Перайсці да зместу

Беларусы Сібіры

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Беларусы Сібіры
Жыхары беларускай вёскі Тургенеўка Іркуцкай вобласці
Жыхары беларускай вёскі Тургенеўка Іркуцкай вобласці
Рассяленне  Расія, Сібір
Іншыя папулярныя мовы зносін Беларуская, руская мова, трасянка
Традыцыйныя рэлігіі (канфесіі) Праваслаўе, каталіцтва

Белару́сы Сібі́ры — беларуская дыяспара ў Сібіры.

Вышлыя з Беларусі з’явіліся ва Усходняй Сібіры ў складзе першых экспедыцый казакоў і першапраходцаў. Паводле даных Усерасійскага перапісу насельніцтва 2010 года, у Іркуцкай вобласці пражывае 7929 беларусаў (гл. таксама Беларусы Іркуччыны). У Іркуцку дзейнічае рэгіянальная грамадская арганізацыя Іркуцкае таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага[1].

Сустракаюцца таксама назвы панцырныя — уласціва для перасяленцаў першай паловы XIX ст. і іх нашчадкаў; Самаходы — перасяленцы і іх нашчадкі другой паловы XIX ст. — пачатку XX ст. (не ўключаючы спецперасяленцаў).

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

У другой палове XVI і XVII стагоддзяў паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай неаднаразова ўзнікалі ўзброеныя канфлікты. Палонных беларусаў (ліцвінаў) нярэдка адпраўлялі ў Сібір у якасці служылых людзей, таму сярод першапраходцаў і будаўнікоў першых сібірскіх гарадоў была досыць вялікая колькасць продкаў сучасных беларусаў.

Многія ліцвіны, што трапілі ў Сібір, былі найбольш адукаванай праслойкай тамтэйшага насельніцтва. Значная іх частка на Радзіме належала да саслоўя служылай шляхты. Дзякуючы гэтаму яны прымалі актыўны ўдзел у грамадскім жыцці першых сібірскіх гарадоў і астрогаў, выконвалі адказныя дзяржаўныя даручэнні.

Масавая міграцыя

[правіць | правіць зыходнік]

Хваля міграцыі пачалася падчас аграрных рэформ у Расіі. У 1850—1860 гг пераважна прыбывалі жыхары Невельскага і Себежскага паветаў Віцебскай губерні, гэтак званыя панцырныя баяры. Перасяленцам давалі 15 дзесяцін зямлі, 55 рублёў і вызвалялі на 8 гадоў ад усякіх абавязкаў.

Першая буйная прымусовая хваля беларускіх перасяленцаў у Сібір была пасля разгрому паўстання 1863—1864 гадоў. У Сібіры апынулася беларуская і польская шляхта, сярод іх былі і тыя, хто актыўна падтрымаў дзеянні лідара паўстання Кастуся Каліноўскага. У Іркуцк былі сасланыя паплечнікі і актыўныя ўдзельнікі паўстання, напрыклад Юзаф Каліноўскі, або Іасафат Агрызка. Сярод высланых былі і будучыя вучоныя, такія як Ян Чэрскі, Бенедыкт Дыбоўскі, Аляксандр Чаканоўскі.

Самая буйная плынь перасяленцаў прыйшлася паля рэформы Сталыпіна, перасяленцы гэтай хвалі называлі сябе «самаходы». У перыяд 1907—1909 з беларускіх губерняў выяхала 248 354 чалавек, для параўнання з 1904—1914 гэтая лічба складала 356 378 чалавек. Пераважна з’язджалі з Віцебскай і Магілёўскай губерняў.

" [Губерню] ахапіла нейкая перасяленчая гарачка. З'язджалі старыя і малыя, паветы выкідвалі штодня ў губернскі горад сотні перасяленцаў, і мара "ў Томск!" зрабілася лозунгам усіх і ўсякага
 "

З Віцебскай губерні пераважна пераязджалі ў Енісейскую, Томскую і Табольскую губерні, а з Мінскай акрамя таго ў Іркуцкую, Амурскую, Прыморскую і Акмалінскую губерні.

Непрадуманая лагістыка і сістэма забяспячэння для перасяленцаў прывяла да таго, што быў высокі ўзровень памерлых ад цяжкіх умоў і вяртання беларусаў на бацькаўшчыну, за перыяд 1907—1914 вярталася ў Беларусь 10,9 % перасяліўшыхся або 36 544 чалавек, 37,2 % з якіх прыйшлося на 1910—1911 год.

Беларусы, якія засталіся ў Сібіры, сяліліся асобнымі абшчынамі, ствараючы новыя вёскі і хутары.

У 1924—1926 гадах у Сібіры быў створаны 71 беларускі сельсавет, на Далёкім Усходзе — 26, на Урале — 11. Пазней было створана некалькі беларускіх раёнаў. У 1930-х праводзілася палітыка беларусізацыі ў асобных раёнах, там жа пераводзіліся школы, справаводства на беларускую мову. У сяле Таборы ў 1932 г. праводзіў набор беларускі педтэхнікум. У Сівінскім раёне ў 1928 г. налічвалася 164 хутароў і вёсак, у якіх беларусы складалі пераважную большасць, аднак с пачаткам каліктывізацыі хутара пачалі ліквідавацца, а вёскі ўзбуйняць — гэта стала прычынай паскоранай асіміляцыі, бо вёскі сталі «змешаныя» з іншымі этнасамі.

Беларусы ў Прыкам’е 1926 год[2]
Акруга Насельніцтва Беларуская мова родная Руская мова родная Іншая мова родная Пісьменнасць (на роднай мове)
Верхне-Камская 22 9 12 1 17 (4)
Кунгурская 541 354 185 2 190 (0)
Пермская 3182 979 2193 10 1229 (43)
Сарапульская 55 18 37 0 45 (7)
Комі-Пярмяцкая 4 0 4 0 4 (0)
Агулам 3804 1360 2431 13 1485 (54)

Падчас масавых рэпрэсій беларусы выселяліся на Далёкі Усход, у тым ліку і Сібір, і калі папярэднія перасяленцы не мелі моцнай самасвядомасці і падзяляліся больш па рэлігійнай прыкмеце, або падзялялі сябе па рэгіянальнай прыкмеце: віцебскія, магілёўскі і г.д.; то спецперасяленцы ўжо свядома лічылі сябе беларусамі. На 1 студзеня 1932 года

Падчас рэпрэсій былі дэпартаваны і забіты выбітныя беларускія дзеячы, сярод іх: Уладзімір Пракулевіч, Адам Станкевіч.

Эвакуацыя з БССР 1941—1945 гг

[правіць | правіць зыходнік]
Эвакуацыя насельніцтва з БССР, па падліках Э. Р. Іофэ, па даных на 01.06.1942.
Рэгіён Колькасць чалавек
Пензенская вобласць 16 000
Свярдлоўская вобласць 8 000
Тамбоўская вобласць 6 000
Новасібірская вобласць 11 000
Алтайскі край 2 592
Омская вобласць 1 501
Краснаярскі край 586

Савецкае кіраўніцтва было больш зацікаўлена эвакуацыяй гаспадаркі. Так, П. Панамарэнка ў першую чаргу ставіў эвакуацыю матэрыяльных рэсурсаў і сакрэтных архіваў, а Стліна больш цікавіла эвакуацыя каней, а не людзей[3].

Падчас вайны былі вывезены вядомыя культурныя ўстановы і прадпрыемствы

  • Дзяржаўны яўрэйскі тэатр БССР — тэатр знаходзіўся ў эвакуацыі ў Новасібірску з кастрычніку 1941 па 1946, у тэатры аднавілі даваенныя пастаноўкі, паказалі тры новыя п’есы, у тым ліку «Цеўе-малочнік» па цыкле апавяданняў Шалом-Алейхема ў пастаноўцы заслужанага артыста БССР М. Сокала.
  • Беларускі дзяржаўны тэатр — тэатр знаходзіўся ў эвакуацыі ў Томску 1941—1944. У эвакуацыі БДТ-1 ажыццявіў пастаноўку 25 спектакляў, з іх 14 новых, з якіх асаблівым поспехам карыстаўся «Хлопец з нашага горада» К. Сіманава. Тут у 1944 годзе рэжысёр Леў Літвінаў упершыню паставіў «Паўлінку».
  • Віцебская фабрыка акуляраў — у 1941 г. была эвакуіравана ў Суксун на базу мясцовага механічнага завода, разам з 400 сем’ямі рабочых. А механічны завод пасля вайны змяніў профіль і да гэтага часу выпускае оптыку.
  • Гомсельмаш — завод быў вывезены ў Курган. На 1100 вывезлі абсталяванне і незавершанную прадукцыю, разам прыехалі 290 кадравых працоўных, 135 інжынерна-тэхнічных работнікаў і 43 служачых.
  • Віцебскі медыцынскі інстытут — з 1941 па 1943 размяшчаўся ў Чалябінску

Пасляваенны стан

[правіць | правіць зыходнік]
Колькасць беларусаў у Сівінскім раёне згодна перапісамі насельніцтва
Год перапісу Колькасць беларусаў
1959 898
1979 278
1989 162
2002 90
2010 49

Пасля вайны працягнулася поўпрымусовае перасяленне народаў. Так, Магілёўская вобласць была замацавана за Молатаўскай вобласцю, але высяленне вялося і з іншых рэгіёнаў Беларусі.

Колькасць беларусаў пераселеных у Пермскую вобласць станам на 1951 год
Вобласць паходжання Колькасць сем’яў Колькасць чалавек
Брэсцкая 464 1833
Пінская 442 1690
Маладзечанская 95 404
Агулам 1001 3927

Пасля вайны беларусаў перасялялі ў сельскую мясцовасць, у асноўным для працы на лясных гаспадарках. Але ў 1960—1990 гадах назіралася дабраахватная працоўная міграцыя ў гарады.

Паслясавецкі перыяд

[правіць | правіць зыходнік]

У 1994 годзе ствараецца культурна-асветніцкае таварыства «Беларусы Сібіры», якое ўзначаліў Уладзімір Васільевіч Галуза. Таварыства стала адным з ініцыятараў стварэння Асацыяцыі нацыянальна-культурных аўтаномій і нацыянальных арганізацый гарадоў і вобласці, а Уладзімір Васільевіч Галуза — першы кіраўнік.

Пасля прыняцця Закона «Аб нацыянальна-культурнай аўтаноміі» ў 1997 годзе ствараецца Навасібірская мясцовая нацыянальна-культурная аўтаномія беларусаў, якая праз два гады пераўтворыцца ў Навасібірскую рэгіянальную нацыянальна-культурную аўтаномію беларусаў. У 1999 адкрываецца «Беларускі культурны цэнтр». У 2001 годзе ствараецца грамадская арганізацыя «Беларускі культурна-асветніцкі цэнтр у імя святой Еўфрасінні Полацкай», якая праіснавала 20 год і ў 2021 спыніла сваю дзейнасць.

На базе «Беларускага культурнага цэнтра» працуюць ансамблі і дзіцячыя гурты «Чабаток», «Белыя росы». Адзначаюцца як агульнабеларускія святы: калядкі, троіца, купалле, дзяды, радуніца; так і лакальныя, прынесеныя з розных рэгіёнаў Беларусі: свяча, грамніцы, жаніцьба Цярэшкі, гуканне вясны, сёмуха і г.д.

Згодна перапісу насельніцтва 2002 года ў Пермскай вобласці, 35 % беларускага насельніцтва валодаюць беларускай мовай, або 3 905 з 10 989 чалавек.

Вёска Тургенеўка Іркуцкай вобласці сёння самая вядомая этнічныя беларуская вёска Сібіры, была заснавана беларусамі ў 1911 годзе. Шыльда на ўездзе ў вёску двухмоўная (па-беларуску і па-руску), у вёсцы працуе гісторыка-этнаграфічны музей; у вясковай школе праводзіліся факультатывы беларускай мовы; існуе 2 творчых фальклорных калектыва — «Рушнічок» (дзіцячы) і «Варэнічкі» (дарослы). Пераважнае насельніцтва вёскі — гэта нашчадкі выхадцаў Пружанскага павета, якія прыбылі на гэтыя мясціны ў 1909 годзе. У вёсцы захавалася і беларускае дойліцтва — мноства дамоў збудавана па ўзорам беларускага вясковага дойліцтва.

У 2013—2020 гадах у бібліятэцы № 9 г. Екацярынбурга праводзіліся заняткі беларускай мовы.

Нацыянальныя аб’яднанні

[правіць | правіць зыходнік]

Вядомыя беларусы

[правіць | правіць зыходнік]

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Беларусы, пераселеныя ў Сібір, «Іркіпедыя»
  2. ↑ Усесаюзны перапіс насельніцтва 1926
  3. ↑ Э. Р. Іофэ. Эвакуация из БССР в 1941 г. и Вермахт.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Беларусы_Сібіры"