Перайсці да зместу

Тыбетцы

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Тыбетцы
(བོད་པ་)
Агульная колькасць 6,6 млн (2019 г.)
Рэгіёны пражывання  Кітай — 6,3 млн
 Індыя — 200 тыс.
 ЗША — 10 тыс.
Мова тыбецкая мова
Рэлігія будызм, бон
Блізкія этнічныя групы шэрпы, таму, цян, бхотыя, балці

Тыбетцы (саманазва: བོད་པ་) — азіяцкі народ, карэнныя жыхары Тыбета. Большасць тыбетцаў жыве ў Тыбецкім аўтаномным раёне і правінцыі Цынхай у складзе КНР. У выніку задушэння тыбецкага паўстання 1959 г. вялікая колькасць тыбетцаў апынулася за межамі сваёй радзімы. Яны склалі значныя грамады ў іншых краінах, пераважна ў Індыі, ЗША, Швейцарыі, Бутане, Канадзе. Агульная колькасць (2019 г.) — каля 6,6 млн чалавек.

Тыбетцы з’яўляюцца прамымі нашчадкамі мезалітычнага і неалітычнага насельніцтва, якое ў перыяд 22 тысячы — 8 тысяч гадоў таму заняло Тыбецкае нагор’е. Мяркуюць, што старажытныя мігранты ва Усходнюю Азію першапачаткова дасягнулі верхняга і сярэдняга басейна ракі Хуанхэ. Тут адбыўся падзел на продкавыя групы кітайцаў і тыбета-бірманцаў. Апошняя група перасялілася на тэрыторыю Сычуані, адкуль продкі тыбетцаў рушылі ў Тыбет[1]. Выказваецца гіпотэза[2], што генетычная мутацыя, якая дазваляе тыбетцам болей эфектыўна выкарыстоўваць кісларод і такім чынам быць болей прыстасаванымі да ўмоў высакагор’я, была атрымана ў спадчыну дзякуючы гібрыдызацыі іх продкаў з дзянісаўскім чалавекам. Цікава, што паводле падання саміх тыбетцаў[3], яны паходзяць ад шлюбу малпы з жанчынай-дэманам.

Зыход валадара, XV ст.

Згодна міфалогіі бон, найстаражытнейшая цывілізацыя Чжанчжунь (або Шаньшунь) узнікла на захадзе Тыбецкага нагор’я. Яна ўяўляла сабою федэрацыю з некалькіх дзяржаўных утварэнняў і мела цэнтр каля гары Кайлас. У 1999 г. кітайскія археолагі сапраўды знайшлі на захадзе нагор’я развітую культуру жалезнага века і далі ёй назву Чжанчжунь. Яе носьбіты ведалі ганчарства, трымалі авечак і коней, рабілі магільні з круглымі каменнымі насыпамі. Магільні культуры Чжанчжунь эквівалентны па часе ўзнікнення кітайскім імперыям Цынь і Хань[4].

У IV — VI стст. у даліне Ярлунг уздоўж рэчышча Цан-по ўзнікла дзяржава Бод з цэнтрам у Лхасе. З пачатку VII ст. яна была вядома ў імперыі Тан як Тубо (Туфань). Ярлунгская дынастыя падначаліла Тыбецкае нагор’е, Цынхай, часткі сучасных правінцый Сычуань і Юньнань, вяла барацьбу за аазісы Кашгарыі супраць кітайцаў і цюркаў. У 645 г. яна заваявала Чжанчжунь[5]. У 763 г. тыбецкае войска разрабавала танскую сталіцу Сіянь[6]. Важным здабыткам перыяду дзяржавы Бод было прыняццё будызму, разам з якім у Тыбеце сталі вядомы пісьмо, літаратура, філасофія, права. Тыбецкі будызм фарміраваўся на аснове традыцыі ваджраяна са значным уплывам манаства. У яго паўсядзённай практыцы адлюстраваны мясцовыя анімістычныя і магічныя вераванні. У той жа час пад уплывам будызму прыхільнікі традыцыйных культаў стварылі рэлігію бон.

У сярэдзіне IX ст. дзяржава Бод распалася. У барацьбе за ўладу высакародныя тыбецкія сем’і імкнуліся знайсці падтрымку з боку духавенства. Таму, нягледзячы на раскол у шэрагах прадстаўнікоў розных рэлігійных школ, будызм паступова набыў яшчэ большы ўплыў. XII — XIV стст. нават сталі перыядам будысцкага адраджэння. З XI ст. галоўную ролю адыгрывала школа сак’я[7], для якой былі характэрны ўмеранасць і вера ў тулку — перароджаных лам. У 1245 г. прадстаўнікі сак’я дамагліся фармальнага падпарадкавання Тыбета Чынгізідам, а наўзамен атрымалі магчымасць місіянерскай дзейнасці сярод манголаў. У 1253 г. Пагба-лама атрымаў тытул намесніка Тыбета, але быў затрыманы пры двары хана Хубілая, дзе стварыў мангольскае пісьмо на аснове тыбецкага, стаў духоўным настаўнікам хана і садзейнічаў распаўсюджанню тыбецкага будызму ў Мангольскай імперыі[8]. Тыбет ператварыўся ў важны культурны і рэлігійны цэнтр Усходняй Азіі.

Саслабленне імперыі Юань дазволіла тыбецкаму арыстакрату Джанчубу Г’ялцэну выступіць супраць усемагутных манахаў школы сак’я і ў 1354 г. захапіць уладу. На працягу другой паловы XIV — першай паловы XVII стст. Тыбетам кіравалі свецкія валадары, якія арыентаваліся на будысцкую школу каг’ю, знакамітую сваёй рыторыкай. У 1409 г. містык Цанкапа заснаваў кляштар Гандэн і ператварыў яго ў асяродак новай будысцкай школы гелуг, што ўвабрала асноўныя рысы школ сак’я і каг’ю[9]. Яго вучань Гедун Друпа быў абвешчаны тулку Далай-ламам. У XVII ст. узнік яшчэ адзін важны тытул тулку — Панчэн-лама. У 1642 г. пры падтрымцы айратаў і Панчэн-ламы Далай-лама V стаў тэакратычным валадаром Тыбета.

Усталяванне ўлады далай-ламаў дазволіла праводзіць паступовыя змены, якія спрыялі ўніфікацыі ўнутранага ладу жыцця, распаўсюджанню ў дзяржаўным кіраўніцтве адзіных узораў літаратурнай мовы. Тым не меней, пасля смерці Далай-ламы V аўтарытэт тэакратычных валадароў сярод падданых не быў бездакорным, што дазваляла суседнім Джунгарскаму ханству і імперыі Цын умешвацца ва ўнутраныя справы, у тым ліку шляхам ваенных уварванняў[10]. Пасля выгнання джунгараў з Лхасы ў 1720 г. маньчжуры пакінулі там гарнізон з 3000 воінаў. Тыбетцы паўставалі супраць прысутнасці іншаземнага войска ў 17271728 гг., 1750 г., 18371861 гг., аднак духоўная і свецкая арыстакратыя аддавала перавагу саюзу з імператарам. У 1791 г. умяшанне цынскай арміі дазволіла тыбетцам адбіць напад непальскага войска. Фармальна вайна з Непалам скончылася толькі ў 1856 г.

Саслабленне імперыі Цын дазволіла Вялікабрытаніі ў 19031904 гг. здзейсніць ваенную экспедыцыю ў Тыбет. Хаця яна скончылася вывадам брытанскіх ваенных сіл і падпісаннем шэрагу міжнародных дагавораў, якія абавязвалі Вялікабрытанію і яе суперніцу Расію весці палітыку ў дачыненні да Тыбета ў адпаведнасці з інтарэсамі Цын, брытанская акупацыя на поўдні Тыбета доўжылася некалькі гадоў, Тыбет быў абавязаны выплочваць значную кантрыбуцыю. Гэта спарадзіла ксенафобскія настроі і паўстанне ўсходніх тыбетцаў у 1905 г. Іх ахвярамі сталі еўрапейскія місіянеры і кітайскія сяляне. У 1904 г. Далай-лама XIII пакінуў Лхасу і здзейсніў вандроўку ў Ургу, дзе безвынікова спрабаваў заключыць пагадненне з Расіяй[11]. Падчас вяртання праз Пекін у 1908 г. ён быў сустрэты імператрыцай Цысі з вялікай пашанай. Цынскае прадстаўніцтва ў Лхасе ініцыявала некаторыя рэформы: размеркаванне часткі ўлады на карысць свецкіх колаў, адкрыццё свецкіх кітайска-тыбецкіх школ, з’яўленне першай двухмоўнай газеты.

У 1910 г. імперыя Цын паспрабавала канчаткова падпарадкаваць Тыбет і кіраваць ім непасрэдна. У краіну было ўведзена войска. Далай-лама XIII збёг у суседнюю Індыю. Але маньчжурская акупацыя распаўсюджвалася тольку на Лхасу і некаторыя стратэгічныя дарогі. У 1911 г. Сіньхайская рэвалюцыя зрынула дынастыю Цын. У 1912 г. маньчжурская адміністрацыя ў Лхасе капітулявала. У 1913 г. Далай-лама XIII абвясціў Тыбет незалежнай дзяржавай, хаця гэты акт не быў прызнаны з боку Кітая[12]. Па ініцыятыве Вялікабрытаніі ў Шымле адбылася трохбаковая канферэнцыя[13]. Яна скончылася безвынікова, паколькі Кітай адмовіўся ратыфікаваць пагадненні, у якіх Тыбет называўся незалежным. Каб стварыць сучасную армію, Далай-лама V падвысіў падаткі, але супраць гэтага выступіў панчэн-лама. Ён выехаў у Манголію, а адтуль — у Кітай[14]. Проціборства двух першых будысцкіх святароў працягвалася да смерці Далай-ламы V у 1933 г.

Ваенны парад у Лхасе, 1938 г.

У 19301932 гг. арміі, падначаленыя Гаміньдану, разграмілі тыбецкія вайсковыя фармаванні, якія занялі спрэчныя тэрыторыі ў Цынхаі і Сычуані. У 1935 г. у акупаванай кітайскай арміяй частцы Цынхая нарадзіўся Далай-лама XIV. У 1940 г. ён быў прызнаны з боку Кітая. Вонкавыя кантакты Тыбета заставаліся вельмі абмежаванымі. Існавала некалькі брытанскіх гандлёвых прадстаўніцтваў на паграніччы. Часовая кітайская місія пачала працу ў Лхасе пасля смерці Далай-ламы XIII. Галоўную ролю ў кіраванні адыгрывалі прадстаўнікі святарскіх колаў. Армія была недастаткова ўзброена. У 1950 г. рознагалоссі паміж свецкімі і духоўнымі адміністратарамі на ўсходзе прывялі да акупацыі гэтага рэгіёну Народна-вызваленчай арміяй Кітая. У 1951 г. тыбецкая дэлегацыя падпісала ў Пекіне дагавор з КНР[15], у якім пагадзілася на заняццё ўсёй тэрыторыі Тыбета, а наўзамен атрымала абяцанне самакіравання і павагі да рэлігіі. У 1954 г. Далай-лама XIV наведаў Усекітайскі Сход Народных Прадстаўнікоў у якасці дэпутата і сустрэўся з Маа Цзэдунам.

У 1957 г. усходнія тыбетцы кхам-па, што фармальна падпарадкоўваліся кітайскім уладам, а не ўраду Далай-ламы XIV, паднялі паўстанне супраць палітыкі пераразмеркавання сялянскай зямлі. Тыбецкія ўзброеныя сілы, накіраваныя для дапамогі Народна-вызваленчай арміі Кітая, перайшлі на бок паўстанцаў. У сакавіку 1959 г. жыхары Лхасы таксама ўзнялі паўстанне, паколькі сярод іх распаўсюдзіліся чуткі, быццам бы кітайцы збіраюцца выкрасці манарха. Яно было задушана, аднак Далай-лама XIV пакінуў Паталу і разам з блізкімі асобамі збёг у Індыю[16], дзе па прапанове Джавахарлала Нэру арганізаваў тыбецкі ўрад у выгнанні.

У 1965 г. у складзе КНР быў створаны Тыбецкі аўтаномны раён, які значна адрозніваецца ад гістарычнага Тыбета і не ўключае частку тэрыторый, населеных тыбетцамі. Яны ўвайшлі ў склад кітайскіх правінцый Цынхай, Ганьсу і Сычуань. Падчас культурнай рэвалюцыі большасць тыбецкіх кляштароў былі разбураны, тысячы тыбетцаў рэпрэсаваны. Разам з гэтым, была ліквідавана феадальная сістэма землеўладання, пашыраны фармальныя правы простых грамадзян. У межах КНР назіраецца хуткае павелічэнне тыбецкага насельніцтва[17]. Тым не меней, з 1959 г. існуе эміграцыя тыбетцаў, пераважна ў суседнюю Індыю, дзе вылучаюць 3 асноўныя хвалі ўцекачоў[18]:

  • Першая (1959 — 1970-я гг.) была найбуйнейшай. Болей за 80 тысяч тыбетцаў рушылі ўслед за Далай-ламам IV. Гэтая хваля была прадстаўлена выхадцамі з розных раёнаў Тыбета і розных сацыяльных пластоў, але мужчыны, манахі і ваенныя, у ёй пераважалі. Тыя, хто з’явіўся ў Індыі або нарадзіўся там да 1979 г., атрымалі від на жыхарства, зямельныя надзелы ў карыстанне, прыцягваліся індыйскімі ўладамі да працы і службы ў арміі ў высакагорных раёнах.
  • Другая (19861996 гг.) супала з пэўнай лібералізацыяй жыцця ў КНР. Яна склала каля 25 тысяч чалавек, 44 % з якіх былі манахамі і манашкамі. Многа каму з гэтых новых бежанцаў было адмоўлена ў выдачы віду на жыхарства, што значна абмяжоўвае выбар заняткаў. Звычайна яны асядалі ў тыбетцкіх паселішчах на поўначы Індыі. Але пашырэнне паселішчаў было не магчымым, паколькі тыбетцы як іншаземцы не маюць права на набыццё новых зямельных надзелаў. Таму ўцекачы адчулі перанаселенасць, у 1990-х гг. назіраўся пераезд з Індыі ў іншыя краіны. Так, у 19921994 гг. каля 1000 тыбетцаў пераехалі ў ЗША[19].
  • Трэцяя хваля (з 1998 г.) характарызуецца значнай колькасцю тых, хто жадаў атрымаць духоўную адукацыю або далучыцца да манаскіх грамад.

Усяго ў Паўднёвай Азіі былі створаны 52 тыбецкія паселішчы, якія карыстаюцца ўнутранай аўтаноміяй. У нашы дні тыбецкая дыяспара складае каля 5 % ад агульнай колькасці тыбетцаў.

Апрацоўка зямлі

Культура тыбетцаў фарміравалася многія тысячагоддзі ў шчыльнай сувязі з мясцовай прыродай, прыстасаваннем да высакагорнага засушлівага плато. Асноўным заняткам, які дазваляў выжываць ва ўмовах Тыбецкага нагор’я, з’яўлялася адгонная і качавая жывёлагадоўля — выпас якаў, авечак і коз. Асабліва важным было прыручэнне якаў, буйных траваедных жывёл, найбольш прыстасаваных да высакагор’я. Гэта адбылося каля 5 — 10 тысяч гадоў таму[20][21]. Яны забяспечваюць чалавека малаком, скурай, поўсцю і мясам, выкарыстоўваюцца як уючныя жывёлы. Традыцыйная адгонная сістэма выпасу ўключала міграцыі статкаў з вясны для дасягнення высакагорных летніх пашаў з наступным павольным вяртаннем ўвосень на зімовыя пашы і больш сталыя паселішчы пастухоў. Улетку і ранняй восенню, калі статкі пасвіліся на ўзвышшах, пастухі традыцыйна жылі на стаянках і пераязджалі па меры неабходнасці, залежна ад таго, ці была паша. У мінулым некалькі сем’яў пасвілі сваю жывёлу разам. Дойных самак і цялят утрымлівалі асобна ад маладзейшых самак і самцоў[22]. Конегадоўля ўзнікла ў перыяд ад неаліта да жалезнага века. Тыбетцы трымаюць некалькі лакальных маларослых парод коней. Генетычныя даследаванні паказалі, што тыбецкія коні паходзяць з Цэнтральнай Азіі, адкуль трапілі праз Манголію[23]. Прыручэнне коней стала магчымым дзякуючы кантактам з качавымі народамі, якія насялялі землі на поўнач ад Тыбета.

Ворныя землі складаюць усяго 2 % ад агульнай плошчы рэгіёна[24]. Найбольш прыдатным раёнам для земляробства з’яўляюцца даліны ўздоўж рэчышча Цан-по. Асноўная культура на працягу 3600 гадоў — ячмень. На ўсходзе Тыбета здаўна вядома грэчка. У нашы дні таксама вырошчваюць і іншыя культуры — рыс, кукурузу, проса, пшаніцу, рапс, гародніну. Для атрымання дастатковых для пражыцця ўраджаяў тыбетцы спалучаюць севазварот, змешванне культур і паравыя перыяды. Зямля апрацоўваецца плугам, запрэжаным якамі, а потым рыхліцца ўручную, каб раздрабніць глебу і выдаліць буйныя камяні, выкапаныя плугам. Ураджай збіраюць кароткімі сярпамі для абразання сцёблаў. Недахоп гародніны і садавіны кампенсуецца зборам дзікіх раслін[25].

Сярод тыбетцаў нават у нашы дні шырока распаўсюджаны хатнія рамёствы накшталт ганчарства, прадзення, разьбярства па дрэву і косці, шыцця вопраткі і г. д. Аднак ужо ў старажытнасці вылучылася прафесійнае рамяство, у першую чаргу апрацоўка металаў. Часта майстры жылі пры сем’ях арыстакратаў або пры манаскіх грамадах, абслугоўвалі кляштары і рэзідэнцыі. Майстэрства перадавалі ў спадчыну. У першай палове XX ст. прафесійныя рамеснікі і гандляры Лхасы стваралі супольныя аб’яднанні накшталт карпарацый, якія кантралявалі вытворчасць і кошты. Тыбецкія рамеснікі шырока вядомы маляўнічымі насценнымі дыванамі, рэлігійнымі сувенірамі, ювелірнымі вырабамі, нажамі, маскамі і інш.[26][27]

Асноўны традыцыйны харчовы прадукт — смажаная ячменная мука цампа, якую аднолькава багата спажываюць у земляробчых і жывёлагадоўчых раёнах. Яе ядуць сухой, але часцей змешваюць з гарбатай і малочнымі прадуктамі. Цампа можа выкарыстоўвацца падчас цырымоній у выглядзе дробкі мукі, развеянай у паветра. Малочныя прадукты і мяса таксама шырока спажываюцца ва ўсіх раёнах. У засушлівых мясцінах мяса рэжуць на палоскі і сушаць, але вядомы стравы са смажанага і варанага мяса. Ялавічыну прынята драбніць, каб потым дадаваць у складаныя стравы ці гатаваць фрыкадэлькі. Распаўсюджана страва ў выглядзе варанай авечынай галавы, але галовы якаў звычайна не вараць. Малако кісляць, робяць з яго масла і сыр[28].

Паўсядзённым напоем з’яўляецца гарбата. Жывёлагадоўцы дадаюць у яе соль і масла. Такім чынам яна сагравае людзей, якія шмат часу праводзяць на вольным паветры, дае ім неабходныя тлушч і калорыі. У земляробчых раёнах масла надзвычай дарагое, таму гарбату з ім гатуюць у асаблівыя дні або для гасцей. Замест масла ў гарбату дадаюць малако[29]. Традыцыйны алкагольны напой — чаанг[30]. Ён вырабляецца з варанага ячменю, мае кісла-салодкі смак. Згодна народнаму этыкету, гаспадар напаўняе чару чаанг пасля кожнага з першых трох глыткоў, потым госць павінен выпіць поўную чару да дна.

Тыбетцы вядомы захаваннем традыцыйнай медыцынскай сістэмы. Лічыцца, што яна ўзнікла ў сярэднявеччы на аснове сінтэзу мясцовых ведаў і лекавага майстэрства, што прыйшло з Індыі. У эпоху дзяржавы Бод арганізоўваліся сустрэчы лекараў з Тыбета, Паўднёвай Азіі, Персіі і Кітая. Далай-лама XIII садзейнічаў арганізацыі шпіталя, медыцынскай адукацыі і пісьмовых медыцынскіх трактатаў[31]. Пасля бегства з Тыбета Далай-лама XIV узнавіў у 1961 г. дзейнасць школы традыцыйнай медыцыны ў Дхарамсале[32]. Тыбецкая медыцына таксама вывучаецца ў фармакалагічным універсітэце ў Сініне[33].

Тыбецкая традыцыя выкарыстоўвае мноства шляхоў для дыягностыкі хвароб. У першую чаргу лекар выяўляе па целаскладзе, форме галавы, страваванні, рэжыме сну і выразе эмоцый прыналежнасць чалавека да тыпу ветру, агню або зямлі і вады. Кожны тып схільны да пэўных захворванняў. Схільнасць да хвароб таксама фарміруецца з-за месца пражывання і заняткаў. Найчасцей дыягназ ставяць дзякуючы аналізу стрававання, пульсу і мачы. Лекаванне цягнецца доўгі час, паколькі лекар на кожным этапе карэктуе свае метады[34]. Медыкі выкарыстоўваюць пераважна раслінныя лекі. Але характэрна тое, што лек не можа складацца з 1 інгрыдыента. Склад лекаў заўсёды шматкампанентны.

Тыбецкія жанчыны з Юньнані ў традыцыйных строях

Тыбецкая народная вопратка даволі разнастайная, адрозніваецца ў залежнасці ад рэгіёна, сацыяльнага становішча, занятку, пары года. Аде любая вопратка мае свабодны крой і доўгія рукавы. У халодную ноч шырокае адзенне дае магчымасць спаць не распранаючыся. Падчас дзённай спякоты шырокі рукаў дазваляе агаляць рукі.

Вопратку шыюць з ваўняных тканін, шоўку, футра, скуры і г. д. Асноўныя элементы:

Боты звычайна вырабляюць са скуры якаў і кароў, але ўлетку распаўсюджаны ваўняныя з баваўнянай падшэўкай. Абутак розніцца па фактуры і даўжыні халявы, але не падзяляецца на мужчынскі і жаночы[35].

Яшчэ адзін важны элемент вопраткі — цырыманіяльны шоўкавы шалік хата (хада). Ён сімвалізуе добразычлівасць, дабрабыт і спачуванне. Яго ўручаюць на ўрачыстых падзеях, падчас вяселляў, пахаванняў, нараджэння, прыбыцця і ад’езду гасцей. Пры гэтым прынята зычыць поспеху[36].

Вопратку, асабліва жаночую, прынята аздабляць узорамі. Жанчыны і мужчыны ўпрыгожваюцца кольцамі, пацеркамі, абярэгамі з косці і каштоўных металаў.

Хаця ў Тыбеце здаўна існавалі гарады, асноўны тып паселішча — вёска. Да нашых дзён захоўваюцца як вёскі з раскіданай планіроўкай на горных схілах, што лічацца болей старажытнымі, так і з лінейнай планіроўкай уздоўж дарог. З-за ўздымаў і апусканняў горнага ландшафта размяшчэнне жытла змяняецца разам з перападам вышынь. Часцей для будаўніцтва жытла робяць штучныя тэрасы, пры гэтым скальны масіў становіцца натуральным фундаментам. Апорнай канструкцыяй усяго будынка з’яўляецца калона парцыяльнага ціску, на якую накладваюць насціл, які ператвараецца ў своеасаблівы хрыбет дома. Сцены маюць роўны кут, іх узводзяць з каменняў, cчэпленых гліняным растворам. Унізе сцены болей тоўстыя, чым уверсе — ад 0,8 м да 0,5 м[37]. З вонкавай часткі кладуць камяні з адтулінамі, каб мацаваць да іх свойскую жывёлу. Большасць тыбецкіх вясковых дамоў двух- або трохпавярховыя. Ніжэйшыя паверхі выкарыстоўваюцца для гаспадарчых патрэб, захавання падчас зімовых маразоў жывёлы. Верхні паверх — для жылля і абавязковага малітоўнага пакоя.

Мураваныя канструкцыі пачалі ўзводзіцца ў Тыбеце каля 1300 гадоў таму. Відавочна, найбольш старажытнымі каменнымі будынкамі былі будысцкія храмы, якія спярша паўтаралі абрысы храмаў Індыі. З заснаваннем дзяржаўных утварэнняў пачалося будаўніцтва абарончых комплексаў, дзе ўжываліся мясцовыя тэхналогіі[38], у прыватнасці ўмацаваныя сцены нагадвалі трапецыю, захоўвалася іх сіметрыя, дахі мелі пляскатую форму і абмяжоўваліся парапетамі. Многія рысы старажытнай абарончай архітэктуры пазней перайшлі ў цывільную, выкарыстоўваліся пры будаўніцтве храмаў і палаца Патала.

Найбольш прыкметнай часткай архітэктурнай спадчыны з’яўляюцца рэлігійныя пабудовы, асабліва буйныя кляштарныя комплексы. Тыбецкія кляштары ўтрымоўваюць некалькі шматпавярховых пабудоў, знутры якіх ладзіліся шырокія залы для арганізацыі малітоўных сходаў і рытуалаў. Акамя таго, там меліся невялікія пакоі, што выкарыстоўваліся як келлі для манахаў, школьных заняткаў, індывідуальных малітваў. Яны маглі быць аб’яднаны крытымі калідорамі і мурамі. Двор кляштара — таксама важная прастора для арганізацыі святочных цырымоній. Характэрная рыса рэлігійнай архітэктуры — увага да інтэр’ера[39], таму асноўнае аздабленне храмаў і кляштароў рабілася знутры, а не з вонкавай часткі. Напрыклад, разьба аконнай драўлянай ліштвы заўважна знутры, а не звонку. Вядомы выпадкі, калі кляштары ладзіліся ў пячорах. Да будысцкай архітэктуры Тыбета таксама адносяцца ступы.

Маці і дзіця ў Лхасе

Раней у раёнах, населеных тыбетцамі, існавала 7 форм шлюбу[40]:

  • братняя паліандрыя, калі група братоў жэніцца з адной жанчынай
  • паліандрыя бацькі і сына
  • несваяцкая мужчынская паліандрыя
  • сястрынская палігінія, калі сёстры бяруць шлюб з адным мужчынам
  • палігінія маці і дачок
  • несваяцкая жаночая палігінія
  • манагамія

Братняя паліандрыя і манагамія былі найбольш распаўсюджанымі. Традыцыйна тыбетцы разлічвалі ступень сваяцтва ў шлюбе — пяць пакаленняў па матчынай лініі і сем па бацькоўскай, хаця многія не маглі вызначыць генеалогію так далёка. Веданне радавода было важным пераважна для высакародных сем’яў.

Нявесту шукалі сярод прадстаўнікоў свайго сацыяльнага пласта[41]. Галоўная роля ў гэтым належала бацькам жаніха. Яны вялі перамовы праз пасярэднікаў, карысталіся дапамогай варажбітак і астролагаў. Ламы школы гелуг не уступаюць у шлюб, але іншыя школы не забараняюць шлюбныя зносіны. Шлюбу папярэднічалі заручыны ў доме нявесты, падчас якіх сям’я жаніха перадавала падарункі сваякам нявесты. Часам заручыны і вяселле адбываліся ў той жа дзень. У іншых выпадках перадвясельны банкет і вясельная бяседа праходзілі з розніцай у 2 ці 3 дні. Вяселле суправаджалася шэсцем на чале астролага. Пасля вяселля мужу і жонцы не дазвалялася 3 дні выходзіць з хаты. Такім чынам правяралася моц іх сувязі[42].

Галоўнай сацыяльнай адзінкай лічылася гаспадарка, якая ўключала пашыраную сям’ю, што складалася з 3 пакаленняў нуклеарных сем’яў[40]. Звычайна на чале пашыранай сям’і стаяў дарослы мужчына, не абавязкова старэйшы, але працаздольны. Часам на чале гаспадаркі станавілася жанчына. Жанчыны падобна мужчынам мелі права зямельнай і іншай спадчыны. Тым сямейнікам, якія пайшлі ў кляштар, спадчына наогул не перадавалася. Дзеці павінны былі прытрымлівацца жорсткай дысцыпліны. Магчымасць атрымаць адукацыю была толькі ў тых, хто ішоў у кляштар або рыхтаваўся да дзяржаўнай службы.

Развод традыцыйна быў адносна простым і лёгкім[42]. Калі пара разводзілася, бацька атрымліваў апеку над дзецьмі мужчынскага полу, а маці — над дзяўчаткамі. У паліандрычных шлюбах жонка магла развесціся з мужам, даўшы яму авечку і выправадзіўшы яго за дзверы.

Гаспадаркі адной вёскі або адной мясцовасці аб’ядноўваліся ў суседкія грамады на чале старасты і ў земляробчых раёнах — адказнага за ірыгацыю. Яны выконвалі першасныя ўладныя і судовыя функцыі, пры гэтым арыентаваліся на старажытныя кодэксы. Цэнтральная ўлада ўмешвалася ў кантроль над мясцовымі жыхарамі толькі ў выключных абставінах, калі справа ішла пра дзяржаўную здраду або забойства вядомага чалавека. З усталяваннем тэакратыі далай-ламаў існавалі 2 незалежныя адна ад адной галіны чыноўнікаў — свецкіх і рэлігійных, прычым свецкія часцяком рэкрутаваліся з рэлігійных колаў. Кляштары не ўваходзілі ў сістэму свецкага кіравання і не залежалі ад грамад[43].

Згодна тыбецкаму праву XVI — XVII стст., якое з некаторымі зменамі дзейнічала да 1959 г., усё насельніцтва падзялялася на 3 класы: свецкая арыстакратыя, простыя свецкія асобы і манахі. Прадстаўнікі арыстакратыі з’яўляліся нашчадкамі сем’яў, з якіх паходзілі далай-ламы, старажытных валадарскіх родаў і драбнейшых землеўласнікаў. Яны складалі ўсяго 5 % насельніцтва, аднак валодалі большасцю зямель, пашаў і статкаў[44]. З іх ліку набіраліся дзяржаўныя чыноўнікі. Існавала група з 30 сем’яў, якія лічыліся болей высакароднымі за астатнія.

Простыя свецкія асобы падзяляліся на нешматлікі пласт трал-па, сем’і якіх валодалі надзеламі ад 8,1 га да 120 га, сялян ду-джунг з невялікімі прыватнымі надзеламі, беззямельных сялян мі-бо і дольшчыкаў тра-бо. Апошнія 2 групы заключалі пісьмовы дагавор аб карыстанні зямлёй, пашамі і статкамі з арыстакратыяй. Часцяком яны жылі ў хатах, што належалі гаспадарам зямлі. Яны былі абавязаны выплочваць рэнту, падаткі, бязвыплатна працаваць на дзяржаву і гаспадара зямлі, не мелі права па сваёй волі пакідаць месца жыхарства. У гэтай сувязі іх становішча параўнальна з прыгоннымі[45]. У Тыбеце таксама меліся групы з вельмі нізкім сацыяльным статусам: раг’яб-па (рыбакі, мяснікі, прыбіральшчыкі памерлых, прастытуткі, часам кавалі і ювеліры) і нангзан (нашчадныя слугі, блізкія па статусе да рабоў).

Адмена кітайскімі ўладамі традыцыйнай грамадскай сістэмы ў 1959 г. і культурная рэвалюцыя фактычна значылі вызваленне для большасці насельніцтва ад сацыяльных ланцугоў. Аднак яны таксама прывялі да рэпрэсій, ад якіх пакутавалі не толькі высакародныя асобы, але і простыя людзі. У нашы дні існуе дыскусія паміж крытыкамі старога тыбецкага грамадства і яго абаронцамі, якія сцвярджаюць, што папярэдні лад засноўваўся не столькі на эксплуатацыі, колькі на супрацоўніцтве прадстаўнікоў розных сацыяльных груп[46].

Народная творчасць

[правіць | правіць зыходнік]
Жанчыны-музыканты, фота 1938 г.

Тыбецкі фальклор даволі разнастайны. Сюжэты многіх казак запазычаны з Паўднёвай Азіі, разам з імі існуюць чарадзейныя казкі, прысвечаныя прывідам і духам, якія маюць мясцовую глебу[47]. Тыбецкі эпас пра валадара Гесэра шырока распаўсюджаны сярод іншых народаў Цэнтральнай і Усходняй Азіі, мае некалькі розных сюжэтаў і лічыцца адным з найдаўжэйшых эпічных твораў свету[48]. У Тыбеце яго пашыральнікамі былі спевакі і музыканты баб сгрунг[49], якія не толькі пераказвалі эпізоды твора, акампанавалі сабе на музычных інструментах, але таксама дэманстравалі сцэнкі, падобныя на тэатральныя відовішчы. У сярэднявеччы ў Тыбеце ўзнік народны тэатр ачэ лхамо[50]. Ён меў свецкі характар, уключаў песні, кароткія дыялогі, танцы і пантаміму. На вуліцах Лхасы выступалі прафесійныя спевакі, чые творы былі лірычнымі, але часам утрымоўвалі палітычную і сацыяльную сатыру[51]. У нашы дні тыбетцы імкнуцца захоўваць народную вусную і музычную спадчыну, хаця пасля культурнай рэвалюцыі адбылося значнае набліжэнне тыбецкай папулярнай культуры да кітайскай[52].

Тыбецкае мастацтва мае старажытныя карані. З канца XX ст. у сярэднім і верхнім цячэнні Цанпо было знойдзена болей за 5000 наскальных малюнкаў з выявамі людзей, раслін, дрэў, зброі, посуду, сімвалаў і жывёл. Самыя раннія з іх створаны каля 3000 год таму. Найбольш познія — каля 1000 г. н. э.[53] Аднак большасць захаваных прадметаў мастацтва пазнейшых часоў у той ці іншай ступені з’яўляюцца рэлігійнымі. Яны былі заказаны рэлігійнымі ўстановамі або набожнымі людзьмі для выкарыстання ў рэлігійнай практыцы. Многія асобныя карціны, скульптуры і прадметы мастацтва ствараліся як складовыя часткі большага твора мастацтва накшталт алтара або інтэр'ера пэўнага храма ці палаца. Тыбецкія мастакі прытрымліваліся правілаў, указаных у будыйскіх пісаннях, у дачыненні да прапорцый, формы, колеру, пазіцыі, палажэння рук і іншых атрыбутаў.

Найбольш вядомыя прыклады тыбецкага жывапісу — фрэска, гравюра і танка. Фрэскі ўпрыгожваюць сцены, столі і праходы тыбецкіх храмаў і палацаў. Большасць прысвечаны важным рэлігійным і гістарычным асобам. На фрэсках можна знайсці малюнкі грамадскага жыцця, людзей, якія спяваюць, танцуюць, займаюцца спортам і акрабатыкай. У вялікіх палацах і храмах ёсць фрэскі, што адлюстроўваюць працэс іх будаўніцтва. Гравюрны жывапіс узнік у 1302 г. са з’яўленнем ксілаграфичнага друку[54]. У ксілаграфіі ўдзельнічалі майстры розных прафесій, у тым ліку мастакі[55]. Галоўным чынам яны стваралі выявы сутраў, але падобна фрэскам гравюрны жывапіс не быў пазбаўлены болей свецкіх матываў.

Жывапіс танка ўяўляе сабою малюнкі на кавалках тканін, якія выкарыстоўваліся ў будысцкіх цырымоніях. Танкі дзеляць на 2 вялікія катэгорыі[56]:

Для размалёўкі выкарыстоўвалі тэмперу. Кампазіцыя вельмі геаметрычная. Рукі, ногі, вочы, ноздры, вушы і розныя рытуальныя прылады размяшчаюцца ў сістэматычнай сетцы вуглоў і перасечаных ліній. Рэлігійная сімволіка павінна адпавядаць строгім правілам. Мастак павінен быць належным чынам навучаны і мець дастатковае рэлігійнае разуменне, веды і вопыт, каб стварыць дакладны твор.

Тыбетцы таксама вядомы рэлігійнай скульптурай і каляровымі выявамі мандалы. Знакаміта будысцкая традыцыя стварэння і разбурэння мандал з пяску. Складаныя дэталі патрабавалі траціць тыдні на іх завяршэнне, але пасля спецыяльнага рытуала і прагляду яны разбураліся, што сімвалізавала веру ў часовую прыроду матэрыяльнага жыцця[53]. Выявы багоў выдаляліся ў пэўным парадку, а пясок збіраўся ў збан і выкідваўся ў раку.

Тыбецкая мова адносіцца да сіна-тыбецкай групы моў, падзяляецца на шматлікія рэгіянальныя дыялекты. У якасці літаратурнай мовы выкарыстоўваецца лхаскі пісьмовы дыялект. Тыбецкае пісьмо ўзнікла ў VII ст. н. э. дзякуючы працы Тонмі Самбхоты[57], вучонага, які выкарыстаў у якасці асновы індыйскую пісьмовасць брахмі. Першапачаткова яно ўжывалася для перакладу будысцкіх тэкстаў, пазней — для складання асабіста тыбецкіх. Большасць літаратурных твораў мае рэлігійны характар[58]. Сучасная тыбецкая літаратурная мова захоўвае многія старажытныя рысы, уключаючы ўласную сістэму запісу лікаў, паважлівыя формы назоўнікаў і дзеясловаў.

Танка з выявай «нябеснага» пахавання

У старажытнасці тыбетцы спавядалі рэлігію, якая ўключала анімістычныя вераванні і шаманісцкія абрады. Пазней яна трансфармавалася ў рэлігію бон, якая, аднак, запазычыла многія рысы будызму. Ён распаўсюдзіўся з VII — VIII стст. і ў сваю чаргу запазычыў шматлікія старажытныя культы. Лічыцца, што такія традыцыі, як малітоўныя барабаны і сцягі, пасткі для злых духаў, святочныя танцы і расціранне святых камянёў прыйшлі ў тыбецкі будызм з традыцыйнай рэлігіі[59]. Большасць абрадаў бон супадаюць з будысцкімі, хаця малітоўныя барабаны бон круцяцца супраць гадзіннікавай стрэлкі, замест звыклых для лам званочкаў вернікі бон выкарыстоўваюць талеркі.

Прыхільнікі бон і тыбецкага будызму шануюць шматлікіх багоў і духаў[60]. Некаторыя з іх былі запазычаны з індыйскай міфалогіі разам з будызмам, але значна трансфармаваліся ў свядомасці вернікаў. Напрыклад, Брахма і Індра разглядаюцца як прыхільнікі Буды. Шыва сімвалізуе эгаізм, таму ў мясцовых міфах забіваецца або ўтаймоўваецца. У гонар Агні пры храмах арганізуюцца вогненыя цырымоніі. Вышэй індыйскіх багоў стаяць бадхісатвы. Мясцовыя багі падзяляюцца на «паноў» бдаг-по і мясцовых багоў і духаў лакапала. Найбольш заўважнае месца сярод бдаг-по займаюць багі гор ньен. Вераць у тое, што яны калісьці панавалі ва ўсім Тыбеце, але пазней былі падначалены Падмасамбхавам. Дваісты характар маюць дакіні. Яны ўяўляюцца жудаснымі жанчынамі, што сілкуюцца чалавечынай. Але ў той жа час яны прасветленыя, спрыялі распаўсюджанню тантрычнага будызма[61]. Магутную сілу маюць лу — змеепадобныя пярэваратні, звязаныя з вадою. Найбольшы жах вернікаў выклікаюць чырвонаскурыя багі-вампіры цэн. Лакапала прымаюць форму жывёл або дэманаў, увасабляюць элементы мясцовасці, хваробы, перамогу і г. д.

Вера ў багоў і духаў звязана не толькі з шанаваннем, але і абарончай магіяй[62]. Тыбетцы носяць абярэгі, практыкуюць ачышчальныя рытуалы, звяртаюцца да астролагаў[63]. Некаторыя рытуалы нагадваюць старажытныя шаманскія звычаі. У якасці мага або шамана найчасцей выступае святар бон, але ім можа быць будысцкі лама і нават свецкая асоба. У мінулым была шырока распаўсюджана вера ў злых чарадзеек ньінба. Найчасцей яны ўяўляліся жанчынамі з ніжэйшых колаў грамадства[64]. Іх пошук і пакаранне таксама патрабавалі ведання магііі.

Тыбетцы захавалі спецыфічны абрад «нябеснага» пахавання, упершыню апісаны ў XIV ст.[65] Калі тыбецец памірае, сям'я запальвае алейныя лямпы побач з памерлым, манахі моляцца каля цела на працягу некалькіх дзён. Дзень пахавання вызначаецца варажбой. Сямейнікі і сваякі не прысутнічаюць на пахаванні, замест гэтага застаюцца дома і моляцца. Суседзі адвозяць цела да асаблівага месца, дзе майстар пахавання здзяйсняе рытуалы над целам, заклікаючы сцярвятнікаў. Над месцам пачынаюць кружыць птушкі, і майстар разбірае цела на дробныя кавалкі. Лічыцца добрым знакам, калі сцярвятнікі з’ядаюць усё цела, бо згодна павер’ю вялікі грэшнік не цікавіць іх нават пасля смерці[66]. У Тыбеце існуюць і іншыя спосабы пахавання пасля смерці, у тым ліку пахаванне ў вадзе, крэмацыя і інгумацыя. Іх практыкуюць лакальна або ў выпадку смерці ад інфекцыйнага захворвання, каб не прычыніць шкоду сцярвятнікам.

  1. Wang B, Zhang Y-B, Zhang F, Lin H, Wang X, Wan N, et al. (2011) On the Origin of Tibetans and Their Genetic Basis in Adapting High-Altitude Environments. PLoS ONE 6(2)
  2. Chen, F., Welker, F., Shen, CC. et al. A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau. Nature 569, 409—412 (2019)
  3. The Tibetan Creation Myth
  4. Mystery of Zhangzhung Civilization Unveiled
  5. TUBO KINGDOM, TIBETAN EMPIRE, SONGTSEN GAMPO AND PRINCESS WENCHENG
  6. Tubo 吐蕃, Kingdom of Tibet
  7. Sakya History
  8. A Brief History of the Phags-pa Script
  9. The Gelug Sect of Tibetan Buddhism
  10. Elliot Sperling, Pho-lha-nas, Khang-chen-nas, and the Last Era of Mongol Domination in Tibet
  11. The Thirteenth Dalai Lama, Tubten Gyatso
  12. Was Tibet «independent» in history?
  13. LEARN A LITTLE ABOUT TIBET(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 ліпеня 2021. Праверана 9 красавіка 2022.
  14. W.G.Surkhan, On the Panchen Lama
  15. Jigme Yeshe Lama, The Seventeen Point Agreement: Seventy Years of China’s Occupation of Tibet
  16. Tibetans revolt against Chinese occupation
  17. YAN HAO, Tibetan Population in China: Myths and Facts Re-examined
  18. Seonaigh MacPherson, Anne-Sophie Bentz, and Dawa Bhuti Ghoso, Global Nomads: The Emergence of the Tibetan Diaspora (Part I)
  19. Tibetans — Encyclopedia of Chicago
  20. Tibetan yak — The Alaska Zoo
  21. Yak — alimentarium
  22. Gerald Wiener, The yak, an essential element of the high altitude regions of Central Asia
  23. Genetic spotlight thrown on a hardy, high-altitude horse breed(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2021. Праверана 11 красавіка 2022.
  24. Agriculture and Climate in Tibet
  25. Boesi, A. Traditional knowledge of wild food plants in a few Tibetan communities. J Ethnobiology Ethnomedicine 10, 75 (2014)
  26. FOLK ARTS & ARTISANS
  27. Tibetan Handcrafts
  28. Anderson, et al. (2021). Encyclopedia of Sustainability (2nd edition). Great Barrington, MA: Berkshire Publishing Group Архівавана 27 студзеня 2022.
  29. Yak Butter Tea Is a Traditional Tibetan Drink With a Practical Purpose
  30. Chhaang
  31. Tibetan Medicine History Архівавана 15 красавіка 2022.
  32. What Is the History of Tibetan Medicine?
  33. Suonan DD, Chen WD, Lin PC. [Study on sustainable development of Tibetan medicine resources on Qinghai-Tibet Plateau]. Zhongguo Zhong Yao Za Zhi. 2019 Oct;44(20):4538-4544
  34. Roberti di Sarsina, P., Ottaviani, L., & Mella, J. (2011). Tibetan medicine: a unique heritage of person-centered medicine. The EPMA journal, 2(4), 385—389
  35. Tibetan traditional clothing
  36. Tibet — New World Encyclopedia
  37. Jiayu Shang, Bin Zhao, A Study of Construction Techniques of Tibetan Villages in Saiergu Town
  38. Tibetan Vernacular Architecture
  39. Shields, Carolyn Patricia From fortress to monastery: The evolution of Tibetan temple and monastic architecture
  40. а б Tibetans — Marriage and Family
  41. Marriages and Spouse Selection in Tibet
  42. а б TIBETAN MARRIAGE, WEDDINGS, CHILDREN AND FAMILIES
  43. Tibetans — Sociopolitical Organization
  44. Feudal Serfdom in Old Tibet
  45. Melvyn Goldstein, An Anthropological Study of the Tibetan Political System
  46. Robert Barnett, Human Rights in Tibet before 1959
  47. FOLK TALES FROM TIBET COLLECTED AND TRANSLATED BY CAPT. W. F. O’CONNOR, CLE.
  48. Epic of King Gesar — New World Encyclopedia
  49. Zhambei Gyaltsho, Bab Sgrung: Tibetan Epic Singers
  50. Antonio Attisani, Tibetan Theatre (Ache Lhamo)
  51. Melvyn C. Goldstein Lhasa Street Songs: Political and Social Satire in Traditional Tibet
  52. Tibetan music and the music of Tibetans
  53. а б Tibetan art — New World Encyclopedia
  54. A study of the Earliest Tibetan Woodcut Copies
  55. Dungkar Lobzang Trinlé, Tibetan Woodblock Printing: An Ancient Art and Craft
  56. Thangka — New World Encyclopedia
  57. Thönmi Sambhota
  58. Tibetan Epistemology and Philosophy of Language
  59. Bön (Tibet’s Ancient Religion) — Tibetpedia(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2022. Праверана 1 мая 2022.
  60. Gods, Demons, Sages, and Enlightened Kings
  61. Dakinis were fearsome witches
  62. Zeff Bjerken, Exorcising the Illusion of Bon «Shamans»: A Critical Genealogy of Shamanism in Tibetan Religions
  63. Charles Ramble, The Assimilation of Astrology in the Tibetan Bon Religion
  64. Levine, N. Belief and Explanation in Nyinba Women’s Witchcraft // Man New Series, Vol. 17, No. 2 (Jun., 1982), pp. 259—274
  65. Sky Burial: Tibet’s Ancient Tradition for Honoring the Dead
  66. Sky burial — Tibetpedia(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2022. Праверана 2 мая 2022.