Шумеры

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Шумеры †
Барадаты мужчына (Урук, 3300 г. да н.э.)
Агульная колькасць
Рэгіёны пражывання Шумер
Мова шумерская мова
Рэлігія політэізм
Блізкія этнічныя групы

Шуме́ры † — старажытны народ, які насяляў паўднёвую Месапатамію ў 4 — 2 тысячагоддзях да н. э.

Мелі самастойную мову, роднаснасць якой з мовамі іншых груп пакуль не вызначана. З сярэдзіны 3 тысячагоддзя да н. э. пачаўся паступовы працэс выцяснення шумерскай мовы і асіміляцыі шумераў акадцамі, які завяршыўся ў першай палове 2 тысячагоддзя да н. э.

Шумеры — стваральнікі клінапісу і пісаных законаў, вынаходнікі ганчарнага кола, плуга, аркі, купала, меднага і бронзавага ліцця, клёпкі і пайкі, гравіроўкі і інкрустацыі. Шумеры былі стваральнікамі адной з першых развітых цывілізацый у гісторыі чалавецтва. Іх багатая духоўная і матэрыяльная культура паслужыла асновай для развіцця культур пазнейшых цывілізацый Месапатаміі.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Назва шумеры ў дачыненні да старажытнага народа паўднёвай Месапатаміі, які папярэднічаў акадцам, была прапанавана 17 студзеня 1869 г. філолагам Юліўсам Опертам і ў нашы дні шырока ўжываецца ў навуцы[1]. Падставай для гэтага стала згадка ў акадскіх тэкстах пра Шумер, які быў прыняты за назву краіны. У нашы дні некаторыя даследчыкі лічаць, што Шумер мог быць толькі пэўнай мясцовасцю.

У шумерскіх тэкстах насельнікі паўднёвай і цэнтральнай Месапатаміі аднолькава называюцца sag-gig-ga (літаральна "чорнагаловыя"), але гэта назва тычыцца як асабіста шумераў, так і акадцаў. Калі шумер жадаў супрацьпаставіць сваю краіну іншым, то даваў ёй найменне kalam[2]. Найчасцей шумеры вызначалі сябе па прыналежнасці да пэўнага горада-дзяржавы і называлі сябе яго дзецьмі.

Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]

Паводле старажытнай шумерскай паэмы "Энума Эліш" першыя людзі былі створаны з божай крыві і гліны[3]. Першасным месцам іх пасялення была Месапатамія[4]. У эпасе пра Гільгамеша месцам нараджэння жыцця названы Дыльмун, які сучасныя даследчыкі атаясняюць з Бахрэйнам[5]. Археалагічныя даследаванні паказваюць, што з'яўленне шумераў на Бахрэйне магло быць больш познім, чым у Месапатаміі.

Навукоўцы вылучаюць 2 супрацьлеглыя групы гіпотэз пра паходжанне шумераў. Прыхільнікі першай лічаць, што шумеры — абарыгены паўднёвай Месапатаміі, непасрэдна звязаныя з Убейдскім перыядам (6 - 5 тысячагоддзі да н. э.)[6]. Ускосна гэта пацвярджаецца антрапалагічнымі дадзенымі[7]. Аднак большасць навукоўцаў лічыць шумераў нашчадкамі старажытных мігрантаў. Нават тыя вучоныя, хто лічыў шумераў першапасяленцамі паўднёвай Месапатаміі, імкнуліся знайсці іншую іх прарадзіму. Доказам прыводзяць міфалогію і рэлігію шумераў, а таксама лінгвістычныя дадзеныя, імкнуцца знайсці падабенства мовы шумераў з фіна-ўгорскімі[8][9], цюркскімі мовамі[10][11], мунда[12] і г. д. У выніку сярод прыхільнікаў другой групы гіпотэз склалася так званая "шумерская праблема" [13] іх паходжання, далёкая ад вырашэння.

Генетыкі лічаць, што сучаснае насельніцтва паўднёва-ўсходняга Ірака захоўвае генетычную спадчыну шумераў[14].

Культура[правіць | правіць зыходнік]

Заняткі[правіць | правіць зыходнік]

Гліняны серп, 3000 г. да н. э.

Асноўным заняткам шумераў была сельская гаспадарка. Каб стала займацца земляробствам у ніжняй плыні Еўфрата і Тыгра, шумеры былі вымушаны ўдасканальваць ірыгацыйную сістэму, капаць каналы, ствараць вадасховішчы. Каналы таксама з'яўляліся важнымі транспартнымі шляхамі для забеспячэння гарадоў прадуктамі. Паколькі берагі Тыгра высокія, а ў шумераў не мелася прыстасаванняў для пад'ёму вады, то каналы звычайна вяліся ад Еўфрата[15]. Для абароны палеткаў стваралі штучныя зялёныя насаджэнні.

Большая частка апрацаванай зямлі кантралявалася абшчынамі. Акрамя таго, існавалі храмавыя гаспадаркі, дзе зямля падзялялася на тры катэгорыі[16]:

  • Зямля жрацоў, што апрацоўвалася храмавымі работнікамі з дапамогай прылад працы, выдадзеных храмамі.
  • Зямля кармлення, што падзялялася на надзелы і перадавалася ў асабістае карыстанне адміністрацыі і рамеснікам храмаў, а таксама гарадскому валадару.
  • Зямля апрацоўкі, што таксама падзялялася на надзелы і перадавалася храмавым слугам і гарадскому валадару за частку ўраджаю.

Шумеры вырошчвалі збожжавыя культуры, садавіну і гародніну. Асабліва важнае значэнне мелі ячмень і фінікавая пальма, прыстасаваныя да глебаў з высокім утрыманняў соляў. Зямлю апрацоўвалі з дапамогай матыкі і плуга, да якога ў залежнасці ад тыпу апрацоўкі мацаваліся здымныя лямешы і прылады для сяўбы[17]. У буйных храмавых гаспадарках існавалі падзел працы і спецыялізацыя.

Шумеры трымалі кароў, авечак, коз, свіней, аслоў[18]. Быкі служылі цяглай сілай падчас сяўбы. Аслы ўжываліся пры транспарціроўцы грузаў па зямлі. Дадатковымі формамі здабычы ежы з'яўляліся паляванне і рыбалоўства.

Ужо ў 3 тысячагоддзі да н. э. рамяство і гандаль вылучыліся ў якасці самастойных гаспадарчых заняткаў. У храмавых спісах названы прадстаўнікі такіх прафесій, як каваль, апрацоўшчык медзі, гарбар, цясляр, ювелір, ганчар, ткач і інш.[19] Яны працавалі за харч і магчымасць карыстацца храмавай зямлёй. Гандаль дазваляў абменьваць лішкі харчовых прадуктаў на тавары, якіх востра не хапала ў Шумеры: металы, драўніну, каштоўныя камяні і г. д. Наземныя шляхі звязвалі Шумер з Іранскім нагор'ем і Малой Азіяй. Рачныя і марскія — з краінамі Персідскага заліва. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што шумеры падтрымлівалі гандлёвыя сувязі нават з прадстаўнікамі Індскай цывілізацыі[20].

Будаўніцтва і архітэктура[правіць | правіць зыходнік]

Рэшткі старажытнага Ура

Архітэктурныя традыцыі Шумера пачалі фарміравацца ўжо ў Убейдскі перыяд. У прыватнасці, узніклі храмавыя пабудовы на платформе з неабпаленай цэглы[21]. У 3 тысячагоддзі да н. э. адбыўся працэс урбанізацыі, у выніку чаго ўзніклі гарады. Археалагічныя раскопкі звычайна арганізуюцца на месцы гарадоў, таму большасць сучасных ведаў тычацца менавіта гарадской архітэктуры.

Першапачаткова шумеры жылі ў трысняговых хацінах, але з развіццём гарадской гаспадаркі асноўным будаўнічым матэрыялам стала неабпаленая цэгла. Гарадская забудова была надзвычай шчыльнай, таму жытлы розных сем'яў часцяком падзяляліся толькі сцяной. У большасці не было вокнаў і адтуліна для вентыляцыі. У багатых дамах мог мецца другі паверх без даху, дзе гатавалі ежу і бавілі асноўны час. Першы паверх умяшчаў прыёмную, кухню, туалет і месца для прыслугі[22]. Дамы высакародных будаваліся ў форме літары U. У цэнтры памяшчаўся сад, дзе праводзілі дзень, бо ўнутры дамоў захоўваліся спякота і вільгаць[23]. Мэбля была простай: нізкія крэслы і сталы, некалькі куфраў для захоўвання рэчаў[24]. Дамы фарбавалі ў белы колер, што надавала ім прыемны выгляд.

У 2900 - 2400 гг. да н. э. дамінавалі 2 тыпы храмаў: на платформе і на ўзроўні зямлі[25]. Павелічэнне платформ прывяло да з'яўлення зікуратаў. Але сам храм на вяршыні зікурата заставаўся малым. Найбольш захаваным храмавым комплексам лічыцца Этэменігуру ў Уры. У храмавым будаўніцтве шумеры выкарыстоўвалі драўляныя калоны і аркі.

Гарады ўмацоўваліся цаглянымі мурамі. У горадзе Урук пабудова гарадскога мура прыпісвалася самому Гільгамешу[26]. Яна цягнулася на некалькі кіламетраў, мела ўздымы і тэрасы. Урукскі раён Eanna аддзяляла ўнутраная сцяна. Найдаўжэйшым умацаваннем Шумера быў мур Шульгі, пабудаваны ў XXI ст. да н. э. паміж Тыграм і Еўфратам для абароны ад амарэяў[27].

Кухня[правіць | правіць зыходнік]

Таблетка з Ура з рэцэптам піва

Асноўную ежу шумераў складалі прадукты земляробства, асабліва збожжавыя культуры. Найбольш важную ролю адыгрываў ячмень. Шумеры таксама вырошчвалі і ўжывалі зерне пшаніцы і проса. З ячменю рабілі хлеб, кашу, пірожныя, піва. Хлеб быў прадметам продажу. Існавалі спецыяльныя хлебапякарні[28]. У хлебныя аладкі дадавалі масла, мёд, зерне кунжуту[29].

У выніку адкрыцця працэсу ферментацыі шумеры навучыліся рабіць са збожжавых культур алкагольныя напоі[30]. На таблетках 4 тысячагоддзя да н. э. можна бачыць людзей, што п'юць праз трысціну піва з агульнай пасудзіны[31]. Распаўсюджанню піва спрыяў дэфіцыт чыстай пітной вады.

Акрамя таго шумеры багата вырошчвалі і спажывалі бабы, часнок, цыбулю, сачавіцу, нут, агуркі, зеляніну салаты, яблыкі, кавуны, слівы, фінікі і г. д. Кунжут, гарчыца і мак[32] выкарыстоўваліся ў якасці прыпраў.

Крыніцай мясных прадуктаў былі як свойскія, так і дзікія жывёлы: козы, авечкі, свінні, каровы, алені, розныя птушкі. Свініна лічылася прысмакам. Зранку елі яйкі. Казінае малако было папулярным напоем. У шумерскіх тэкстах згадваецца каля 50 відаў рыб[33]. Смажаная рыба з'яўлялася важным прадуктам гандлю ў Уры.

Вопратка[правіць | правіць зыходнік]

Жаночая прычоска, 3 тысячагоддзе да н.э.

Мужчыны і жанчыны апраналі саронгі і спадніцы з авечай скуры коўдрай навыварат. Мужчынскія саронгі апускаліся да каленаў, саронгі і спадніцы жанчын і высакародных — ніжэй. Жанчыны таксама абгортваліся плашчом з аўчыны. З сярэдзіны 3 тысячагоддзя да н. э. ваўняныя тканіны замянілі скуру, на цела апраналі вялікія палатняныя хусткі з фальбонамі і махрамі[34]. Капелюшы рабілі з валенай поўсці.

Мужчыны звычайна галілі галаву, але маглі мець доўгую бараду. Жанчыны аддавалі перавагу доўгім валасам, якія спляталі і абмотвалі вакол галавы. Мужчыны і жанчыны насілі ўпрыгожванні з каляровых металаў, у тым ліку каралі, завушніцы і бранзалеты, упрыгожаныя каштоўнымі і паўкаштоўнымі камянямі[35].

Грамадства[правіць | правіць зыходнік]

Палітычнай асновай шумерскай цывілізацыі былі гарады-дзяржавы[36], якія праіснавалі ў зменлівым выглядзе да падпарадкавання паўднёвай Месапатаміі Вавілонам. Яны ўяўлялі сабою абшчыны уру. Жыхары горада-дзяржавы называлі сябе яго дзецьмі. Ужо ў канцы 4 тысячагоддзя да н. э. сацыяльны склад шумерскага грамадства быў даволі стракатым. Асноўнае насельніцтва фарміравалі асабіста свабодныя абшчыннікі. Многія з іх адначасова з'яўляліся землеўладальнікамі, прычым вылучаліся заможныя і бедныя сем'і. Падчас вайны яны ўваходзілі ў апалчэнне, яно з'яўлялася асновай войска.

Важнае месца ў паўсядзённым жыцці займалі храмы, вакол якіх літаральна рос горад[37]. Яны валодалі значнымі зямельнымі ўгоддзямі, рабамі, арганізоўвалі школы і рамесныя майстэрні, захоўвалі скарб, што ў цяжкія часы мог траціцца на патрэбы ўсіх абшчыннікаў. Святары налажылі да гарадской эліты, а ў пазнейшы перыяд склалі своеасаблівую замкнёную карпарацыю.

Правіцелі гарадоў зваліся энсі або лугаль[38]. Пакуль даследчыкі спрачаюцца з-за сутнасці гэтых тытулаў. Улада звычайна перадавалася па спадчыне, аднак згадваюцца правіцелі, абраныя абшчыннікамі. Адным з іх быў Уруінімгіна, сацыяльны рэфарматар Лагаша.

На ніжэйшай прыступцы сацыяльнай лесвіцы стаялі рабы. У часы трэцяй дынастыі Ура імі маглі стаць свабодныя абшчыннікі ў выніку рашэння суда, дзеці рабоў, але найчасцей гэта былі іншаземцы, асабліва жанчыны і дзеці. Іх праца выкарыстоўвалася як у храмавых, так і ў прыватных гаспадарках. Разам з гэтым, рабы ніколі не складалі асноўную вытворчую сілу[39]. Поруч з імі працавалі наёмныя і залежныя рабочыя.

Сем'і былі манагамнымі, але заможныя мужчыны часам мелі наложніц. Мужчына заўсёды з'яўляўся гаспадаром сям'і. Адлік сваяцтва вёўся па мужчынскай лініі. Муж меў права на развод, у некаторых выпадках — прадаць жонку і дзяцей у рабства[40]. У багатых сем'ях жанчыны маглі мець сваю прыватную маёмасць і атрымоўваць самастойны прыбытак.

Адукацыя і навуковыя веды[правіць | правіць зыходнік]

Для засваення складанай сістэмы клінапісу патрабаваліся адукацыйныя ўстановы, таму ў старажытным Шумеры ў гарадах пры храмах ствараліся школы. Вучыліся ў іх пераважна дзеці заможных бацькоў[41]. Асоба настаўніка ummia высока цанілася ў грамадстве. Працэс навучання засноўваўся на завучванні і капіраванні клінапісных тэкстаў. Акрамя пісьма ў школах вывучалі асновы матэматыкі і сельскай гаспадаркі. Ролю навучальных дапаможнікаў маглі выконваць павучэнні, распаўсюджаныя ў шумерскай літаратуры. Для стымулявання вучняў ужываліся хвальба і фізічныя пакаранні.

У выніку назірання за навакольным светам шумеры першымі сістэматызавалі астранамічныя веды, вылучылі задыякальныя сузор'і, стварылі месяцавы каляндар з 12 месяцаў[42]. Кожныя 4 гады ў яго ўстаўлялі дадатковы трынаццаты месяц. Шумерам таксама належала складаная сістэма метралогіі, на фундаменце якой выраслі арыфметыка, алгебра і геаметрыя. У 2700 - 2300 гг. да н. э. з'явіліся злічальныя знакі, табліцы паслядоўных слупкоў, табліцы множання і дзялення, прыклады геаметрычных задач[43]. У якасці асноўнай ўжывалася шасцідзесятковая сістэма падлікаў. Матэматычныя веды мелі выключна прыкладное значэнне. У канцы 4 тысячагоддзя да н. э. быў распрацаваны парадак вылічэння бухгалтарскага рахунку.

Знойдзены шумерскія таблеткі, дзе перадаюцца веды пра фармакалогію і фітатэрапію[44]. Лекары працавалі пры храмах. Іх заступніцай лічылася багіня Гула, адным з сімвалаў якой быў кій, пераплецены змеямі[45].

Мастацтва[правіць | правіць зыходнік]

Старажытны Шумер быў бедны на дрэва і металы, якія завозіліся звонку, аднак яго жыхары навучыліся шырока выкарыстоўваць гліну, з якой выраблялі цэглу, посуд, цыліндрычныя пячаткі, таблеткі для пісьма і нават сярпы[46]. Ганчарства пачало развівацца ў неалітычны перыяд. Да 3 тысячагоддзя да н. э. шумерскія майстры навучыліся вырабляць кераміку высокай якасці. Пасудзіны былі разнастайнымі па форме, выкарыстоўваліся як кухоннае начынне і для захавання збожжа і вадкасцяў.

Шумерскі жывапіс не захаваўся да нашага часу, але важным сведкам развіцця мастацтва з'яўляецца скульптура[47]: стэлы і фрызы дамоў с рэльефамі, тэракотавыя, пясчанікавыя, алебастравыя і бронзавыя фігуркі людзей і жывёл. Акрамя рэльефаў сцены дамоў магла аздабляць мазаіка. На іх маляваліся міфалагічныя і сапраўдныя гістарычныя падзеі. Некаторыя скульптуры пакрываліся серабром і меддзю. Для шумерскіх статуй і выяў характэрна геаметрычнае спрашчэнне формаў[48], што можна патлумачыць або эстэтычнай пераемнасцю, або няўменнем шумерскіх майстроў. Выдатнымі прыкладамі шумерскага мастацтва з'яўляюцца 27 статуй Гудэа з Лагаша, якія дайшлі да нашага часу.

Прыкладнае значэнне мелі цыліндрычныя пячаткі. Яны ўзніклі ў канцы 4 тысячагоддзя да н. э., што супадае са з'яўленнем клінапісу. Іх ужывалі замест асабістага подпісу на гліняных таблетках, будаўнічых матэрыялах, магчыма на мяхах з таварамі. Пячаткі вырабляліся з цвёрдага каменя, натуральнага шкла ці керамікі. Цыліндр пракатвалі па вільготнай гліне. У выніку на ёй заставаўся малюнак з піктаграмай і клінапісам[49]. Малюнкі адлюстроўвалі сацыяльную або рэлігійную сімволіку.

Шумеры любілі песні і музыку, карысталіся такімі музычнымі інструментамі, як арфа, кіфара, флейта, барабан, бразготкі, сістр і г. д. На таблетках з тэкстамі песень знойдзены лічбавыя пазначэнні[50], што кажа пра імкненне запісваць не толькі словы, але і музычны гук. У шумерскіх песнях таксама згадваюцца танцы дзяўчат. У культавай песні, прысвечанай Інане і Думузі, кажацца пра тое, што падчас любоўнага танца дзяўчына акампануе сабе на інструменце[51].

  • Шумерская кераміка
    Шумерская кераміка
  • Рэльеф з Ура
    Рэльеф з Ура
  • Яшмавая пячатка і яе адбітак
    Яшмавая пячатка і яе адбітак
  • Два музыканты
    Два музыканты

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Хаця шумерская пісьмовасць у форме клінапісу вядома з канца 4 тысячагоддзя да н. э., літаратура як самастойны від творчасці ўзнікла толькі ў другой палове 3 тысячагоддзя. Першымі ў канцы раннедынастычнага перыяду (да 2350 г. да н. э.) вылучыліся павучанні, сакральна-эпічныя тэксты, загаворы і валадарскія надпісы[52]. Большая частка захаваных тэкстаў адносіцца да пачатку 2 тысячагоддзя да н. э., хаця творы, запісаныя ў іх, маглі быць створаны значна раней. Відавочна, частка сакральна-эпічных твораў пісалася пры храмах і выкарыстоўвалася для святарскай практыкі. Іншыя перапісваліся ў школах і з'яўляліся своеасаблівымі дапаможнікамі для навучання.

У нашы дні няма агульна прынятага падзелу шумерскай літаратуры па жанрах[53]. Умоўна можна вылучыць:

Мяркуецца, што большасць твораў былі паэтычнымі. Хаця шумерам былі не вядомы рыфма і сілабічнае вершаскладанне, у вершах яны выкарыстоўвалі сінтаксічныя паралелі[54].

Мова і пісьмовасць[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Шумерская мова
Асноўны артыкул: Клінапіс

Шумерская мова з'яўляецца ізалятам. Яе сувязь з іншымі групамі моў пакуль не пацверджана. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што распаўсюджванню шумерскай мовы ў паўднёвай Месапатаміі папярэднічалі старажытныя так званыя "бананавыя" мовы[55]. Структура слоў ў іх нагадвала англ.: banana: Хумбаба, Энкіду, Ніназу, Ума і г. д. Бананавыя мовы паўплывалі на шумерскую, з іх былі пазычаны некаторыя тапонімы, імёны і назвы прафесій. Аднак у прыхільнікаў існавання "бананавых моў" ёсць сур'ёзныя апаненты.

Распаўсюджанне шумерскай мовы фіксуецца прыкладна з 3200 г. да н. э., калі з'явіліся першыя клінапісныя тэксты. Ужо ў 3 тысячагоддзі да н. э. шумерская мова зведала ўплыў акадскай і пасля кароткага перыяду адраджэння падчас трэцяй дынастыі Ура была выціснута ёю з гутарковай сферы ў першай палове 2 тысячагоддзя да н. э. Аднак, шумерская літаратурная мова працягвала захоўвацца яшчэ доўгі час[56], выкарыстоўвалася ў Вавілоне і Асірыі.

Стандартнай формай шумерскай мовы лічыцца eme-ĝir. У позніх помніках пісьмовасці таксама фіксуецца форма eme-sal, якую адносяць да жаночых персанажаў літаратурных твораў[57]. Такім чынам, шумерская мова магла мець мужчынскую і жаночую форму маўленняў.

Шумерскі клінапіс — найстаражытнейшая форма пісьма[58]. Ён нарадзіўся ў выніку эвалюцыі піктаграм. Прыкладна з 2800 г. да н. э. назіраецца імкненне запісу з дапамогай клінапісу гукаў.

Зноскі

  1. ↑ Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. - С. 21
  2. ↑ Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. - С. 30
  3. ↑ Sumerian Mythology
  4. ↑ The Origin of Humans according to Ancient Sumerian Texts
  5. ↑ The Dilmun Civilization: An Important Location for Ancient Mythology and Trade
  6. ↑ Ubaidian Culture - Trade Networking and the Rise of Mesopotamia
  7. ↑ Arkadiusz Soltysiak, Physical anthropology and the “Sumerian problem”
  8. ↑ А. Герман, О сумерском языке и его отношении к угро-алтайским языкам
  9. ↑ Simo Parpola, Sumerian: A Uralic Language
  10. ↑ O. Suleymenov, SUMERIAN CONVERGENCES
  11. ↑ Ioannis Kenanidis, Yet Another Suggestion about the Origins of the Sumerian Language
  12. ↑ Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. - С. 28
  13. ↑ Alyssa Loyless, Exploring the Sumerian Problem Архівавана 13 лістапада 2018.
  14. ↑ In search of the genetic footprints of Sumerians: a survey of Y-chromosome and mtDNA variation in the Marsh Arabs of Iraq
  15. ↑ Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. - С. 44
  16. ↑ Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. - С. 47
  17. ↑ Крамер, С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. - С. 78 - 93
  18. ↑ Agriculture and Hunting
  19. ↑ Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. - С. 50
  20. ↑ Sumerian Foreign Trading Connections
  21. ↑ Sumerian Art and Architecture
  22. ↑ What Did Houses For Ordinary People In Sumer Look Like?
  23. ↑ Sumerian Homes(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2018. Праверана 20 лютага 2018.
  24. ↑ Ancient Homes & Houses
  25. ↑ Sumerian Art and Architecture
  26. ↑ Uruk
  27. ↑ 7 Famous Border Walls
  28. ↑ Sumerian Economy
  29. ↑ Food - The Ancient Sumerians
  30. ↑ Ці ёсць у піва супрацьзапаленчы эфект?(недаступная спасылка)
  31. ↑ The Modern Recreation of Ancient Sumerian Beer
  32. ↑ Poppy Seeds: An Ancient Sumerian Baking Spice
  33. ↑ Food - The Ancient Sumerians
  34. ↑ Fashion in Ancient Sumer.
  35. ↑ CLOTHING AND JEWELLERY
  36. ↑ Sumerian Civilization
  37. ↑ Sumerian Social System
  38. ↑ En, Ensi and Lugal
  39. ↑ Slaves and households in the near east, p.21
  40. ↑ FAMILY LIFE IN ANCIENT SUMERIA
  41. ↑ Sumerian Education
  42. ↑ Sumerian Calendars and Astronomy
  43. ↑ Sumerian Mathematics
  44. ↑ Крамер, С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. - С. 71 - 74
  45. ↑ Health Care in Ancient Mesopotamia
  46. ↑ Pottery and Tools - A look into Ancient Sumer Архівавана 11 кастрычніка 2020.
  47. ↑ Sumerian Art (c.4500-2270 BCE)
  48. ↑ Sumerian Art and Architecture
  49. ↑ Sumerian Cylinder Seals
  50. ↑ Music in Ancient Sumeria – History and Importance
  51. ↑ Uri Gabbay, Dance in Textual Sources from Ancient Mesopotamia Архівавана 9 жніўня 2017.
  52. ↑ Sumerian literature
  53. ↑ Гл.: Black, J. The Literature of Ancient Sumer.
  54. ↑ Sumerian literature
  55. ↑ Гл.: Канева И. Шумерский язык. — СПб.: Центр «Петербургское Востоковедение», 1996.
  56. ↑ Sumerian Language
  57. ↑ Sumerian Language
  58. ↑ Sumerian cuneiform script and Sumerian language

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Емельянов, В. Древний Шумер: очерки культуры. — СПб.: Петербургское Востоковедение, Азбука-классика, 2003. ISBN 5-85803-161-7
  • Крамер, С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле / Пер. с англ. А.В. Милосердовой. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. ISBN 978-5-9524-4805-6
  • Black, J. The Literature of Ancient Sumer. — Oxford University Press, 2006. ISBN 9780199296330

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

commons: Шумеры на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Шумеры&oldid=4490244"