Перайсці да зместу

Беркут

Гэты артыкул уваходзіць у лік выдатных
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Беркут
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Aquila chrysaetos Linnaeus, 1758

Арэал
выява

     Аселыя папуляцыі      Пералётныя папуляцыі

     Сустракаецца толькі не ў сезон размнажэння
Ахоўны статус

Сістэматыка
на Віківідах

Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  175407
NCBI  8962
EOL  10985575
FW  94489

Бе́ркут, ці аро́л-ма́ркут (Aquila chrysaetos) — адна з найбольш вядомых драпежных птушак сямейства ястрабіных, самы распаўсюджаны ў свеце арол. Пашыраны ў Паўночным паўшар’і, сустракаецца ў лясных, горных і пустынных раёнах Еўразіі, Паўночнай Афрыкі, Паўночнай Амерыкі. Пазбягае чалавека. На большай частцы арэала жыве асела, трымаецца парамі каля гнязда. Качуе пасля перыяду гнездавання, месца зiмовак у межах гнездавога арэала, акрамя Крайняй Поўначы ва Усходняй Еўропе. Палюе на разнастайную дзічыну, часцей на зайцоў, грызуноў і многія віды птушак. Гняздо робіць на высокім дрэве альбо на цяжкадаступным скалістым уступе. У кладцы звычайна два яйкі, аднак часцей за ўсё выжывае толькі адно птушаня. Выкарыстоўваецца як лоўчая птушка.

За апошнія стагоддзі беркут знік з многіх раёнаў, дзе жыў раней — асноўныя абмежавальныя фактары звязаны з трансфармацыяй чалавекам гнездавых і кармавых біятопаў. У цяперашні час беркут, як і большасць іншых еўрапейскіх птушак-драпежнікаў, знаходзіцца пад аховай нацыянальных законаў і міжурадавых пагадненняў[1]. У прыватнасці, беркут мае статус віду, які знаходзіцца пад крытычнай пагрозай знікнення ў Чырвонай кнізе Беларусі[2], уключаны ў нацыянальныя Чырвоныя кнігі Літвы, Латвіі, Расіі[3], Украіны, Польшчы.

Знешні выгляд

[правіць | правіць зыходнік]
Маладая птушка — вялікія белыя плямы на крыле, белы хвост з цёмнай аблямоўкай.

Вельмі буйны і моцны арол — даўжыня цела 76-93 см, размах крылаў 180—240 см[4].

Самкі значна большыя за самцоў, звычайна яны важаць ад 3,8 да 6,7 кг, тады як самцы — ад 2,8 да 4,6 кг[4].

Дзюба — тыпова арліная: высокая і сціснутая з бакоў, крукападобна загнутая ўніз. Пёры на зашыйку некалькі падоўжаныя — прыкмета, якая таксама сустракаецца ў арла-магільніка. Крылы доўгія і шырокія, некалькі звужаныя ля асновы крыла і ў аснаванні кісці, так што пры лунанні задні край крыла выглядае выгнутым ў выглядзе лацінскай літары S; гэтая характэрная асаблівасць найбольш ярка выяўлена ў маладых птушак[5]. Хвост злёгку закруглены і даўжэйшы, чым у іншых тыповых арлоў. Па суадносінах да шырыні крыла ён больш блізкі да ястрабіных арлоў, у прыватнасці, да арла-карліка, аднак у адрозненне ад яго шырокі і ў палёце раскрыты веерам[6]. Пры лунанні птушка пальцападобна расстаўляе пярэднія махавыя пёры[7].

Дзюба беркута

Афарбоўка апярэння дарослай птушкі вагаецца ад цёмна-бурай да чорна-бурай з залацістымі пёрамі на патыліцы і шыі, з-за чаго па-англійску яго назва гучыць як «залаты арол» (англ.: Golden Eagle). Па заканчэнні лінькі пер’е часам адлівае фіялетавым колерам, які пасля знікае. Абодва полы афарбаваныя аднолькава. Маладыя птушкі ў цэлым падобныя на дарослых, але вылучаюцца больш цёмным (у першы год амаль чорным) апярэннем і маюць белыя «сігнальныя» плямы на верхнім і ніжнім баку крыла, а таксама светлы хвост з цёмнай паласой па краю. На думку арнітолагаў, белыя меткі служаць своеасаблівай абаронай ад агрэсіі дарослых арлоў, нецярпімых да прысутнасці іншых драпежнікаў на сваёй тэрыторыі. Гэтыя асаблівасці апярэння не спрыяюць магчымасці ўладкаваць свой уласны гнездавы ўчастак, аднак дазваляюць здабываць корм на чужой тэрыторыі[8].

Канчатковы дарослы ўбор набываецца к 5,5-6,5 гадам, паступова пасля кожнай лінькі арол прымае ўсё больш дарослы выгляд. Вочы цёмна-карычневыя, дзюба цёмная, васковіца і ногі жоўтыя. Птушаняты пры вылупленні пакрыты белым з шараватым налётам пухам, які пасля замяняецца чыста белым. Лапы магутныя, з вельмі моцнымі вялікімі чорнымі кіпцюрамі, як і ў іншых арлоў апераны да пальцаў[5][6][7].

Лінька расцягнута па часе з сакавіка-красавіка па верасень-кастрычнік, пры гэтым некаторыя махавыя пёры мяняюцца не кожны год[9].

Вылучаюць шэсць падвідаў беркута, якія адрозніваюцца агульнымі памерамі і інтэнсіўнасцю афарбоўкі апярэння (падрабязней гл. раздзел Класіфікацыя і падвіды).

Беркут валодае надзвычай вострым зрокам — там, дзе чалавек бачыць глянцавую фатаграфію, птушка адрознівае скопішча рознакаляровых кропак[10]

У беркута, як і ў іншых арлоў, а таксама ястрабаў і сокалаў, надзвычай востры зрок, але толькі ў светлы час сутак. Так, напрыклад, зайца гэты арол бачыць на адлегласці да двух кіламетраў.

Шэраг адаптацый, якія выявіліся ў здольнасці хутка вызначыць велічыню аб’екта і адлегласць да яго, развіліся ў выніку эвалюцыі. Вялікія вочы дазваляюць адлюстроўваць буйнейшы малюнак на сятчатцы вока, а значна вышэйшая шчыльнасць святлоадчувальных клетак (палачак і колбачак) робіць яго больш выразным і дэталёвым. Пры гэтым у кожным воку прысутнічаюць не адна, як у многіх жывёл, а дзве цэнтральныя ямкі — зоны максімальнай канцэнтрацыі рэцэптараў (такая ж асаблівасць ёсць у некаторых іншых груп птушак, якім патрабуецца павышаная канцэнтрацыя ўвагі — калібры, зімародка і ластавак)[11]. Асаблівыя колцавыя мышцы хутка факусіруюць крышталік вока на бягучай жывёле, не губляючы яе з поля зроку — асаблівасць, вядомая пад назвай акамадацыя[12]. Рухомая шыя здольна паварочваць галаву на 270 градусаў, як у соў, што істотна павялічвае сектар агляду[13].

Надброўная складка, якая надае драпежнікам грозны «нахмураны» выгляд, абараняе вочы ад яркага сонечнага святла, а мігальная перапонка ў ніжняй частцы вейка засцерагае іх ад пападання часціц пылу. З чалавекам беркута аб’ядноўваюць рэдкі сярод жывёл бінакулярны зрок і здольнасць адрозніваць колеры — першае дазваляе сумяшчаць малюнкі з абодвух вачэй, ствараючы стэрэаскапічны эфект, другое паляпшае выяўленне нерухомых аб’ектаў на мясцовасці[12].

У пошуках ежы беркут часцей за ўсё падоўгу лунае высока ва ўзыходзячых патоках цёплага паветра, пры гэтым крылы злёгку прыўзнятыя над корпусам і V-падобна выцягнутыя ўверх. Іншы спосаб палявання — палёт на невялікай вышыні падобна цецяроўніку з мэтай застаць здабычу знянацку. Махаючы палёт лёгкі і манеўраны, з моцнымі і глыбокімі ўзмахамі крылаў. Арол лёгка кіруе ў паветры нават пры вельмі моцных парывах ветру[14]. Прымеціўшы патэнцыйную ахвяру, беркут пікіруе на яе, пры гэтым яго хуткасць можа дасягаць 240—320 км/ч[15].

Беркут — маўклівая птушка, крычыць у асноўным падчас токавага палёту, пры зносінах з птушанятамі і абароне тэрыторыі. Часам у палёце чутны тонкі меладычны посвіст «клюх…»[5]. Акрамя таго, выдае тыповы для арлоў звонкі клёкат, які трохі нагадвае сабачы брэх — «к’як-к’як-к’як», але без каркаючых нот, як у арла-магільніка, стэпавага арла або арланаў[16].

Распаўсюджанне

[правіць | правіць зыходнік]
Горы вышэй за лінію дравяністай расліннасці — Тыповы біятоп беркута. На здымку — панарама гор у Швейцарскім нацыянальным парку.

Беркут распаўсюджаны спарадычна на большай частцы тэрыторыі Галарктыкі. Яго біятопы: горы або нізіны са старымі лясамі паблiзу адкрытых тэрыторый, якія слаба заселены (выкарыстоўваюцца як месцы палявання); водна-балотныя тэрыторыі, скалістыя ўзбярэжжы, паўпустыні з групамi саксаулу[17].

У Паўночнай Амерыцы гняздуецца пераважна ў заходняй палове кантынента ад Хрыбта Брукса на Алясцы на поўдзень да цэнтральных раёнаў Мексікі, а таксама ў невялікай колькасці на ўсходзе Канады і ЗША[18]. У Паўночнай Афрыцы жыве месцамі ад Марока на ўсход да Туніса, а таксама ў раёне ўзбярэжжа Чырвонага мора. У Еўропе гнездавы арэал мазаічны, звязаны пераважна з горнымі раёнамі ў паўднёвай і цэнтральнай частцы, Шатландыі, Паўночнай Скандынавіі, Каўказа, Турцыі (у тым ліку азіяцкая частка), а таксама з раўнінамі Беларусі (у асноўным у Паазер’і, таксама на Палессі), Прыбалтыкі і Расіі. Сустракаецца на астравах Міжземнага мора — Балеарскія, Корсіцы, Сардзініі, Сіцыліі і Крыце[1][7]. У Азіі распаўсюджаны на поўдзень да Сінайскага паўвострава, Ірака, Ірана, Афганістана, паўднёвых схілаў Гімалаяў, горнай Паўночнай М’янмы і кітайскай правінцыі Юньнань. Акрамя таго, гняздуецца на японскім востраве Хонсю і, магчыма, на Хакайда і Сікоку[19].

Распаўсюджаны на 3/4 тэрыторыі Расіі, аднак амаль усюды рэдкі і гняздуецца толькі асобнымі парамі. Сустракаецца амаль ва ўсёй лясной зоне (за выключэннем паласы лесатундры і Прыамур’я), у горных сістэмах на поўдні краіны (Каўказ, Саяны і Алтай), а таксама ў раёне возера Ханка на крайнім поўдні Прымор’я[20]. У еўрапейскай частцы распаўсюджаны на поўначы на ​​Кольскім паўвостраве да 69° з. ш., Да раёна Архангельска, у даліне Пячоры да 67° с. ш. У Заходняй Сібіры гняздуецца на поўнач да 68° з. ш., Ва Усходняй да 71° з. ш., На Далёкім Усходзе да даліны Малога Анюя, Паўночнай часткі басейна Анадыр і Камчаткі[19]

Арол-маркут на паштовай марцы Беларусі.

На Беларусі вельмі рэдкі від, адзінкавыя пары вядомы на гнездаванні ў паўночнай частцы краіны; месцамі сустракаецца ўзімку[17].

Вядзе пераважна аселае жыццё. Толькі на паўночнай перыферыі арэала (прыкладна на поўнач ад 55-й паралелі[21]) у Расіі і Паўночнай Амерыцы, дзе дзічына, на якую палююць птушкі (напрыклад, суркі), упадае ў спячку, частка беркутаў на зіму качуе на поўдзень, тым не менш застаючыся ў межах гнездавога арэала або ў непасрэднай блізкасці ад яго. Маладыя птушкі больш схільныя да далёкіх перамяшчэнняў, злятаюць раней за астатніх і на большую адлегласць. Дарослыя арлы імкнуцца трымацца паблізу ад гнездавых участкаў і ў выпадку патрэбы толькі нязначна перамяшчаюцца на поўдзень. У гарах беркуты здзяйсняюць вертыкальныя качаванні, зімой спускаючыся ў менш снежныя даліны. У Паўночнай Амерыцы асенні адлёт пачынаецца ў верасні, вяртанне да месцаў гняздавання ў пачатку лютага і пазней[22].

Месцапражыванні

[правіць | правіць зыходнік]
Гняздо беркута на скалістым ўступе ў французскіх Альпах.

Засяляе разнастайныя адкрытыя і часткова парослыя ландшафты, якія рэдка наведваюцца людзьмі, у тым ліку тундру, лесатундру, месцы, парослыя хмызняком, высокаствольныя іглічныя і змешаныя лясы з адкрытымі ўчасткамі, стэп, паўпустынныя каньёны. Найбольшай шчыльнасці рассялення дасягае ва ўзгорыстай мясцовасці і гарах, дзе ў гнездавы перыяд сустракаецца ў міжгорных далінах і альпійскіх лугах на вышыні да 3600 м над узроўнем мора[18]. У раўнінных лясах часта выбірае парослыя дравяністай расліннасцю «выспы» пасярод сфагнавых балот, схілы рачных далін. Для пабудовы гнязда і адпачынку выбірае цяжкадаступныя скалістыя ўступы або вялікія дрэвы з тоўстымі гарызантальнымі галінамі. Кармавая тэрыторыя знаходзіцца ў радыусе да 7 км ад гнязда — як правіла, гэта шырокія адкрытыя прасторы, дзе жывуць зайцы, грызуны і іншая прыдатная дзічына — напрыклад, балоты, даліны рэк, высечкі, гары, верасовыя пусткі і пашы[23]. У густым лесе беркут ніколі не палюе — шырокі размах крылаў не дазваляе яму лавіраваць паміж дрэвамі[7].

Да жыцця ў няволі беркут прызвычайваецца нядрэнна, працягласць яго жыцця ў заапарках дасягае 60 і болей гадоў, але там ён не размнажаецца. У Казахстане і Сярэдняй Азіі беркута са старадаўніх часоў прыручаюць і выкарыстоўваюць на паляванні. Арол здабывае для людзей зайцаў, ліс, маладых ваўкоў і розных птушак. Прычым прыручаная птушка можа жыць у гаспадара многія гады, цярпліва выконваючы свае паляўнічыя абавязкі.

Палюе на разнастайную дзічыну, у тым ліку і буйную, лёгка прыстасоўваючыся да ўмоў пэўнай мясцовасці і пэўнага часу года. Нярэдка ў рацыёне пераважаюць суркі (Marmota), суслікі (Spermophilus), трусы (Leporidae), тхары (Mustela), скунсы (Mephitidae), чарапахі (Testudinidae) (напрыклад, у Балгарыі да 20 % корму прыпадае на чарапах). Часам нападае на жывёл, якія значна пераўзыходзяць яго па вазе і памерах, асабліва хворых ці маладняк — высакародных аленяў (Cervus elaphus), казуль (Capreolus capreolus), сернаў (Rupicapra rupicapra), авечак (Ovis aries)[1][23].

Харчуецца беркут таксама вавёркамі, мышамі, цецерукамі, гусямі, глушцамі, можа справіцца з дзікімі казламі, лісіцамі і іншымі жывёламі.

Рэшткі сурка (Marmota marmota), разадранага беркутам — асноўная здабыча гэтага драпежніка ў гнездавы перыяд у Альпах.

У савецкай літаратуры сярод здабычы беркута часта ўпамінаюцца розныя грызуны (пачынаючы ад дробных Arvicolinae), вожыкі (Erinaceidae), лясныя куніцы (Martes martes), гарнастаі (Mustela erminea), вавёркі (Sciuridae), лісы (Vulpes), нованароджаныя паўночныя алені (Rangifer tarandus) і казулі (Capreolus). Часта палюе на птушак — шызых галубоў (Columba livia), глушцоў (Tetrao urogallus), цецерукоў (Lyrurus), пардв (Lagopus lagopus), перапёлак (Coturnix coturnix), качак (Anatidae), чапляў (Ardeidae), хатніх гусей (Anser), соў (Strigiformes) і нават ястрабаў (Accipitrinae)[7][23].

На поўдні арэала есць змей (Serpentes), жаб (Ranidae) і іншых паўзуноў і земнаводных. Ахвотна ўжывае ў ежу і падаль, асабліва ў халодную пару года[1][7].

Паводле даследаванняў сутачная патрэбнасць беркута складае 230—250 г мяса ў дзень. Пры неабходнасці ён здольны пратрымацца без ежы адзін тыдзень.

Спосаб палявання

[правіць | правіць зыходнік]
Са здабычай.

Па-за сезонам размнажэння звычайна палюе парамі. Тэхніка здабычы ежы шмат у чым залежыць ад надвор’я. У ясны сонечны дзень арол часцей за ўсё падоўгу лунае высока ў небе ці як цецяроўнік лятае на малой вышыні. Іншы варыянт палявання больш характэрны для непагодлівага дня — з засады, калі птушка цярпліва азірае наваколлі з вышыні мёртвага дрэва або буйнога валуна. Прымеціўшы патэнцыйную ахвяру, арол пераходзіць на хуткі і манеўраны махаючы палёт альбо пікіруе з часткова складзенымі крыламі, хапае яе на зямлі альбо, калі гэта птушка, часам на ўзлёце. Хапаць і забіваць здабычу можа па-рознаму. Часцей за ўсё беркут адной лапай хапае ахвяру за галаву, а другою за спіну, спрабуючы пераламаць хрыбетнік. Часам б’е дзічыну ў шыю вострай дзюбай, раздзіраючы буйныя сасуды. Калі буйная жывёла супраціўляецца, ударае некалькі разоў, з дапамогай крылаў балансуючы на яго спіне.

Выніковасць палявання павялічваецца з узростам арла. Маладая, непаўналетняя птушка ў сярэднім ловіць толькі аднаго зайца з дваццаці, аднак пазней дасягае такога майстэрства, што хапае ахвяру яшчэ да таго, як тая паспрабуе ўцячы. Да здабычы, якую цяжка злавіць, як напрыклад, фазаны або курапаткі, беркут хутка губляе цікавасць. Птушка здольна пераносіць у лапах да 4-5 кг мяса і ў перыяд размнажэння нярэдка раздзірае здабычу на кавалкі перш, чым аднесці яе ў гняздо. Калі здабыча досыць буйная, арол вяртаецца да яе зноў і зноў, праганяючы іншых падлаедаў, такіх як грыфы[1]. Часам арлы адбіраюць здабычу ў іншых птушак, свайго ці чужога віду. У прыватнасці, у Канадзе такія спробы неаднаразова адзначаліся ў выпадку з Buteo jamaicensis[24].

Як правіла, беркуты пачынаюць размнажацца з узросту чатырох ці пяці гадоў, часам яшчэ да набыцця канчатковага дарослага пер’евага ўбору (ёсць рэдкія назіранні маладых самак на гняздзе)[1][8]. Будучы тыпова манагамнай птушкай, гэты арол захоўвае шлюбную вернасць на працягу многіх гадоў, пакуль жывы іншы член пары. Калі птушак не турбаваць, то адзін і той жа гнездавы ўчастак выкарыстоўваецца некалькі гадоў запар, пры гэтым самец і самка ахоўваюць яго ад іншых драпежных птушак круглы год і стараюцца не пакідаць нават у халодную зіму.

Шлюбныя гульні

[правіць | правіць зыходнік]

Шлюбны сезон у залежнасці ад шыраты і ўзроўню аселасці надыходзіць у перыяд з лютага па красавік[25].

У гэты час абедзве птушкі пары вядуць сябе дэманстратыўна — выконваюць розныя паветраныя фігуры. Адной з самых відовішчных фігур лічыцца тыповы для арлоў і канюкоў так званы «гірляндавы», хвалепадобны палёт з вялікай амплітудай, які можа выконвацца адным ці двума членамі пары. Падчас трука арол набірае вышыню і зрываецца ў крутое піке, разгарнуўшы плечы і прыціснуўшы канцы крылаў да хваста. У ніжнім пункце птушка рэзка змяняе кірунак руху і пад вуглом адбіцця імкнецца ўгору на ранейшую вышыню. У верхнім пункце арол, страціўшы хуткасць, робіць некалькі ўзмахаў крыламі і зноў нырае, паўтараючы папярэдні віраж[26]. Іншыя дэманстратыўныя нумары — пагоня адзін за адным, сімуляванне нападу, дэманстрацыя кіпцюроў, сумеснае лунанне і кружэнне па спіралі[18][27].

У сезон размнажэння тэрыторыя заўсёды добра ахоўваецца ад іншых драпежнікаў, аднак птушкі абараняюць не столькі само гняздо, колькі межы ўчастка, праганяючы прышэльцаў на яго ўскраінах[28]. Пры гнездаванні птушкі, патрывожаныя чалавекам, вельмі рэдка спрабуюць уступіць у сутычку, замест гэтага вельмі лёгка кідаюць кладку альбо птушанят і назаўсёды пакідаюць гэты раён[4].

Яйка і пухавое птушаня

Будаўніцтва і ўладкаванне гнёздаў ў аселых беркутаў можа працягвацца на працягу ўсяго года, аднак пік актыўнасці, як правіла, прыпадае на перыяд з канца студзеня па пачатак сакавіка[29]. Кожная пара можа адначасова даглядаць да дванаццаці гнёздаў[30], якімі карыстаюцца папераменна, але звычайна іх колькасць не перавышае двух ці трох[4]. Часта гнёзды не проста старыя, а старажытныя — аб гэтым можна меркаваць па колькасці касцяных рэшткаў пад імі. Штогод пабудовы абнаўляюцца і дабудоўваюцца. Месца размяшчэння гнязда — скрыжаванне ствала або тоўстая галіна дрэва, скалістая ніша або карніз, часам нежылая штучная пабудова (геадэзічная вышка[16], апора высакавольтнай лініі[31], вятрак[18] і т. п.). Выбар залежыць ад раёна пражывання — напрыклад, на большай частцы тэрыторыі Расіі (акрамя горных раёнаў на поўдні краіны) перавага аддаецца буйным іглічным дрэвам. У Еўразіі гэта пераважна хвоя і лістоўніца, але таксама могуць быць кедровая хвоя, асіна, бяроза або елка[16]. У Амерыцы найбольш часта выкарыстоўваюцца дугласія і Pinus ponderosa[32].

На дрэве беркуту трэба хаця б невялікая адкрытая прастора для падлёту — у лесе гэта могуць быць прасека, старая дарога, паляна, схіл пагорка, ускраіна балота. Яшчэ адно патрабаванне — абарона ад моцнага ветру і прамых сонечных прамянёў, якія могуць згубна адбіцца на развіцці птушанят[33]. Адлегласць ад гнязда да паверхні зямлі сама па сабе вялікага значэння не мае (вядомы выпадкі ад 0 да 107 м[18]), калі яно недаступна для буйных наземных драпежнікаў накшталт бурага мядзведзя або расамахі. Пры размнажэнні на дрэвах гняздо, як правіла, уладкоўваецца ў ніжняй або сярэдняй частцы кроны на вышыні ад 10 да 18 м, дзе галіны досыць тоўстыя і трывалыя, каб вытрымаць вагу пабудовы і птушак. Гнёзды, зробленыя з тоўстых сукоў, у гэтым выпадку маюць вельмі вялікія памеры — дыяметр 1-2 м і вышыню 0,5-1,9 м[16]. У адрозненне ад іншых блізкіх відаў беркуты заўсёды высцілаюць латок леташняй травой, карой і кавалачкамі моху, а па краі гнязда зялёнымі галінкамі іглічных ці радзей лісцевых парод дрэў і хмызнякоў[16][32]. У гняздзе таксама могуць прысутнічаць пёры і мех забітых жывёл, якія служаць свайго роду подсцілам[4]. Гняздо ўтрымліваецца ў чысціні — свежае высціланне адбываецца не толькі перад кладкай яек, але і на працягу ўсяго перыяду размнажэння аж да вылету птушанят. Кожны год гняздо падпраўляецца і дабудоўваецца, паступова павялічваючыся ў памерах. Паміж тоўстымі сукамі гнязда могуць жыць вераб’і, на якіх беркуты не звяртаюць увагі.

Выседжванне і птушаняты

[правіць | правіць зыходнік]
Яйкі

Час адкладвання яек расцягнуты ў залежнасці ад раёна гнездавання — ад першай паловы снежня ў Амане да сярэдзіны чэрвеня на поўначы Аляскі і Сібіры[34]. У кладцы 1-3 (часцей за ўсё 2) яйкі, якія самка адкладае з прамежкам у 3-4 дні[1][32]. Яны брудна-белага колеру, з бурымі або рудымі пярэсцінамі і плямкамі рознай інтэнсіўнасці, больш кантраснымі ў параўнанні з арлом-магільнікам (Aquila heliaca). Памеры яек (68-89)×(51-66) мм[4]. Наседжванне пачынаецца з першага яйкі і працягваецца 40-45 дзён. Сядзіць большай часткай самка, якую зрэдку і ненадоўга падмяняе самец[4].

Падрослае птушаня з прыкметамі апярэння.

Пакрытыя белым з шараватым налётам пухам птушаняты з’яўляюцца на свет у тым жа парадку, як і адкладаліся яйкі — з інтэрвалам у некалькі дзён. Пры гэтым больш шанцаў выжыць у першынца, які вядзе сябе агрэсіўна ў адносінах да малодшых братоў і сясцёр — дзяўбе іх, адштурхвае і не дае браць ежу. Пры гэтым бацькі застаюцца безуважныя да таго, што адбываецца. У выніку 50-80 % птушанят, якія з’явіліся другімі, гінуць у першыя ж два тыдні жыцця[30]. Пакуль птушаняты маленькія і бездапаможныя, самец самастойна здабывае корм і прыносіць яго ў гняздо, у той час як самка сагравае і корміць вывадак, раздзіраючы здабычу на часткі. Як толькі птушаняты падрастаюць і пачынаюць самастойна дзяўбці ежу, самка таксама вылятае на паляванне[35]. Ва ўзросце 65-80 дзён арляняты ўстаюць на крыло, але яны яшчэ доўга застаюцца ў межах гнездавога ўчастка — напрыклад, у Шатландыі і Скандынавіі да кастрычніка, а ў Альпах да зімы, у некаторых выпадках да студзеня[1]. Працягласць жыцця беркута на волі ў сярэднім складае каля 23 гадоў[36], так што нават пры малым поспехе размнажэння папуляцыя застаецца ўстойлівай. Найбольшы вядомы ўзрост у дзікай прыродзе ў Еўропе быў зарэгістраваны ў Швецыі — больш за 32 гады[37]. У заапарках арлы дажываюць да 50 гадоў[30].

Экалогія і ахова

[правіць | правіць зыходнік]
Да з’яўлення фатаграфіі для ілюстрацыі жывёл часта выкарыстоўваліся літаграфіі. Аўтар — Ёзаф Вольф  (руск.), 1862.

На цяперашні час беркут цалкам знік або стаў вельмі рэдкай птушкай ў многіх рэгіёнах свету, больш ці менш захаваўшыся толькі ў гарах, бязлеснай тундры і стэпе[4]. Паводле ацэнак арнітолагаў, у цяперашні час агульная колькасць гэтай птушкі ў свеце складае каля 170 тысяч асобін[38], з якіх толькі ад 6,5 да 7,5 тысяч прыпадае на Еўропу[1]. У краінах Еўропы самыя вялікія папуляцыі ёсць у Іспаніі (1277—1294 пар, даныя 2002 года), Нарвегіі (862—1042 пар, 2003 г.), Італіі (больш за 500 пар, 2001 г.), Расіі (каля 500 пар, 2001 г., еўрапейская частка), Фінляндыі (410—430 пар, 2003 г.), Францыі (390—460 пар, 2002 г.), Аўстрыі (300—350 пар, 2002 г.), Германіі і Швейцарыі (у абодвух выпадках 30-310 пар, 1996 г.)[1]. Прыкладная колькасць беркутаў у Паўночнай Амерыцы — ад 25 да 50 тысяч пар[32].

На тэрыторыі Расіі ёсць статыстыка толькі па асобных абласцях. Найбольш буйныя папуляцыі са шчыльнасцю да 5-10 пар на 1000 км² (1995—1998), як і ў Заходняй Еўропе, адзначаны ў горных раёнах — на Урале (каля 350 пар, 1998), Паўночным Каўказе (60-80 пар, 1988—1997) і Горным Алтаі (больш за 100 пар, 1996)[20]. У многіх іншых рэгіёнах, у тым ліку на паўночным захадзе і цэнтральных раёнах еўрапейскай часткі, на Сярэднім Паволжы, у Башкірыі, на Урале, у Паўднёвай Сібіры, арнітолагі паведамлялі аб знікненні віду. Толькі ў апошнія гады сталі з’яўляцца паведамленні пра адзінкавыя гнездаванні гэтага арла[3].

Гнездавая папуляцыя ў Беларускім Паазер’і, як мяркуюць, пад канец XX ст. складала 20-25 пар, у 1975—1987 гады тут выяўлена 7 гнездавых участкаў з 14 гнёздамі птушкі. У гнездавы перыяд адзіночныя дарослыя беркуты або іх пары няраз сустракаліся на буйных вярховых балотах. Для іншых абласцей Беларусі колькасць невядомая. Гняздуецца ў Белавежскай пушчы, пара птушак была зарэгістравана ў Прыпяцкім запаведніку. У 1983 годзе ў Кобрынскім раёне назіралі здабычу беркутам дзікай гусі[39].

Абмежавальныя фактары

[правіць | правіць зыходнік]

Пачынаючы з XVII стагоддзя, беркута разам з іншымі драпежнікамі, такімі як буры мядзведзь, воўк, рысь, барадач, пачалі сістэматычна пераследваць і знішчаць у Заходняй Еўропе, а затым і ў Амерыцы. Прычынай таму былі частыя напады на авечак, цялят і іншую хатнюю жывёлу, якія прыводзілі да скарачэння пагалоўя, а таксама мода на выраб пудзілаў. Так, на прыкладзе Германіі ў першай палове XVII стагоддзя апошнія птушкі былі вынішчаны ў Цюрынгенскім Лесе, Цытаўскіх гарах  (руск.) і Рудных гарах, з 1750 года ў гарах Гарц, да пачатку XIX стагоддзя ў Швабскім Альбе  (руск.). У 1816 годзе апошнія гняздуючыя пары былі адзначаны ў Шварцвальдзе і Айфелі  (руск.), каля 1840 года ў Цэле  (руск.), у 1860 годзе ў Флемінзе  (руск.), у 1864 годзе ў Крконашэ  (руск.), у 1865 годзе ў Мекленбургу, у 1870 годзе ва Усходняй Прусіі, у 1876 годзе ў Брандэнбургу, у 1887 годзе ў Памераніі[40]. У Паўночнай Амерыцы арлоў таксама бескантрольна нішчылі — толькі ў перыяд з 1940-х па 1960-я гады на паўднёвым-захадзе ЗША было знішчана больш за 20 тысяч птушак[32]. Многія беркуты гінулі ад удару электрычнага току, пакуль не была ўведзена дадатковая ізаляцыя высакавольтных ліній[41]. Нягледзячы на заканадаўчыя акты па ахове беркута, бескантрольны адстрэл да гэтага часу застаецца адной з найбольш частых прычын гібелі гэтых птушак[30].

У 1950-я і 1960-я гады у сельскай гаспадарцы актыўна выкарыстоўваліся ДДТ  (руск.), дзільдрын  (руск.) і іншыя пестыцыды — атрутныя рэчывы, што знішчаюць шкодных насякомых. Ужыванне гэтых рэчываў стала прычынай гібелі многіх драпежных птушак, у тым ліку беркута. Арлы знаходзяцца на вяршыні харчовага ланцуга, таму хімікаты хутка назапашваліся ў іх арганізме і перашкаджалі эмбрыянальнаму развіццю нашчадкаў, шкарлупіна яек станавілася вельмі тонкай, крохкай і часта заўчасна ламалася, што прыводзіла да гібелі кладак[42]. У цяперашні час выкарыстанне гэтых ядахімікатаў забаронена ў большасці краін свету.

Яшчэ адзін істотны фактар ​​абмежавання колькасці — залежнасць ад багацця кармавой базы. Заўважана, што ў амерыканскім штаце Айдаха прадуктыўнасць арлоў напрамую залежыць ад колькасці Lepus californicus — асноўнай здабычы арлоў у гэтым раёне. Нараджальнасць беркутаў рэзка ўзрастае, калі раз у 7-12 гадоў наступае пік папуляцыі, і наадварот, зніжаецца, калі зайцы становяцца рэдкімі[28]. У верхнім цячэнні Іртыша, дзе жыве шмат Marmota baibacina, шчыльнасць гнездоўяў беркута амаль у 10 разоў вышэйшая чым там, дзе суркоў мала: 1 пара на 100—120 км² супраць 1 пары на 1000 км²[3][43].

Беркут успрымальны да неспакою, які прычыняе чалавек, і ніколі не селіцца калі жылых раёнаў — калі паспрабаваць падысці на блізкую адлегласць да птушак у час гнездавання, яны могуць назаўжды кінуць гняздо, нават калі там знаходзяцца яйкі або птушаняты. Асваенне дзікіх адкрытых біятопаў, напрыклад, асушэнне балот або апрацоўка зямлі пад сельскагаспадарчыя патрэбы, таксама прыводзіць да знікнення арлоў з гэтых раёнаў[33].

Нягледзячы на тое, што беркут ў многіх частках арэала лічыцца рэдкай птушкай, яго колькасць у цэлым у апошнія гады застаецца ўстойлівай. У сувязі з гэтым, Міжнародны саюз аховы прыроды не разглядае беркута як від пад пагрозай вымірання, — у міжнароднай Чырвонай кнізе беркут мае статус таксона найменшай рызыкі (катэгорыя LC)[44].

Тым не менш, гэты арол ахоўваецца шэрагам міжнародных пагадненняў і рэгіянальных заканадаўчых актаў. У прыватнасці, беркут уключаны ў Дадатак 2 CITES  (руск.) (забарона на гандаль), Дадатак 2 Бонскай канвенцыі, Дадатак 2 Бернскай канвенцыі, Дадатак I Дырэктывы ЕС па ахове рэдкіх птушак[45], Дадатак да двухбаковых пагадненняў, заключаных Расіяй з ЗША, Індыяй і КНДР аб ахове мігруючых птушак[20]. У Расіі і Казахстане птушка занесена ў федэральныя і рэгіянальныя Чырвоныя кнігі, дзе мае статус рэдкага віду з колькасцю, якая скарачаецца (III катэгорыя)[20][46]. У ЗША беркут, а таксама белагаловы арлан (Haliaeetus leucocephalus) знаходзяцца пад аховай федэральнага закона Bald and Golden Eagle Protection Act (16 USC 668-668c) ад 1940 года. Гэты заканадаўчы акт забараняе супрацьпраўнае валоданне, транспарціроўку і продаж птушак (жывых або мёртвых), іх частак і яек. Пад валоданнем, акрамя ўсяго іншага, маецца на ўвазе забойства ў любой форме (у тым ліку адстрэл, атручванне з дапамогай яду альбо ўстаноўка любых пастак), прычыненне шкоды або непакою[47].

Занесены ў Чырвоныя кнігі Беларусі, Латвіі, Літвы, Польшчы, Украіны[45].

Гняздоўі беркута нярэдка знаходзяцца пад аховай запаведнікаў і нацыянальных паркаў. У Паўночнай Амерыцы прыкладам такіх ахоўных тэрыторый можна назваць біясферны рэзерват Дэналі  (руск.) на Алясцы[21] і нацыянальны парк Астравы Чанел  (руск.) ля берагоў Каліфорніі[48], у Заходняй Еўропе Швейцарскі нацыянальны парк[49] і парк Гленвех (Glenveagh) у Ірландзіі[50].

На тэрыторыі Расіі беркут дакладна ці імаверна, гняздуецца ў дваццаці запаведніках і нацыянальных парках, у тым ліку у Азасе  (руск.), Алтайскім  (руск.), Баргузінскім  (руск.), Башкірскім  (руск.), Віцімскім  (руск.), Дарвінскім  (руск.), Кабардзіна-Балкарскім  (руск.), Краноцкім, Лапландскім  (руск.), Пячора-Ілыцкім  (руск.), Палістоўскім  (руск.), Саяна-Шушанскім  (руск.), Цебярдзінскім  (руск.), Цэнтральна-Лясным  (руск.) і Шульган-Таш  (руск.)[20]. Беркуты нядрэнна ўжываюцца ў заапарках, але патомства прыносяць нячаста.

Класіфікацыя і падвіды

[правіць | правіць зыходнік]
Філагенія арлоў на аснове камбінаванага аналізу ядзернай і мітахандрыяльнай ДНК. фрагмент.[51]

Першае навуковае апісанне беркута пад назвай Falco chrysaëtos (Aquila chrysaëtos) было зроблена шведскім натуралістам Карлам Лінеем у 1758 годзе ў 10-м выданні яго «Сістэмы прыроды»[52][53][54]. Родавая назва Aquila паходзіць з латыні і літаральна азначае «арол» (адсюль фр.: aigle і англ.: eagle), і ў сваю чаргу, мае агульны корань са словам aquilus — цёмны[55]. Відавая назва паходзіць ад двух старажытнагрэчаскіх слоў — chrysaetos стар.-грэч.: χρῡσός (залаты) і ἀετός (арол — птушка, прысвечаная Зеўсу)[56].

Беркут адносіцца да сямейства ястрабіныя (Accipitridae), роду арлы (Aquila). Згодна з генетычным даследаваннем МтДНК, праведзеным нямецкімі спецыялістамі ў пачатку 2000-х гадоў, бліжэйшымі сваякамі беркута па сястрынскай лініі з’яўляюцца Aquila verreauxii, Aquila audax, Aquila fasciata, а таксама афрыканскі від Hieraaetus spilogaster[51].

Па інтэнсіўнасці афарбоўкі апярэння і агульным памерам вылучаюць шэсць падвідаў беркута:

Беркут і чалавек

[правіць | правіць зыходнік]

На думку спецыялістаў, слова беркут, відаць, прыйшло з цюркскіх моў — стараўзбекскай börküt альбо казахскай bürküt[58]. Вядомы нямецкі мовазнавец рускага паходжання Макс Фармер  (руск.) у «Этымалагічным слоўніку рускай мовы» адзначае падобныя назвы ў іншых мовах з гэтай і іншых суседніх груп: bircut у татарскай, mörküt (ці mürküt) на тэлеўтскім дыялекце горнаалтайскай, bürgüd у мангольскай[59]. Так, у міфалогіі туркменаў прысутнічае персанаж даісламскага паходжання Буркут-баба (Буркут-канапы) — гаспадар дажджу, бог, які ўступае ў спрэчку з самім Алахам. Буркут-бабу прасілі выклікаць дождж, ён паганяў аблокі бізуном і выклікаў гром і маланку. Назва птушкі замацавалася і ў некаторых славянскіх мовах — украінскай і рускай беркут, польскай berkut, bircut[58][60]. Расійскія арнітолагі Г. П. Дзяменцьеў  (руск.) і М. А. Гладкоў у шматтомніку «Птушкі Савецкага Саюза» адзначаюць, што ў валійскай мове існуе слова bargud, якое жыхары Брытанскіх астравоў ўжываюць у адносінах да буйных драпежных птушак[7].

Паляванне з беркутам

[правіць | правіць зыходнік]

У качавых народаў Цэнтральнай Азіі, галоўным чынам казахаў, кіргізаў і манголаў, беркут выкарыстоўваецца ў якасці лоўчай птушкі для палявання на лісіц-карсакаў, зайцоў (Leporidae), часам ваўкоў, сайгакаў і джэйранаў.

Кіргізскі паляўнічы-бяркутчы

Традыцыя палявання з беркутам мае вельмі старажытную гісторыю — пра гэта, у прыватнасці, сведчаць наскальныя малюнкі (пятрогліфы), знойдзеныя на тэрыторыі Манголіі і якія адносяцца да андронаўскага перыяду бронзавага веку (XVI—XIV стст. да н. э.)[61].

Патомныя паляўнічыя, якіх называюць бяркутчы або кузбегі, вучацца з дзяцінства і сакрэты майстэрства перадаюць з пакалення ў пакаленне. Звычайна паляўнічы-пачатковец спачатку вучыцца кіраваць перапёлачнікам (Accipiter nisus) і каршачком (Falco subbuteo), затым спрабуе прыручыць цецяроўніка (Accipiter gentilis), сапсана (Falco peregrinus), балобана (Falco cherrug). Толькі пасля гэтага чалавеку давяраюць навучанне больш буйнога, моцнага і небяспечнага беркута, заўсёды пад наглядам больш дасведчанага настаўніка[62].

У казахаў, кожная птушка ў залежнасці ад узросту мае сваю адмысловую назву: аднагадовая — балапан/balapan, двухгадовая — қантүбіт/qantubit, трохгадовая — тірнек/tirnek, 4-гадовая — тастүлек/tastulek, 5-гадовая — мұзбалақ/muzbalaq, 6-гадовая — көктүбіт/koktubit, 7-гадовая — қана/qana, 8-гадовая — жана/zhana, 9-гадовая — майтүбит/maitubit, 10-гадовая — барқын/barqyn, 11-гадовая — баршын/barshyn, 12-гадовая — шөгел/shogel. Каб выдрэсіраваць беркута трэба месяцы і нават гады.

Як правіла, да палявання прывучаюць маладых, але ўжо лятаючых арлоў. Працэс лоўлі дзікай птушкі займае адзін—два дні: паляўнічы расстаўляе сетку з прынадай (напрыклад, голубам (Columba livia) або Alectoris chukar) у месцах, дзе палюе птушка. Злоўленага беркута некалькі дзён мардуюць голадам і бяссонніцай. Паляўнічы неадлучна знаходзіцца побач з птушкай, размаўляе з ёй, гуляе на дамбры  (руск.). Затым птушку дрэсіруюць на кармленне з рукі. Спачатку дзікі арол не прымае ежу ад чалавека і часта на яго кідаецца, аднак праз некаторы час прывыкае і становіцца больш паслухмяным. Наступны этап — траўля на прынаду з набітым саломай пудзілам лісіцы, прывязаным на доўгую вяроўку (даўней практыкаваліся з жывым сабакам). Галодную птушку выносяць на вуліцу з надзетым на галаву скураным каўпачком — тамага (або клабучком), і здымаюць яго ў прысутнасці ахвяры. Птушка накідваецца на здабычу, але ёй не даюць разарваць ахвяру і ўзнагароджваюць кавалкам мяса. Беркута таксама прывучаюць да сядла, вывозяць з гаспадаром у стэп, даюць прывыкнуць да пастаяннага пагойдвання і пошчаку капытоў. Асобы момант — дрэсіроўка на вяртанне да рукі паляўнічага. Пасля доўгіх урокаў беркут бывае гатоў да палявання і разам з тым настолькі прывыкае да свайго гаспадара, што больш не імкнецца паляцець ад яго[63][64].

Палююць зімой з каня, звычайна раніцай ці вечарам. Беркута не трымаюць на руцэ як лёгкіх сокалаў (Falco)], а садзяць наперадзе бяркутчы на каня. Да выступаючага выгібу сядла  (руск.), лукі, мацуецца спецыяльная падпорка з ашэсткам, на якую кладзецца апранутая ў тоўстую і доўгую скураную пальчатку рука вершніка, а зверху на яе ўсаджваецца птушка. Надзеты на вочы скураны каўпачок з бразготкамі дае беркуту адчуванне ночы і не адцягвае ўвагу на дарогу, скураныя папружкі і ланцужок не дазваляюць узляцець раней часу. Прымеціўшы дзічыну, паляўнічы з трывожным крыкам аслабляе путы, скідае з галавы беркута каўпачок і падштурхоўвае ўверх. Узляцеўшы арол з незвычайнай хуткасцю нападае на пераследуемую жывёлу, учапляецца ў яе кіпцюрамі і забівае. Падскокваючы, паляўнічы ўгаворвае птушку адпусціць звера, ласкава размаўляючы з ёй і ўзнагароджваючы кавалкам мяса. Прыняўшы здабычу, бяркутчы тут жа здымае з яе шкуру, а птушцы зноў насоўвае на вочы каўпак, сцягвае ногі путамі і саджае яе на сядло[64][65].

У культуры народаў Алтая

[правіць | правіць зыходнік]

Беркут меў вельмі важнае значэнне ў шаманскім уборы старажытных алтайцаў і лічыўся яго памочнікам — пра гэта, у прыватнасці, сведчаць пятрогліфы з помнікаў наскальнага мастацтва Бага-Агура, Чанкыр-Кель, Сярэдняй Катунь, Караколе  (руск.). Фігуры птушак, арла і беркута, у палёце маляваліся на тыльным баку шапкі — адном з найважнейшых атрыбутаў касцюма шамана. Плечы ўпрыгожвалі пучкі пёраў беркута, савы і пугача, сімвалізуючы двух беркутаў або двух сокалаў — лічылася, што гэтыя птушкі павінны паўсюль суправаджаць гэтага пасярэдніка паміж людзьмі і духамі. Да беркута звяртаўся шаман ў сваіх закліках — «з лунападобнымі крыламі, чорны мой беркут»[66][67].

У вуснай творчасці народаў Алтая беркут праяўляецца ў двух эпасах — «Кагутэй» і «Алтай-Буча». Апошні апавядае пра двух беркутаў, ператвораных у вераб’ёў, і каня, які ператварыўся ў арла. Усе трое ратуюць ад смерці волата Алтай-Бучая і дапамагаюць здзейсніць адплату[67]. У гэтым жа творы прыводзіцца доказ, што алтайцы гэтак жа, як і стэпавыя качэўнікі, выкарыстоўвалі гэтага арла ў якасці лоўчай птушкі на паляванні[68].

У культуры індзейцаў

[правіць | правіць зыходнік]
Правадыр племені Патаватомі  (руск.) з галаўным уборам з пёраў беркута

У многіх культурах паўночнаамерыканскіх індзейцаў беркут і белагаловы арлан (Haliaeetus leucocephalus) лічацца святымі птушкамі, духоўнымі пасланцамі багоў[69]. Пёры, косці і кіпцюры, якія выкарыстоўваюцца ў рэлігійных абрадах і цырымоніях, маюць сакральнае значэнне і па значнасці параўнальныя з распяццем  (руск.) і святым пісаннем у хрысціянстве. У племені Лакота  (руск.) (Сіў  (руск.)) іх падаюць чалавеку ў якасці даніны павагі, прызнання яго вялікіх дасягненняў. У былыя часы прыкладамі такіх дасягненняў у гэтых народаў маглі служыць адвага падчас бітвы ці баявы дотык да ворага (але не забойства) пры дапамозе рук, лука, дзіды, ляскоткі або плеці. Першы ўдачлівы воін атрымліваў права прымацаваць пяро беркута на патыліцу апахалам ўверх, другі воін, дакрануўшыся да таго ж ворага, прымацоўваў пяро наўскасяк пад вуглом у левы бок, трэці набываў права насіць пяро ў гарызантальным становішчы, а чацвёрты апахалам ўніз. Падобны знак павагі меўся ў народа аджыбвэ: воін, які зняў скальп з ворага, ўзнагароджваўся двума пер’ямі на галаву, а той, хто ўзяў у палон — пяццю[70].

Пёры ідуць на выраб нацыянальных галаўных убораў, веераў  (руск.) і турнюраў  (руск.). Асабліва каштоўнымі лічацца пёры маладога беркута — светлыя з цёмнай палоскай па краі[70]. Кіпцюры драпежнікаў нярэдка выкарыстоўваюцца як амулеты альбо служаць аксэсуарам падчас танцавальных нумароў пау-вау  (руск.). З костак крыла вырабляюць цырыманіяльныя свісткі, а ў старажытнасці лекары высмоктвалі хваробу з арганізма з дапамогай трубчастых костак. У племені Пауні  (руск.) беркут і белагаловы арлан сімвалізуюць пладавітасць, бо будуюць гнёзды высока над зямлёй і адчайна абараняюць патомства. Індзейцы Квакіутл  (руск.) раскідвалі пух птушак, вітаючы дарагіх гасцей[71]. Некаторыя плямёны, у прыватнасці кроу і шашоны, прымацоўвалі пудзіла беркута над уваходам у жыллё, лічачы яго «гаспадаром ўсіх паветраных істот» і «захавальнікам, які абараняе чалавека ад злых духаў». Індзейцы лічылі, што арол, якога часта надзялялі эпітэтам буравеснік, бліжэй за іншых падлятае да сонца і з’яўляецца пасланнікам, які перадае весткі паміж духамі і чалавекам.

У заходняй культуры

[правіць | правіць зыходнік]
Герб Мексікі — беркут, які пажырае змяю.

У большасці старых еўрапейскіх моў беркут не мае сваёй адмысловай назвы. Часцей за ўсё буйных драпежных птушак з характэрным арліным абліччам называлі адным словам — аквіла (aquilla) у Рыме, аэтас (ἀετός) у Грэцыі, арлом на Русі і г. д. Аднак беркут, як самы буйны з арлоў, безумоўна прыцягваў да сябе ўвагу чалавека. Вобраз гэтай птушкі часта выкарыстоўваўся ў старажытнасці, напрыклад, у Другім законе — пятай кнізе Торы і Старога Запавету — клопат Госпада пра Якава параўноўваецца з клопатам арла пра патомства: «як арол вызывае гняздо сваё, носіцца над птушанятамі сваімі, распасцірае крылы свае, бярэ іх і носіць іх на сабе, так Гасподзь адзін вадзіў яго, і не было з ім чужога бога» (Друг. 32:11—12).

У міфах Старажытнай Грэцыі арла звязвалі з Зеўсам — вярхоўным богам, які пасылаў гэту птушку дзяўбці печань Праметэю і сам ператвараўся ў птушку, каб выкрасці прыгожага траянскага юнака Ганімеда[72]. Штандар  (руск.) у выглядзе арла быў упершыню выкарыстаны персамі у 401 годзе да н.э. у бітве пры Кунаксе  (руск.), аднак найбольш шырока стаў прымяняцца рымскімі легіянерамі[73].

Герб Беларэцкага раёна Башкартастана  (руск.).

У Сярэднявеччы выява арла пачала з’яўляцца на шматлікіх фамільных, а затым і дзяржаўных гербах. Гэтая традыцыя захавалася да гэтага часу. У геральдыцы арол сімвалізуе сілу, мужнасць, дальнабачнасць і неўміручасць[74]. Сярод сучасных дзяржаў выява канкрэтна беркута маецца толькі на гербе і сцягу Мексікі[75]. Гэты ж арол афіцыйна лічыцца нацыянальнай птушкай гэтай краіны[76]. Арол, які сядзіць на апунцыі (Opuntia) і пажырае змяю, з’явіўся на дзяржаўных сімвалах дзякуючы паданню ацтэкаў, якое апавядае пра заснаванне іх сталіцы Тэначтытлана. Легенда кажа, што бог сонца Уіцылапочтлі  (руск.) загадаў індзейцам пасяліцца там, дзе ім сустрэнецца арол, які сядзіць на высокім кактусе і трымае ў дзюбе змяю, так яны і зрабілі. У 1960 годзе іспанскі арнітолаг Рафаэль Марцін дэль Кампа  (ісп.)) ідэнтыфікаваў намаляваную птушку, як Caracara plancus, шырока распаўсюджаную ў Мексіцы, але тым не менш на афіцыйным узроўні арол называецца águila real (літаральна «сапраўдны арол» — іспанская назва беркута)[75].

Arrano Beltza  (руск.) (Чорны Арол), геральдычны сімвал наварскіх каралей з дынастыі Хіменесаў.

Яшчэ адна характэрная выява залатога арла маецца на сцягу Казахстана. Хоць у апісанні да сцяга назва беркут не ўпамінаецца, у тлумачэнні да дзяржаўных сімвалаў падкрэсліваецца, што беркут «займае асаблівае месца ў светаразуменні качэўнікаў», а «яго адлюстраванне на гербах і сцягах народаў і этнічных груп, якія засялялі Казахстан, мае даўнюю традыцыю»[77]. З расійскіх рэгіёнаў залаты беркут прысутнічае на гербе і сцягу Беларэцкага раёна Башкартастана[78] і на сцягу горада Дальнерэчанска Прыморскага краю[79]. З казахстанскіх рэгіёнаў пара беркутаў намалявана на гербе горада Кастанай[80].

Сучаснае выкарыстанне назвы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. а б в г д е ё ж з і Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — P. 141—146.
  2. Беркут(недаступная спасылка) (руск.)
  3. а б в Беркут (Aquila chrysaetos)(недаступная спасылка). Редкие и исчезающие животные России. Архівавана з першакрыніцы 22 красавіка 2001. Праверана 28 ноября 2009.
  4. а б в г д е ё ж Рябицев В. К. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. — С. 124—125.
  5. а б в Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant. Birds of Europe. — United States: Princeton University Press, 2000. — P. 76.
  6. а б Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — P. 316.
  7. а б в г д е ё Дементьев Г., Гладков Н. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1951. — Т. 1.
  8. а б K. Steenhof, M. N. Kochert, T. L. McDonald. Interactive effects of prey and weather on golden eagle reproduction // Journal of Animal Ecology. — 1997. — Т. 66. — P. 350—362.
  9. S. Cramp, K. E. L. Simmons. Vol. II — Hawks to Bustards // The Birds of the Western Palearctic. — Oxford University Press, 1980. — P. 244.
  10. Зайцев А. Краткая история глаза // Знание — сила. — 2003. — Т. 3.
  11. James Ferguson-Lees, David A. Christie. Raptors of the world. — Houghton Mifflin Harcourt, 2001. — P. 54—55.
  12. а б Michael P. Jones, Kenneth E. Pierce, Daniel Ward. Avian Vision: A Review of Form and Function with Special Consideration to Birds of Prey // Journal of Exotic Pet Medicine. — 2007. — Т. 16. — № 2. — P. 69—87.
  13. Birds: Golden Eagle(недаступная спасылка). Animal Bytes. San Diego Zoo. Архівавана з першакрыніцы 30 лістапада 2012. Праверана 1 снежня 2009.
  14. Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — P. 316—318.
  15. Golden Eagle(недаступная спасылка). Natural History Notebooks. Canadian Museum of Nature. Архівавана з першакрыніцы 13 студзеня 2010. Праверана 30 лістапада 2009.
  16. а б в г д Карякин И.. Беркут (Aquila chrysaetus)(недаступная спасылка). Видовые очерки. Сервер экологических организаций Южной Сибири. Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2017. Праверана 2 снежня 2009.
  17. а б ptushki.org(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 кастрычніка 2021. Праверана 24 кастрычніка 2021.
  18. а б в г д M. N. Kochert, K. Steenhof, C. L. McIntyre, E. H. Craig. Golden Eagle (Aquila chrysaetos) // Birds of North America (A. Poole (ed.), F. Gill (ed.)). — 2002. — Т. 684. — P. 1—44.
  19. а б Степанян Л. С. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — М.: Академкнига, 2003. — С. 98—99.
  20. а б в г д Беркут Aquila chrysaetos(недаступная спасылка). Красная книга России. BioDat. Архівавана з першакрыніцы 4 кастрычніка 2018. Праверана 2 декабря 2009.
  21. а б Carol McIntyre.. 2000 Golden Eagle Fact Sheet, Denali National Park and Preserve(недаступная спасылка). U.S. National Park Service. Архівавана з першакрыніцы 14 лістапада 2011. Праверана 5 декабря 2009.
  22. J. M. Thiollay. Family Accipitridae (Hawks and Eagles) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Vol. 2 New World Vultures to Guineafowl // Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 1994.
  23. а б в Julie L. Tesky.. Aquila chrysaetos(недаступная спасылка). Fire Effects Information System. U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Research Station, Fire Sciences Laboratory. Архівавана з першакрыніцы 25 лістапада 2011. Праверана 3 декабря 2009.
  24. D. Dekker. Hunting behavior of golden eagles, Aquila chrysaetos, migrating in southwestern Alberta // Canadian Field-Naturalist. — 1985. — Т. 99. — P. 383—385.
  25. Назаренко Е. А., Бессонов С. А.. Aquila chrysaetos (Linnaeus, 1758) — Беркут(недаступная спасылка). Позвоночные животные России. Институт РАН им. А. Н. Северцова. Архівавана з першакрыніцы 2 лістапада 2012. Праверана 4 декабря 2009.
  26. David H. Ellis. Development of behavior in the Golden Eagle // Journal of wildlife management. — 1979. — Т. 43. — № 4. — P. 90—91.
  27. Golden Eagle monitoring at Carbon mountain: Final summary report for the 2003—07 breeding seasons(недаступная спасылка). U.S. Bureau of Reclamation. Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2011. Праверана 4 декабря 2009.
  28. а б J. M. Marzluff, S. T. Knick, M. S. Vekasy, L. S. Schueck, T. J. Zarriello. Spatial use and habitat selection of golden eagles in southwestern Idaho // Auk. — 1997. — Т. 114. — № 4. — P. 673—687.
  29. Jeff Watson. The Golden Eagle (T & AD Poyser). — London: Academic Press, 1997.
  30. а б в г Candace Savage. Eagles of North America. — Vancouver: Greystone Books, 2000. — P. 11—22.
  31. Мальчевский А. С., Пукинский Ю. Б. Птицы Ленинградской области и сопредельных территорий. — Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1983.
  32. а б в г д W. R. Campbell, N. K. Dawe, I. McTaggart-Cowan, J. M. Cooper, G. W. Kaiser, M. C. E. McNall. Volume 2. Nonpasserines: Diurnal Birds of Prey Through Woodpeckers // Golden Eagle: Aquila chrysaetos (Linnaeus) in The Birds of British Columbia. — Vancouver: University of British Columbia Press, 1995. — С. 44—47.
  33. а б P. A. MacLaren, S. H. Anderson, D. E. Runde. Food habits and nest characteristics of breeding raptors in southwestern Wyoming // Great Basin Naturalist. — 1988. — Т. 48. — № 4. — P. 548—553.
  34. M. D. Gallagher, M. R. Brown. Golden Eagle Aquila chrysaetos breeding in Oman, eastern Arabia // Bulletin of the British Ornithologists' Club. — 1982. — Т. 102. — P. 41—42.
  35. Collopy, 1984
  36. Golden Eagle Aquila chrysaetos(недаступная спасылка). BTO BirdFacts. BTO (British Trust for Ornithology). Архівавана з першакрыніцы 14 жніўня 2011. Праверана 7 снежня 2009.
  37. European Longevity Records. The European Union for Bird Ringing (1 кастрычніка 2008). Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2011. Праверана 8 декабря 2009.
  38. Golden Eagle(недаступная спасылка). BirdLife Species Factsheet. BirdLife International. Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2011. Праверана 3 декабря 2009.
  39. Чырвоная кніга Беларусі…
  40. U. N. Glutz v. Blotzheim, K. M. Bauer, E. Bezzel. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. Bd. 4 // Falconiformes. — Wiesbaden: Aula, 1989. — P. 651.
  41. R. E. Harness, K. R. Wilson. Electric utility structures associated with raptor electrocutions in rural areas // Wildlife Society Bulletin. — 2001. — Т. 29. — № 2. — P. 612—623.
  42. J. J. Hickey, D. W. Anderson. Chlorinated hydrocarbons and eggshell changes in raptorial and fish-eating birds // Science. — 1968. — Т. 162. — P. 271—273.
  43. Егоров В. А., Борисов А. И. Новые данные о гнездовании птиц в Калбе // Природа и хозяйство восточного Казахстана. — Алма-Ата: Наука, 1979. — С. 131—139.
  44. Aquila chrysaetos(недаступная спасылка). The IUCN Red List of Threatened Species. Міжнародны саюз аховы прыроды (12 кастрычніка 2009). Архівавана з першакрыніцы 21 верасня 2011. Праверана 8 снежня 2009.
  45. а б Электронная версия Красной книги Республики Беларусь(недаступная спасылка) (руск.)
  46. Aquila chrysaetos — Беркут(недаступная спасылка). Красная книга Казахстана. Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2017. Праверана 21 мая 1999.
  47. Bald and Golden Eagle Protection Act(недаступная спасылка). Законодательные акты по охране природы. U.S. Fish and Wildlife Service Home (12 кастрычніка 2009). Архівавана з першакрыніцы 19 жніўня 2011. Праверана 8 снежня 2009.
  48. Golden Eagles(недаступная спасылка). Channel Islands National Park. U.S. Fish and Wildlife Service Home. Архівавана з першакрыніцы 6 верасня 2011. Праверана 10 снежня 2009.
  49. Национальные парки Альп(недаступная спасылка). aboutalps.ru. Архівавана з першакрыніцы 21 красавіка 2017. Праверана 10 снежня 2009.
  50. Golden Eagle Trust(недаступная спасылка). Ireland's National Development Plan. Архівавана з першакрыніцы 15 чэрвеня 2011. Праверана 10 снежня 2009.
  51. а б A. J. Helbig, A. Kocum, I. Seibold, M. J. Braun. A multi-gene phylogeny of aquiline eagles (Aves: Accipitriformes) reveals extensive paraphyly at the genus level // Molecular Phylogenetic Evolution. — 2005. — Т. 35. — № 1. — P. 147—164. Архівавана з першакрыніцы 6 лістапада 2014.
  52. «[Falco] cera lutea, pedibus lanatis, corpore fusco ferrugineo vario, cauda nigra basi cinereo-undulata» — «Дзённая драпежная птушка з жоўтай васкавіцай, апёранай цэўкай, цёмна-карычневым з рудым апярэннем, чорным хвастом, які мае попельнае хвалістае аснаванне» (Linnaeus 1758)
  53. Carlous Linnaeus. Vol. 1 // Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. — Holmiae (Laurentii Salvii), 1758. — P. 88.
  54. Carlous Linnaeus.. Systema naturae (оригинал)(недаступная спасылка). Biodiversity Heritage Library. Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2022. Праверана 8 снежня 2009.
  55. Значение и этимология слова eagle в словаре Random House Dictionary(недаступная спасылка). Dictionary.com. Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2011. Праверана 7 снежня 2009.
  56. Thomas R. Jones. The natural history of birds: a popular introduction to ornithology. — Oxford: Society for Promoting Christian Knowledge, 1867. — P. 34—35.
  57. а б Коблик Е. А., Редькин Я. А., Архипов В. Ю. Список птиц Российской Федерации. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — 256 с. ISBN 5-87317-263-3
  58. а б Лебедев И. Г., Константинов В. М. Значение и этимология некоторых русских названий хищных птиц и сов фауны России // III конференция по хищным птицам Восточной Европы и Северной Азии: Материалы конференции 15—18 сентября 1998 г. — Ставрополь: Изд-во Ставропольского государственного университета, 1999. — С. 80—96.
  59. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Worterbuch. — М.: Прогресс, 1986. — Т. I (А — Д). — С. 157.
  60. Басилов В. Н. Культ святых в исламе. — М.: Мысль, 1970. — С. 10—40.
  61. Кубарев В. Д., Забелин В. И. Авиафауна Центральной Азии по древним рисункам и археолого-этнографическим источникам // Археология, этнография и антропология Евразии. — 2006. — № 2. — С. 87—103.
  62. Рудь М.. Беркут(недаступная спасылка). Натуралист (украінскі часопіс). Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2016. Праверана 8 декабря 2009.
  63. Охота с ручным беркутом(недаступная спасылка). ЮНЕСКА. Архівавана з першакрыніцы 19 мая 2011. Праверана 8 снежня 2009.
  64. а б Энциклопедический словарь / Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон. — СПб., 1891. — Т. 3А (6): Бергер — Бисы.
  65. Копылов В.. Долина Замков каньона Чарын(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 верасня 2011. Праверана 9 декабря 2009.
  66. Анохин А. В. Материалы по шаманству алтайцев. — Л., 1924. — С. 46—49. — 152 с.
  67. а б Чигаева В. Ю.. Образ птицы в наскальном искусстве Алтая (мифо-эпические и этнографические параллели)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 кастрычніка 2018. Праверана 9 декабря 2009.
  68. Героический эпос народов СССР / А. А. Петросян (ред.). — М.: Художественная литература, 1975. — Т. I. — С. 438.
  69. Julie Collier.. The Sacred Messengers(недаступная спасылка). Mashantucket Pequot Museum. Архівавана з першакрыніцы 21 сакавіка 2013. Праверана 9 декабря 2009.
  70. а б Bruce E. Beans. The Struggle to Preserve the Life and Haunts of America's Bald Eagle. — University of Nebraska Press, 1997. — P. 170—172.
  71. Steven C. Brown, Lloyd J. Averill.. Sun Dogs and Eagle Down(недаступная спасылка). University of Washington Press. Архівавана з першакрыніцы 14 студзеня 2012. Праверана 9 декабря 2009.
  72. Нейхардт А. А. (пересказ). Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима. — М.: Правда, 1987.
  73. George J. Hagar. Vol. 2 // Everybody's cyclopedia: a concise and accurate compilation of the world's knowledge. — Syndicate publishing company, 1912.
  74. Arthur C. Fox-Davies. A Complete Guide to Heraldry. — London: Bloomsbury Books, 1985.
  75. а б Miguel A. González Block. El Iztaccuhtli y el Águila Mexicana: ¿Cuauhti o Águila Real? // Arqueología Mexicana. — 2004. — Т. 12. — № 70. — P. 60—65.
  76. Monedas en Metales Finos(недаступная спасылка). Banco de México. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 9 снежня 2009.
  77. Государственные символы Республика Казахстан(недаступная спасылка). Агентство Республики Казахстан по делам государственной службы. Архівавана з першакрыніцы 6 студзеня 2012. Праверана 9 декабря 2009.
  78. Герб Белорецкого района(недаступная спасылка). Геральдика.ру. Архівавана з першакрыніцы 14 жніўня 2011. Праверана 9 декабря 2009.
  79. Флаг города Дальнереченск(недаступная спасылка). Геральдика.ру. Архівавана з першакрыніцы 26 снежня 2011. Праверана 13 декабря 2009.
  80. Герб города Кустанай(недаступная спасылка). Геральдика.ру. Архівавана з першакрыніцы 16 снежня 2011. Праверана 13 декабря 2009.
  81. Позывные экипажей советских/российских космических кораблей(недаступная спасылка). Космическая энциклопедия ASTROnote. Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2011. Праверана 9 снежня 2009.
  82. Скафандр «Беркут»(недаступная спасылка). Мемориальный музей космонавтики  (руск.). Архівавана з першакрыніцы 2 лістапада 2012. Праверана 11 снежня 2009.
  83. Команды из Туркменистана изучают хоккей в Казани Архівавана 29 кастрычніка 2013.
  • Анохин А. В. Материалы по шаманству алтайцев. — Л., 1924. — 152 с. (руск.)
  • Басилов В. Н. Культ святых в исламе. — М.: Мысль, 1970. (руск.)
  • Бейчек В., Штясны К. Птицы. Иллюстрированная энциклопедия. — М.: Лабиринт-пресс, 2004. — С. 97. — ISBN 5-9287-0615-4. (руск.)
  • Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).
  • Витович О. А., Ткаченко И. В. Беркут в горной части Карачаево-Черкесии // Хищные птицы и совы Северного Кавказа. — Ставрополь: Труды Тебердинского заповедника, Вып. 14, 1995. — С. 131—144. (руск.)
  • Вуккерт Е. А. Фаунистический обзор соколообразных Кабардино-Балкарского высокогорного заповедника // Хищные птицы и совы Северного Кавказа. — Ставрополь: Труды Тебердинского заповедника, Вып. 14, 1995. — С. 95—103. (руск.)
  • Героический эпос народов СССР / А. А. Петросян (ред.). — М.: Художественная литература, 1975. — Т. I. — С. 438. — 560 с. (руск.)
  • Дементьев Г., Гладков Н. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1951. — Т. 1. (руск.)
  • Егоров В. А., Борисов А. И. Новые данные о гнездовании птиц в Калбе // Природа и хозяйство восточного Казахстана. — Алма-Ата: Наука, 1979. (руск.)
  • Жизнь животных / В. Д. Ильичёв (ред.), А. В. Михеев (ред.). — М.: Просвещение, 1986. — Т. VI. Птицы. — С. 139. (руск.)
  • Зайцев А. Краткая история глаза // Знание — сила. — 2003. — Т. 3. (руск.)
  • Карякин И. В. Пернатые хищники Уральского региона. Соколообразные (Falconiformes), Совообразные (Strigiformes). — Пермь: ЦПИ СОЖ Урала/СоЭС, 1998. — 483 с. — ISBN 5-88587-091-8. (руск.)
  • Кубарев В. Д., Забелин В. И. Авиафауна Центральной Азии по древним рисункам и археолого-этнографическим источникам // Археология, этнография и антропология Евразии. — 2006. — № 2. — С. 87—103. (руск.)
  • Лебедев И. Г., Константинов В. М. Значение и этимология некоторых русских названий хищных птиц и сов фауны России // III конференция по хищным птицам Восточной Европы и Северной Азии: Материалы конференции 15—18 сентября 1998 г. — Ставрополь: Изд-во Ставропольского государственного университета, 1999. (руск.)
  • Мальчевский А. С., Пукинский Ю. Б. Птицы Ленинградской области и сопредельных территорий. — Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1983. (руск.)
  • Нейхардт А. А. (пересказ). Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима. — М.: Правда, 1987. — 576 с. (руск.)
  • Птушкі Еўропы: Палявы вызначальнік / пад рэд. М. Нікіфарава. — Варшава: Навуковае выдавецтва ПНВ, 2000. — 540 с.: іл. ISBN 83-01-13187-X
  • Рябицев В. К. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. — 608 с. — ISBN 5-7525-0825-8. (руск.)
  • Степанян Л. С. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — М.: Академкнига, 2003. — 808 с. — ISBN 5-94628-093-7. (руск.)
  • Тильба П. А. Хищные птицы центральной части западного Кавказа // Хищные птицы и совы Северного Кавказа. — Ставрополь: Труды Тебердинского заповедника, Вып. 14, 1995. — С. 5—24. (руск.)
  • Хохлов А. Н. Современное состояние фауны соколообразных птиц Ставропольского края и Карачаево-Черкесии // Хищные птицы и совы Северного Кавказа. — Ставрополь: Труды Тебердинского заповедника, Вып. 14, 1995. — С. 25—94. (руск.)
  • Фасмер М. Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Worterbuch. — М.: Прогресс, 1986. — Т. I (А — Д). (руск.)
  • Хинаят Б., Исабеков К. Саят. Традиционная казахская охота. — Алматы: Алматыкітап баспасы, 2007. (руск.)
  • Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. Мн.: БелЭн, 1993. ISBN 5-85700-095-5
  • Энциклопедический словарь / Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон. — СПб., 1891. — Т. 3А (6): Бергер — Бисы. (руск.)
  • Bruce E. Beans. The Struggle to Preserve the Life and Haunts of America's Bald Eagle. — University of Nebraska Press, 1997. — 318 p. — ISBN 080326142X. (англ.)
  • Miguel A. González Block. El Iztaccuhtli y el Águila Mexicana: ¿Cuauhti o Águila Real? // Arqueología Mexicana. — 2004. — Т. 12. — № 70. — P. 60—65. (ісп.)
  • U. N. Glutz v. Blotzheim, K. M. Bauer, E. Bezzel. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. Bd. 4 // Falconiformes. — Wiesbaden: Aula, 1989. — ISBN 3-89104-460-7. (ням.)
  • W. R. Campbell, N. K. Dawe, I. McTaggart-Cowan, J. M. Cooper, G. W. Kaiser, M. C. E. McNall. Volume 2. Nonpasserines: Diurnal Birds of Prey Through Woodpeckers // Golden Eagle: Aquila chrysaetos (Linnaeus) in The Birds of British Columbia. — Vancouver: University of British Columbia Press, 1995. — 642 p. — ISBN 0774806192. (англ.)
  • M. W. Collopy. A comparison of direct observations and collections of prey remains in determining the diet of golden eagles // Journal of Wildlife Management. — 1983. — Т. 47. — № 2. — P. 360—368. (англ.)
  • S. Cramp, K. E. L. Simmons. Vol. II — Hawks to Bustards // The Birds of the Western Palearctic. — Oxford University Press, 1980. — 695 p. — ISBN 0-19-857505-X. (англ.)
  • M. W. Collopy. Parental care and feeding ecology of golden eagle nestlings // Journal Auk. — 1984. — Т. 101. — P. 753—760. (англ.)
  • D. Dekker. Hunting behavior of golden eagles, Aquila chrysaetos, migrating in southwestern Alberta // Canadian Field-Naturalist. — 1985. — Т. 99. — P. 383—385. (англ.)
  • M. D. Gallagher, M. R. Brown. Golden Eagle Aquila chrysaetos breeding in Oman, eastern Arabia // Bulletin of the British Ornithologists' Club. — 1982. — Т. 102. — P. 41—42. (англ.)
  • Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — UK: HarperCollins, 2007. — 416 p. — ISBN 0007248148. (англ.)
  • David H. Ellis. Development of behavior in the Golden Eagle // Journal of wildlife management. — 1979. — Т. 43. — № 4. — P. 90—91. (англ.)
  • James Ferguson-Lees, David A. Christie. Raptors of the world. — Houghton Mifflin Harcourt, 2001. — 992 p. — ISBN 0618127623. (англ.)
  • Arthur C. Fox-Davies. A Complete Guide to Heraldry. — London: Bloomsbury Books, 1985. — 711 p. — ISBN 0543958140. (англ.)
  • George J. Hagar. Vol. 2 // Everybody's cyclopedia: a concise and accurate compilation of the world's knowledge. — Syndicate publishing company, 1912. (англ.)
  • R. E. Harness, K. R. Wilson. Electric utility structures associated with raptor electrocutions in rural areas // Wildlife Society Bulletin. — 2001. — Т. 29. — № 2. — P. 612—623. (англ.)
  • A. J. Helbig, A. Kocum, I. Seibold, M. J. Braun. A multi-gene phylogeny of aquiline eagles (Aves: Accipitriformes) reveals extensive paraphyly at the genus level // Molecular Phylogenetic Evolution. — 2005. — Т. 35. — № 1. — P. 147—164. (англ.)
  • J. J. Hickey, D. W. Anderson. Chlorinated hydrocarbons and eggshell changes in raptorial and fish-eating birds // Science. — 1968. — Т. 162. — P. 271—273. (англ.)
  • Thomas R. Jones. The natural history of birds: a popular introduction to ornithology. — Oxford: Society for Promoting Christian Knowledge, 1867. — 576 p. (англ.)
  • Michael P. Jones, Kenneth E. Pierce, Daniel Ward. Avian Vision: A Review of Form and Function with Special Consideration to Birds of Prey // Journal of Exotic Pet Medicine. — 2007. — Т. 16. — № 2. — P. 69—87. (англ.)
  • M. N. Kochert, K. Steenhof, C. L. McIntyre, E. H. Craig. Golden Eagle (Aquila chrysaetos) // Birds of North America (A. Poole (ed.), F. Gill (ed.)). — 2002. — Т. 684. — P. 1—44. (англ.)
  • Carlous Linnaeus. Vol. 1 // Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. — Holmiae (Laurentii Salvii), 1758. — P. 88. (лац.)
  • P. A. MacLaren, S. H. Anderson, D. E. Runde. Food habits and nest characteristics of breeding raptors in southwestern Wyoming // Great Basin Naturalist. — 1988. — Т. 48. — № 4. — P. 548—553. (англ.)
  • J. M. Marzluff, S. T. Knick, M. S. Vekasy, L. S. Schueck, T. J. Zarriello. Spatial use and habitat selection of golden eagles in southwestern Idaho // Auk. — 1997. — Т. 114. — № 4. — P. 673—687. (англ.)
  • Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant. Birds of Europe. — United States: Princeton University Press, 2000. — 400 p. — ISBN 978-0-691-05054-6. (англ.)
  • Candace Savage. Eagles of North America. — Vancouver: Greystone Books, 2000. — 128 p. — ISBN 1550547836. (англ.)
  • K. Steenhof, M. N. Kochert, T. L. McDonald. Interactive effects of prey and weather on golden eagle reproduction // Journal of Animal Ecology. — 1997. — Т. 66. — P. 350—362. (англ.)
  • J. M. Thiollay. Family Accipitridae (Hawks and Eagles) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Vol. 2 New World Vultures to Guineafowl // Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 1994. — ISBN 84-87334-15-6. (англ.)
  • Jeff Watson. The Golden Eagle (T & AD Poyser). — London: Academic Press, 1997. — 374 p. — ISBN 0856610992. (англ.)
  • R. Wayne, Neil K. Dawe, Ian McTaggart-Cowan, John M. Cooper, Gary W. Kaiser, Michael C. E. McNall Campbell. Volume 2: Nonpasserines: Diurnal Birds of prey through Woodpeckers // Birds of British Columbia. — Vancouver: University of British Columbia Press, 1990. — P. 44—47. (англ.)
Зубр еўрапейскі Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.
 I катэгорыя (CR)