць | правіць зыходнік]

Вядома больш за 100 беларускіх народных танцаў, сярод якіх «Лявоніха», «Крыжачок», «Юрачка»[крыніца?], «Мяцеліца», «Кола», «Галубец», «Бульба»[крыніца?], «Таўкачыкі», «Трасуха», «Стрыкач»[12] і іншыя.

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с Чурко Ю. М. Вянок беларускіх танцаў.- Мн.: Беларусь, 1994. — 88 с. ISBN 5-33801097-8
  2. ↑ а б в г д Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэд.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1989.
  3. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о Алексютович 1978
  4. ↑ Портрет нации(недаступная спасылка) (руск.)
  5. ↑ Ассимиляция хореографии(недаступная спасылка) (руск.)
  6. ↑ Как царь Игната женил (руск.)
  7. ↑ Алексютович 1978, с. 5.
  8. ↑ Алексютович 1978, с. 26.
  9. ↑ Белорусские народные танцы (руск.)
  10. ↑ а б в г д Структурный принцип классификации народной хореографии. Архівавана 21 студзеня 2018. (руск.)
  11. ↑ Полька беларуская
  12. ↑ а б Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
  13. ↑ Карп П. О. О балете. М., 1967, с. 103
  14. ↑ Карп П. О балете. — М., 1967, с.103.
  15. ↑ Традиции Архівавана 15 снежня 2016. (руск.)
  16. ↑ Алексютович 1978, с. 27.
  17. ↑ Хороводный фольклор(недаступная спасылка) (руск.)
  18. ↑ Никифоровский Н. Я. Очерки Витебской Белоруссии. 2. Дударь и Музыка. — «Этнографическое обозрение» , 1892, № 2-3, с. 197
  19. ↑ Методика разучивания белорусского танца(недаступная спасылка) (руск.)
  20. ↑ Шейн П. В. Материалы…, т. 3, с. 188—189
  21. ↑ Структура музыки Архівавана 29 верасня 2017. (руск.)
  22. ↑ Песні народных свят і абрадаў, с. 49
  23. ↑ а б Э. Алейнікава. Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага. Мастацтва: вучэб. дапам.-хрэстаматыя па сусв. маст. культуры для 10 кл. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навучэння/Аўт.-укл. Г. В. Наполава — Мн.:Піан, 1998. — 360 с.: іл.
  24. ↑ З. Бядуля. Яр, Драматычныя элементы ў жыцці і творчасці нашых продкаў. — «Узвышша», 1927, № 1, с. 151
  25. ↑ Скорабагатаў В. В. Зайгралі спадчынныя куранты: Цыкл нарысаў з гісторыі прафесіянальнай музычнай культуры Беларусі. Мн., 1998

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Алексютович Л.К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры. / Под ред. М. Я. Гринблат. — Мн.: Вышэйшая школа, 1978. — 528 с. — 5 000 экз.
  • Гребенщиков, С. Сценические белорусские танцы / С. Гребенщиков. — Минск, 1974.
  • Гребенщиков, С. М. Белорусская народно-сценическая хореография / С. М. Гребенщиков. — Минск : Наука и техника, 1976. — 233 с. : ил.: нот.
  • Гребенщиков, С. Белорусские танцы / С. Гребенщиков. — Минск, 1978.
  • Никифоровский, Н. Я. Очерки Витебской Белоруссии. 2. Дударь и Музы́ка. — «Этнографическое обозрение» , 1892, № 2-3, с. 197.
  • Смольский, Б. С. Белорусский музыкальный театр / Б. С. Смольский. — Минск, 1963.
  • Чуркін, М. Беларускія народныя песні і танцы / М. Чуркін. — Мінск, 1949.
  • Чурко, Ю. Белорусский хореографический фольклор / Ю. Чурко. — Минск, 1990.
  • Чурко, Ю. М. Вянок беларускіх танцаў / Ю. М. Чурко. — Мінск : Беларусь, 1994. — 88 с. ISBN 5-33801097-8
  • Чурко, Ю. Белорусский народный танец. Историко-теоретический очерк / Ю. Чурко. — Минск, 1972.
  • Чурко, Ю. М. Народны танец / Ю. М. Чурко // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 352—354.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
commons: Беларускія народныя танцы на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларускія_народныя_танцы&oldid=4848592"