Карабахскі канфлікт

Карабахскі канфлікт
Праціўнікі
Нагорна-Карабахская Рэспубліка Арменія Азербайджан
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Карабахскі канфлікт (азерб.: Qarabağ münaqişəsi, арм.: Արցախյան հակամարտություն) — этнапалітычны канфлікт на Паўднёвым Каўказе ў рэгіёне Нагорнага Карабаха паміж азербайджанцамі і армянамі.

Перадгісторыя канфлікту

Асноўныя артыкулы: Карабахскае ханства і Елізаветпальская губерня

На працягу стагоддзяў рэгіён паслядоўна быў часткай Армянскага царства, Персідскай дзяржавы і Расійскай імперыі.

Асноўны артыкул: Армяна-азербайджанская вайна (1918—1920)

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года армяне абвясцілі незалежнасць Нагорнага Карабаха, з чым туркі і азербайджанцы не пагадзіліся. У выніку барацьбы за тэрыторыю загінулі тысячы чалавек, а сам Карабах застаўся пад азербайджанскім ваенным кантролем

Асноўны артыкул: Нагорна-Карабахская аўтаномная вобласць

У 1921 годзе Нагорны Карабах афіцыйна аднеслі да новаабвешчанай Азербайджанскай ССР, дзе армяне Карабаха рэалізавалі сваё права на самавызначэнне ў рамках аўтаноміі. У савецкі перыяд Арменія неаднаразова ўздымала пытанне перадачы вобласці пад сваю юрысдыкцыю, аднак не атрымлівала падтрымку саюзнага кіраўніцтва.

Дынаміка колькасці і этнічнага складу насельніцтва НКАВ па дадзеных усесаюзных перапісаў насельніцтва (1926—1989 гг.)

год перапісу Нацыянальнасць	1926		1939		1959		1970		1979		1989
	чалавек	%	чалавек	%	чалавек	%	чалавек	%	чалавек	%	чалавек	%
Азербайджанцы	12592	10,06	14053	9,32	17995	13,80	27179	18,08	37264	22,98	40688	21,52
Армяне	111694	89,24	132800	88,04	110053	84,39	121068	80,54	123076	75,89	145450	76,92
Беларусы	12	0,01	11	0,01	32	0,02	35	0,02	37	0,02	79	0,04
Грэкі	68	0,05	74	0,05	67	0,05	33	0,02	56	0,03	72	0,04
Грузіны	5	0,00	25	0,02	16	0,01	22	0,01	17	0,01	57	0,03
Рускія	596	0,48	3174	2,10	1790	1,37	1310	0,87	1265	0,78	1922	1,02
Татары	6	0,00	29	0,02	36	0,03	25	0,02	41	0,03	64	0,03
Украінцы	35	0,03	436	0,29	238	0,18	193	0,13	140	0,09	416	0,22
Іншыя	151	0,12	235	0,16	179	0,14	448	0,30	285	0,18	337	0,18
Усяго	125159	100	150837	100	130406	100	150313	100	162181	100	189085	100

Пачатак канфлікту

У 1987 годзе ў Нагорным Карабаху пачалася кампанія па зборы подпісаў за ўз’яднанне з Армянскай ССР.

20 лютага 1988 года абласны савет НКАВ звярнуўся ў Вярхоўны Савет СССР і Вярхоўныя Саветы Азербайджанскай і Армянскай саюзных рэспублік з просьбай разгледзець пытанне перадачы вобласці ў склад Арменіі.

У чэрвені таго ж года ВС Арменіі даў згоду на ўваходжанне НКАВ ў склад Рэспублікі, Азербайджан у сваю чаргу абвясціў гэтае рашэнне незаконным.

12 ліпеня 1988 года аблсавет Нагорнага Карабаха заявіў пра выхад са складу Азербайджанскай ССР. У адказ, 18 ліпеня, Прэзідыум ВС СССР прыняў пастанову пра немагчымасць перадачы НКАВ Арменіі.

З верасня 1988 года паміж армянамі і азербайджанцамі пачаліся ўзброеныя сутыкненні, якія перайшлі ў зацяжны канфлікт.

У студзені 1989 года, па рашэнні Прэзідыума ВС СССР, у НКАВ было ўведзена прамое кіраванне саюзным кіраўніцтвам.

1 снежня 1989 года Саветы Армянскай ССР і НКАВ прынялі Пастанову «Аб уз’яднанні» Рэспублікі і вобласці, аднак, у студзені 1990 года, Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прызнаў яе неканстытуцыйнай.

У пачатку 1990 года на армяна-азербайджанскай адміністрацыйнай мяжы пачаліся баі з ужываннем артылерыі. 15 студзеня 1990 года саюзныя ўлады ўвялі ў НКАВ і прылеглых раёнах надзвычайнае становішча.

У красавіку — маі 1991 года ўнутраныя войскі МУС СССР і часткі Савецкай Арміі правялі ў рэгіёне аперацыю «Кальцо», каб раззброіць «армянскія незаконныя ўзброеныя фармаванні».

30 жніўня 1991 года была прынята Дэкларацыя «Аб аднаўленні незалежнасці Азербайджанскай Рэспублікі», у складзе якой апынуўся і Нагорны Карабах.

2 верасня 1991 года на сумеснай сесіі Нагорна-карабахскага абласнога і Шаумянаўскага раённага саветаў была абвешчана Нагорна-Карабахская Рэспубліка (НКР) у складзе СССР.

10 снежня 1991 года, на праведзеным у НКР рэферэндуме, 99,98% яго ўдзельнікаў выказаліся за незалежнасць рэгіёна.

19—27 снежня 1991 года, ў сувязі з распадам Савецкага Саюза, з Нагорнага Карабаха былі выведзены ўнутраныя войскі МУС СССР.

6 студзеня 1992 года Вярхоўны Савет НКР прыняў Дэкларацыю «Аб дзяржаўнай незалежнасці Нагорна-Карабахскай Рэспублікі».

Узброены канфлікт 1992—1994 гадоў

Асноўны артыкул: Першая Карабахская вайна

Зверху па гадзіннікавай стрэлцы: пабітыя азербайджанскія бронетранспарцёры (2005), унутрана перамешчаныя асобы — азербайджанцы з тэрыторый, якія перайшлі пад кантроль армян (1993), танк — помнік у Аскеране (2007), армянскія салдаты (1994)

З 1992 па 1994 год Азербайджан спрабаваў узяць самаабвешчаную Рэспубліку пад свой кантроль, гэта былі поўнамаштабныя ваенныя дзеянні, Баку і Ерэван ўжывалі цяжкую тэхніку і авіяцыю. У гісторыю гэтыя падзеі ўвайшлі як першая Карабахская вайна, падчас якой загінулі да 30 тыс. чалавек (удзельнікаў баявых дзеянняў і мірных жыхароў).

Армянскія фарміраванні ўзялі пад кантроль і некалькі раёнаў Азербайджана, якія да пачатку канфлікту не ўваходзілі ў Нагорна-Карабахскую аўтаномію: Кельбаджарскі, Лачынскі, Кубатлінскі, Джэбраільскі і Зангеланскі раёны цалкам, Агдамскі і Фізулінскі часткова.

Пасля вайны незалежнасць Нагорна-Карабахскай Рэспублікі са сталіцай у Сцепанакерце не была прызнана ніводнай краінай, у тым ліку Арменіяй, хоць менавіта Ерэван забяспечваў яе эканамічную і ваенную бяспеку.

Спыненне агню

Контуры тэрыторыі, кантраляванай НКР на момант падпісання пагаднення аб спыненні агню 1994 года, накладзеныя на контуры тэрыторыі, на якой была абвешчана НКР у верасні 1991 года

• 5 мая — па ініцыятыве Міжпарламенцкай Асамблеі СНД, парламента Кіргізіі, Федэральнага Сходу і Міністэрства замежных спраў Расійскай Федэрацыі праведзена сустрэча, паводле вынікаў якой прадстаўнікі Мілі Меджліса Азербайджана, Вярхоўнага Савета Арменіі і Нагорнага Карабаха падпісалі Бішкекскі пратакол з заклікам спыніць агонь у ноч з 8 на 9 мая 1994 года.
• 9 мая — паўнамоцны прадстаўнік прэзідэнта Расіі ў Нагорным Карабаху Уладзімір Казіміраў падрыхтаваў «Пагадненне аб бестэрміновым спыненні агню», якое ў гэты ж дзень у Баку падпісаў ад Азербайджана міністр абароны Мамедрафі Мамедаў.
• 10 мая — «Пагадненне» ў Ерэване падпісаў ад Арменіі міністр абароны Серж Саргсян.
• 11 мая — «Пагадненне» ў Сцепанакерце падпісаў Камандуючы арміяй Нагорнага Карабаха Самвел Бабаян. Дадзенае «Пагадненне» ўступіла ў сілу ў поўнач 12 мая 1994 года.

Перыяд паміж першай і другой Карабахскімі войнамі

З часу падпісання Бішкекскага пратакола ў 1994 годзе бакі канфлікту неаднаразова абвінавачвалі адзін аднаго ў парушэнні рэжыму спынення агню, на мяжы адбываліся лакальныя інцыдэнты з ужываннем агнястрэльнай зброі, але ў цэлым перамір’е захоўвалася.

Баявыя дзеянні ў 2020 годзе

Асноўны артыкул: Другая Карабахская вайна

Асноўны артыкул: Храналогія баявых дзеянняў у Нагорным Карабаху (2020)

• 12 ліпеня 2020 года пачаліся ўзброеныя сутыкненні ў Тавушы паміж сілавікамі Арменіі і Азербайджана, працягваліся да канца месяца.
• 27 кастрычніка 2020 года адбылася серыя з двух удараў па горадзе Барда ў Азербайджане, якія прывялі да шматлікіх ахвяр сярод грамадзянскага насельніцтва.
• кастрычнік 2020 — войскі Арменіі і непрызнанай Нагорна-Карабахскай Рэспублікі нанеслі серыю ракетных удараў па горадзе Гянджа ў Азербайджане.
• 4—9 лістапада 2020 года адбываліся баявыя дзеянні за кантроль над Шушай, улады НКР пацвердзілі, што страцілі кантроль над горадам.
• 9 лістапада 2020 года непадалёк ад сяла Ерасх (Арменія) Узброенымі сіламі Азербайджана быў збіт Мі-24 Узброеных Сіл Расійскай Федэрацыі, двое членаў экіпажа загінулі, а яшчэ адзін быў паранены.
• 10 лістапада 2020 года прэзідэнт Азербайджана Ільхам Аліеў, прэм’ер-міністр Арменіі Нікол Пашынян і прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Уладзімір Пуцін падпісалі трохбаковую заяву аб спыненні агню.

У ходзе ваенных дзеянняў у верасні-лістападзе 2020 года Азербайджан вярнуў кантроль над Фізулінскім, Джэбраільскім, Зангеланскім і Кубатлінскім раёнамі, а таксама значную частку тэрыторыі былой Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці (у тым ліку горад Шуша). Згодна з Пагадненнем аб спыненні агню ад 10 лістапада 2020 года, Азербайджан таксама атрымаў кантроль над Агдамскім, Кельбаджарскім і Лачынскім раёнамі (за выключэннем Лачынскага калідора, які злучае Нагорны Карабах з Арменіяй).

Баявыя дзеянні ў 2023 годзе

Асноўны артыкул: Сутыкненні ў Нагорным Карабаху (2023)

Заканчэнне канфлікту

9 жніўня 2025 года ў Вашынгтоне была падпісана Дэкларацыя пра мірныя адносіны Арменіі і Азербайджана

Літаратура і спасылкі

• Новый взгляд o принципах урегулирования карабахской проблемы Архівавана 21 лістапада 2014.
• Сумгаит.инфо
• Материалы по карабахскому конфликту Архівавана 16 сакавіка 2008.
• Карабахская война в прессе (1987—1994)
• Гусейнова И. Беженцы, их положение и роль в современном азербайджанском обществе // Азербайджан и Россия: общества и государства / Отв. ред. и сост. Д. Е. Фурман. — М.: Летний сад, 2001. — С. 323. — ISBN 5-94381-025-0. Архівавана 22 жніўня 2015.
• Мемориал о событиях в Геташене и Мартунашене (операция «Кольцо») Архівавана 9 студзеня 2005., апрель — июнь 1991 г.
• Мемориал о событиях в Ходжалы Архівавана 28 чэрвеня 2006., в ночь с 25-го на 26-е февраля 1992 г
• Мемориал: Карабах: Хронология конфликта Архівавана 5 сакавіка 2012.
• МИД НКР — история Карабаха Архівавана 8 мая 2008.
• Вагиф Гусейнов об изгнании бакинских армян Архівавана 30 чэрвеня 2009.
• Вячеслав Широнин, КГБ — ЦРУ. Секретные пружины перестройки
• Султанов Ч. А., Нашествие Архівавана 8 мая 2008.
• Марк Фейгин, Закавказский узел. Новый мир № 9, 1998
• Юрий Помпеев, Кровавый омут Карабаха
• Галина Старовойтова, Национальное самоопределение: подходы и изучение случаев
• С.Лавренов, Карабахский узел Архівавана 3 лютага 2006.
• Михаил Жирохов, «Авиация в армяно-азербайджанском конфликте» Архівавана 4 мая 2004..
• Баранец В. Н. «Генштаб без тайн». В 2-х тт. — М.: Москва, Вагриус, 1999, Гл. 2. «Как вооружался Кавказ»
• Ксения Григорьевна Мяло, «Россия и последние войны XX века (1989—2000). К истории падения сверхдержавы»
• О визите на армяно-азербайджанскую границу 25-29 мая 1991 года — доклад профессора Ричарда Уилсона, представленый на Первой международной сахаровской конференции по физике, Институт имени Лебедева, Москва, 31 мая 1991 года.
• Gorbachev on Karabakh Conflict Архівавана 4 сакавіка 2016.
• FACT SHEET: NAGORNO-KARABAGH Архівавана 18 жніўня 2010.
• Кибер-война за Карабах Архівавана 7 верасня 2006.
• Карта — Нагорно-Карабахская Республика и сопредельные рэйны
• Оливье Пэ и Эрик Ремакль: Политика ООН и СБСЕ в Закавказье Архівавана 4 сакавіка 2016.
• Резолюции Совета Безопасности ООН по Карабахскому конфликту Архівавана 21 мая 2008.
• Пономарёв В. А. Социальные и демографические проблемы развития армянского социума Нагорного Карабаха в Советском Азербайджане. // Известия Томского политехнического университета, № 6, 2010
• Офлаз Б. Роль международных организаций в решении проблемы Нагорного Карабаха // Известия РГПУ им. А. И. Герцена. 2013. № 160. С.187-195.
• Юматов К. В. Дискуссии по проблеме Нагорного Карабаха в научной и периодической печати Армении и Азербайджана в 1987—1991 гг // Вестн. Том. гос. ун-та. 2010. № 330. С.95-99.
• Юматов К. В. К проблеме источниковедческого анализа периодической печати периода перестройки по истории армяно-азербайджанского этнополитического конфликта // Вестник ТГПУ. 2012. № 3. С.100-105.
• Armenian Deception Архівавана 4 сакавіка 2016.
• К истории Карабахского вопроса Архівавана 5 сакавіка 2016.
• З.Ализаде. Конец Второй республики