Культура Арменіі

Культура Арменіі
Літаратура
Архітэктура
Музыка
Тэатр
Танец
Адзенне
Дыван
Мініяцюра
Выяўленчае мастацтва
Міфалогія
Кнігадрукаванне
Адукацыя
Кіно
Каляндар
Сістэма злічэння
Права
Кулінарыя

Культура Арменіі — сукупнасць матэрыяльна-тэхнічных і духоўных дасягненняў армянскага народа, створанага як на цяперашняй тэрыторыі Арменіі, так і на ўсёй гістарычнай Арменіі.

Гісторыя культуры сфармаванага армянскага народа бярэ пачатак з VI—V стагоддзяў да н.э. і з'яўляецца працягам яшчэ старажытнейшай культуры Урарту. Як адзначае аўтарытэтная энцыклапедыя «Брытаніка» Арменія — адзін з найстаражытнейшых цэнтраў сусветнай цывілізацыі. Найважнейшае значэнне для далейшага развіцця гісторыі і культуры армянскага народа мела прыняцце ў першыя гады IV стагоддзя хрысціянства ў якасці дзяржаўнай і адзінай рэлігіі Арменіі. Менавіта з IV стагоддзя пачынаецца новая фаза ў гісторыі армянскай культуры — пачатак сярэднявечнага армянскага мастацтва. Агульны ўздым армянскай культуры ахапляе перыяд да VII стагоддзя ўлучна, да канчатковага цверджання ў Арменіі арабскага ярма. Наступнае значнае развіццё пачынаецца з канца IX стагоддзя, і злучана яно з аднаўленнем у 885 годзе незалежнага Армянскага царства, што стала пачаткам новага залатога стагоддзя ў армянскай гісторыі. Перыяд культурнага ўздыму працягнуўся да XIII стагоддзя ўлучна і характарызуецца некаторымі аўтарамі як Армянскае Адраджэнне. Пасля каля двухвяковага крызісу ў XV—XVI стагоддзях, культурнае жыццё зноў ажыўляецца з XVII стагоддзя. Для захавання і развіцця шматвяковай армянскай цывілізацыі важнае значэнне згуляла далучэнне ў пачатку XIX стагоддзя Усходняй Арменіі да хрысціянскай Расійскай Імперыі. У 1918 годзе ва Усходняй Арменіі была адноўлена армянская дзяржава. У 1920 годзе яна была далучана да савецкай дзяржавы, а пасля яе распаду зноў знайшла суверэнітэт, стварыўшы новыя перспектывы для развіцця 2500-гадовых культурных традыцый армян.

Архітэктура

Асноўны артыкул: Армянская архітэктура

Гл. таксама: Спіс храмаў Арменіі

1. Ерэруйкская базіліка, V стагоддзе 2. Маўзалей Армянскіх Аршакідаў, IV стагоддзе

З VI стагоддзі да н.э. у старажытнай Арменіі развівалася паганская архітэктура. Ксенафонт паведамляе, што жыллё армян мела вежы. Найболей значны помнік армянскай антычнай архітэктуры — храм Гарні, пабудаваны царом Вялікай Арменіі Трдатам I у 70-я гады н.э. Ад эпохі элінізму захаваліся рэшткі гарадоў Арташат і Тыгранакерт — старажытных сталіц Вялікай Арменіі. Плутарх заве Арташат «армянскім Карфагенам». Старажытнармянскім гарадам характэрна рэгулярная планіроўка гарадскіх кварталаў.

У III—IV стагоддзях у звязку з фармаваннем у Арменіі феадальных адносін, а таксама прыняцці ў 301 годзе хрысціянства ў якасці дзяржаўнай рэлігіі, пачынаецца новы этап у гісторыі армянскай архітэктуры. Сярод найболей ранніх узораў армянскай царкоўнай архітэктуры вядомыя як аднанефавыя залавыя (Шырванджух, V у.), так і трохнэфавыя базілікальныя (Касах, IV ст.; Ерэруйк, V ст.) цэрквы. У V—VII стагоддзях армянскімі архітэктарамі былі распрацаваны шматстайныя тыпы цэнтрычных купальных храмаў: квадратныя ў плане (у Вохджабердзе, V ст.); чатырох апсідныя (у Црвізе, Арні, V—VI стст.); прамавугольныя ў плане, з выступаючымі 4 апсідамі і з 4 падкупальнымі пілонамі (сабор у Эчміядзіне) ці без пілонаў (Мастара); прамавугольныя, з упісаным унутр крыжам (Авен, 591—602; Рыпсімэ); васьміапсідныя (Зоравар, VII ст.) і інш.. Спалучэнне цэнтрычнай і базілікальнай кампазіцый у V—VI стагоддзях прывяло да стварэння такіх купальных базылік, як Тэкор (канец V ст.) і Адзун (сярэдзіна VI ст.). У V стагоддзі ў армянскай сталіцы Двін была пабудавана палата кіраўніка армянскага каталікоса, якая з'яўлялася адным з найранейшых палацавых будынкаў сярэднявечнай Арменіі.

Шэдэўрам армянскай архітэктуры VII стагоддзя лічыцца храм Звартноц, збудаваны паміж 641—661 годамі.

З канца IX стагоддзя, пасля аднаўлення суверэнітэту армянскай дзяржавы манументальнае будаванне перажывае новы ўздым. Армянскае дойлідства гэтага часу цесным чынам працягвае архітэктурныя традыцыі папярэдніх стагоддзяў. Характэрнай з'явай дадзенага этапу развіцця архітэктуры робіцца ўзбагачэнне дэкор. Развіваецца як грамадзянскае, так і культавае будаванне. У прыватнасці, у сталіцы Ані былі збудаваны шырокія абарончыя сцены, палацы, на працягу 989—1001 гадоў царамі Гагікам I і Смбатам II тут быў пабудаваны Кафедральны сабор, архітэктарам якога выступіў знакаміты Трдат. Апроч цэнтральнай Арменіі, будаванне развівалася ва ўсіх частках краіны. Так, у 915—921 гадах Гагік Арцруні ў Васпуракане ўзвёў Царква Святога Крыжа (дойлід Мануэл), адрозную багатымі рэльефамі. У Сюніку былі збудаваны Тацеў (895—905 гг.), Ваганаванк (911 г.), Гндэванк (930 г.) і іншыя цэрквы. Буйныя манастырскія комплексы былі пабудаваны на паўночным усходзе Арменіі — Санаін (957—962 гг.), Ахпат (976—991 гг.) і г.д. У гэты ж час стратэгічныя шляхі былі прычынены крэпасцямі, сярод якіх найболей магутнымі з'яўляліся Амберд, Тыгніс і некаторыя іншыя.

Новы ўздым грамадзянскай архітэктуры адзначаецца ў XII—XIII стагоддзях — будуюцца гасцініцы, трапезныя, кнігасховішчы, караван-сараі. Асабліва характэрная з'ява армянскай архітэктуры часу — гавіты. Уздым армянскай архітэктуры канца XII—XIII стагоддзяў злучаны з вызваленнем Арменіі Закаранамі. Былі створаны шэраг новых каменных канструкцый, у тым ліку перакрыцце на якія перакрыжоўваюцца арках. Найболей вядомыя помнікі часу: Арычаванк (1201), Макараванк (1205), Тэгер (1213—1232), Дадзіванк, (1214), Гегард (1215), Сагмасаванк (1215—1235), Аванаванк (1216), Гандзасар (1216—1238), Агарцын (1281) і некаторыя інш.

• 
  Гарні, I ст н. э.
• 
  Царква Тэкор, канец V стагоддзя
• 
  Руіны Звартноца, каля 640—661 гг.
• 
  Царква св. Рыпсімэ, 618 год
• 
  Талінскі сабор, VII ст.

• 
  Сабор Шыракавана, канец IX ст.
• 
  Ахтамар, 915—921 гады
• 
  Ахпат, 976—991 гг.
• 
  Кафедральны сабор Святай Дзевы Марыі ў Ані, 989—1001 гады
• 
  Гандзасар, 1216—1238 гг.

Літаратура

Асноўны артыкул: Армянская літаратура

Гл. таксама: Старажытнаармянская гістарыяграфія, Спіс армянскіх аўтараў V—XVIII стагоддзяў і Старажытнаармянская перакладная літаратура

Старажытная і сярэднявечная армянская літаратура

Існуе думка, паводле якой яшчэ ў III—I стст. да н.э. у армян існавалі асаблівыя «жрэцкія пісьмёны», якім ствараліся храмавыя кнігі і летапісы. У I ст. да н.э. на грэчаскай мове пісаў драмы цар Вялікай Арменіі Артавазд II. З аўтараў дахрысціянскай Арменіі вядомы таксама Алюмп, які жыў у I—II стст. н.э., «Храмавыя гісторыі» якога не захаваліся. У пачатку IV стагоддзя, пасля прыняцця хрысціянства ў якасці дзяржаўнай рэлігіі, ранейшая літаратура была прызнана паганскай і знішчана.

Езнік Кахбацы (V стагоддзе). Грыгор Нарэкацы (XI стагоддзе). Фрык (XIII стагоддзе)

Армянская мова з'яўляецца адной са старажытна-пісьмовых сярод індаеўрапейскіх моў. Армянская арыгінальная літаратура пачала развіццё з 405 года, калі навуковец і святар Месроп Маштоц стварыў армянскі алфавіт. Тады ж фармуецца старажытнаармянская літаратурная мова — грабар. V стагоддзе прынята зваць «Залатым стагоддзем» у гісторыі армянскай літаратуры. Першы арыгінальны помнік армянскай літаратуры — «Жыццё Маштоца», напісаны ў 440 гадах. У літаратуры V стагоддзя сваім значэннем дамінуе армянская гістарыяграфія ці жанр гістарычнай прозы. У гэтым стагоддзі жылі гісторыкі Агатангелас, Егішэ, Фаўстас Бузанд, Маўсес Харэнацы, Лазар Парпецы і інш. У вобласці багаслоўя вядомыя Езнік Кахбацы, Іаан Мандакуні і інш. Квітнее таксама гімнаграфія і агіяграфія. У развіцці гімнаграфіі немалаважны ўнёсак унёс паэт V стагоддзя Сцяпанос Сюнецы (першы).

У VI стагоддзі новых вяршынь дасягае армянская філасофская думка дзякуючы творчасці неаплатоніка Давіда Анахта. Ужо з канца VII стагоддзя захаваліся ўзоры свецкай паэзіі. У VII—VIII стагоддзях квітнее схаластыка-дагматычная літаратура, пісалі багасловы Іаан Майраванецы, Вртанес Кертог, Аванес Адзнецы і інш. У гэты ж перыяд свае працы стварылі вядомыя гісторыкі Себеос, Гевонд, Маўсес Каганкатвацы, Іаан Маміканян, паэты Саакдухт, Хасравідухт, Камітас Ахцэцы і многія іншыя.

З пачатку V стагоддзя пачынаецца гісторыя старажытнаармянскай перакладной літаратуры. На працягу V—VIII стагоддзяў армяне пераклалі Арыстоцеля, Платона, Філона Александрыйскага, Галена, Эзопа і дзясяткаў іншых аўтараў антычнай літаратуры. Многія армянскія пераклады ўнікальныя, бо арыгіналы гэтых складанняў згублены, а тэксты часткова або цалкам захаваліся толькі дзякуючы армянскаму перакладу.

Канчатковае вызваленне ад арабскага ярма і аднаўленне Армянскага царства ў 885 годзе стварае перадумовы для армянскага Адраджэння. Армянскія цары падтрымлівалі таксама развіццё пісьмовай культуры. У X—XI стагоддзях у вобласці мастацкай літаратуры перадусім вядомы паэт Грыгора Нарэкацы, у вобласці гістарыяграфіі — Таўма Арцруні, Аванеса Драсханакертцы, Сцяпаноса Таранецы, і інш.. У гэты перыяд жылі паэт і філосаф Грыгор Магістрос, багасловы Хасроў Андзевацы, Самуэл Камрджадзарэцы і інш.

У XI стагоддзі ўварванне ў краіну візантыйцаў, а пасля і сельджукаў, не стваралі спрыяльныя ўмовы для развіцця літаратуры. У гэты перыяд былі створаны гістарычныя працы такіх аўтараў як Арыстакес Ласцівертцы і Акоп Санахнецы. У XI стагоддзі старажытнаармянская мова пачынае паступова развіцца ў сярэднеармянскую. Ключавое значэнне для далейшага развіцця багатых традыцыі армянскай літаратуры згуляла стварэнне ў 1080 годзе Кілікійскай армянскай дзяржавы. Пазней значны імпульс развіццю ўсіх галін культуры дало вызваленне Усходняй Арменіі Закаранамі ў канцы XII—пачатку XIII стагоддзяў. У гістарычную арэну прыйшлі буйныя паэты Аванес Імастасер, Грыгор Тга, Нерсес Ламбранацы, Нерсес Шнаралі. Апошні стаў найбуйнейшым паэтам свайго часу, аўтар ліраэпічнай паэмы «Элегія на ўзяцце Эдэсы» і іншых твораў. Мастацкая проза развівалася ў творчасці баечнікаў Мхітара Гоша і Вардана Айгекцы. У XIII стагоддзі на сярэднеармянскай літаратурнай мове пісалі Фрык — заснавальнік паэзіі сацыяльнага пратэсту, і Кастандзін Ерзнкацы — зачынальнік любоўнай лірыкі ў армянскай літаратуры. Вяршыні гістарыяграфіі эпохі — Матэас Урхаецы, Кіракос Гандзакецы, Вардан Арэвелцы. У паэтычнай творчасці аўтараў XIII—XVI стагоддзяў Аванеса Ерзнкацы, Аванеса Тлкуранцы, Мкрціча Нагаша, Грыгора Ахтамарцы, Нерсеса Макацы, Наапета Кучака развіваюцца жыццесцвярджальныя настроі армянскай літаратуры эпохі, любоўная і сацыяльная лірыка. У той жа самы перыяд дасягае высокага развіцця жанр паэмы, найбуйнейшымі прадстаўнікамі якога былі Грэгар Церэнц, Хачатур Кечарэцы, Аракел Сюнецы, Аракел Багішэцы, Сімяон Апаранцы і іншыя.

У XVII—XVIII стагоддзях паэзія развівалася ў творчасці такіх аўтараў як Багдасар Дпір, Петрос Капанцы, Нагаш Аўнатан і паэт-ашуг Саят-Нава. Ізноў адрадзілася гістарыяграфія. Пісалі гісторыкі Аракел Даўрыжэцы, Закарыя Канакерцы, Грыгор Даранагецы і інш.

Новая і сучасная армянская літаратура

Класіцызм робіцца асноўным кірункам армянскай літаратуры другой паловы XVIII—пачатку XIX стагоддзяў. Яго прадстаўнікі пісалі пра гістарычнае мінулае Арменіі, а ідэя аднаўлення армянскай дзяржаўнасці была іх галоўным палітычным ідэалам. З 1820 гадоў у армянскай літаратуры пачынаецца змаганне паміж прыхільнікамі выкарыстання старажытнаармянскай і новаармянскай мовы ў якасці мовы літаратуры — так званы грапайкар. А. Аламдаран і М. Тагіядзян, пісьменнікі г.зв. «пераходнага перыяду», пісалі пра надзённыя пытанні свайго часу. Іх мовай была яшчэ класічны старажытнаармянская. У сваёй творчасці паэт Г. Алішан працягвае прапагандаваць ідэі нацыянальнага абуджэння.

Абавян (1809—1848). Рафі (1835—1888)

Туманян (1869—1923). Чарэнц (1897—1937)

Пачатак новай армянскай літаратуры і перамогу новаармянскай літаратурнай мовы адзначыў гістарычны раман «Раны Арменіі» Х. Абавяна, напісаны ў 1841—1843 гадах. Раман апісвае змаганне армянскага народа супраць іранскага ярма ў эпоху вызвалення Усходняй Арменіі з дапамогай Расіі. Абовян сцвярджае прагрэсіўны рамантызм і рэалізм у армянскай літаратуры. У сярэдзіне стагоддзя пісаў паэт З. Шахазіз. У той жа перыяд у развіцці армянскай грамадскай думкі і літаратуры вялікую ролю згуляў рэвалюцыйны дэмакрат М. Налбандзян. У Заходняй Арменіі разгарнулі сваю дзейнасць цэлая пляяда вядомых публіцыстаў. З творам М. Пешыкташляна і П. Дурана злучаны пачатак рамантызму ў заходнеармянскай літаратуры. З 1860-х гадоў ствараюць свае творы заснавальнік армянскай рэалістычнай драматургіі Г. Сундукян і зачынальнік рэалістычнай драматургіі ў літаратуры заходніх армян пісьменнік-сатырык А. Паранян. У 1870—1880 гадах тварыў Р. Патканян, што выражаў імкнення армянскага народа вызвалення ад турэцкага ярма. Тады ж пісаў свае сацыяльна-побытавыя раманы П. Прашан, у якіх адлюстравана сацыяльнае расслаенне армянскай вёскі. Развіваецца творчасць раманіста і педагога Г. Агаяна. Галоўнымі выразнікамі ідэй нацыянальна-вызвольнага змагання 1870—1880 гадоў сталі раманісты Рафі, Цэренц, публіцыст Г. Арцруні. Значную ролю ў развіцці армянскай прозы згуляў Рафі, аўтар шматлікіх раманаў, сярод якіх «Хант», «Дзённік крыжакрада», «Давыд-бек», «Самвел» і інш.

Да канца XIX стагоддзя вядучым кірункам армянскай літаратуры робіцца крытычны рэалізм. Дасягае значнага развіцця жанр рамана. Найбуйныя празаікі часу — Нар-Дос, Мурацан, А. Арпіяран, В. Папазян, Г. Захраб, А. Шырванзадэ, і інш. Шырванзадэ ў сваёй творчасці адлюстроўваў працэс цверджанні буржуазных адносін у Закаўказзе. Нарос з’яўляўся майстрам псіхалагічнага рамана. Працягвальнікам традыцыі гістарычнага рамана быў Мурацан. Да канца XIX—пачатку XX стагоддзя ставіцца шматсценная творчасць А. Туманяна, аўтара шматлікіх чатырохрадкоўяў, паэм, легендаў, баек, казак і аповедаў. Адным з найбуйнейшых паэтаў канца XIX—першай паловы XX стагоддзяў стаў А. Ісаакян. У пачатку стагоддзя дзякуючы творчасці В. Тэр’яна армянская паэзія ўступіла ў новую ступень развіцця. Тады ж з’яўляецца новае пакаленне паэтаў, сярод якіх найболей вядомыя Сіяманта, Д. Варужан, М. Мецарэнц і Р. Севак. Знаходзячыся пад уплывам заходнееўрапейскага сімвалізму, усе яны засталіся адданы традыцыям армянскай класічнай літаратуры. Жанр сатыры развівалі Е. Ацян і Арандзар.

Новыя змены ў гісторыі літаратуры былі злучаны з далучэннем незалежнай Арменіі да савецкай Расіі ў 1920 годзе. З сярэдзіны 1910-х гадоў пачаў сваю літаратурную дзейнасць выбітны паэт Егішэ Чарэнц. Яго творчасць, якая падоўжылася яшчэ два дзесяцігоддзі, зрабіла велізарны ўплыў на наступныя пакаленні армянскіх паэтаў. Пачыналі сваю літаратурную дзейнасць Г. Маары і Н. Зар'ян. Найбуйнейшыя прадстаўнікі шматстайнай армянскай прозы эпохі 1920—1930-х гадоў былі А. Бакунц, С. Зар'ян і В. Татавенц, у новую фазу творчай дзейнасці ўступаў Д. Дэмірчан. Да гэтага перыяду ставіцца творчасць дзіцячага пісьменніка А. Хнкаяна.

У перыяд Вялікай айчыннай вайны армянская літаратура рабіла акцэнт на тэму патрыятызму, стваралася ваенная літаратура. Дэмірчан і Зар’ян пісалі гістарычныя раманы. Яшчэ больш развівалася публіцыстыка.

У паваенныя гады ў жанры рамана чынілі Р. Качар, Г. Севунц, Х. Даштэнц, у жанры павесці В. Ананян. Галоўным жанрам паваеннай армянскай літаратуры робіцца паэзія. Атрымалі слыннасць такія аўтары як Г. Эмін, С. Капуцікян, А. Шыраз, В. Даўцян, П. Севак, С. Ханзадзян, А. Сагіян, Г. Аванісян, А. Сагінян і інш., якія працягнулі сваю плённую творчую дзейнасць яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў. З 1950—1960 гадоў на літаратурную арэну прыйшло новае пакаленне пісьменнікаў — Г. Мацевасян, В. Петрасян, Р. Давеян, А. Айвазян і інш.

Мова і пісьмовасць

Асноўныя артыкулы: Армянская мова і Армянскі алфавіт

Вялікая літара Ք (k῾). Рукапіс XIII стагоддзя. Фрагмент манускрыпта XIII стагоддзя

Армянская як самастойная мова існуе з VI стагоддзя да н. э., ставіцца да індаеўрапейскай моўнай сям’і, сярод якіх вылучаецца ў асобную групу і з’яўляецца адным са старажытнапісьмовых. Найбольшую роднасць выяўляе з грэчаскай мовай, разам з шэрагам вымерлых цяпер моў — фрыгійскай, фракійскай, дакійскай і пеанійскай яднаецца ў палеабалканскую моўную сям’ю. Яшчэ да пачатку нашай эры, як вядома з паведамлення аўтара I стагоддзя Страбона, усё насельніцтва Арменіі гаварыла на адной мове — армянскай. З 406 года выкарыстоўваецца арыгінальны армянскі алфавіт, які на працягу больш тысячы шасцісот гадоў існуе амаль без змен. Старажытнаармянская літаратурная мова атрымала сваю апрацоўку галоўным чынам дзякуючы армянскаму духавенству, сярод іх, прыкладам, Езнік Кахбацы (374/380—450), які лічыцца адным з заснавальнікаў старажытны армянскай літаратурнай мовы. Яшчэ ў сярэднія вякі нацыянальная мова з’яўлялася важным і ўсвядомленым элементам армянскай ідэнтычнасці. Ёсць паведамленні VII стагоддзя пра ролю мовы ў захаванні армянскай ідэнтычнасці нават за межамі гістарычнай радзімы. У Высокім сярэднявеччы сярэднеармянская мова была дзяржаўнай мовай Кілікійскага армянскага царства. На сённяшні дзень існуе два асноўныя літаратурныя варыянты плюрыцэнтрычнай армянскай мовы: заходні (галоўным чынам выкарыстоўваецца ў дыяспары) і ўсходні. Армянская мова з’яўляецца афіцыйнай мовай Арменіі і непрызнанай Нагорна-Карабахскай Рэспублікі.

Пісьмовы перыяд гісторыі армянскай мовы падзяляецца на тры асноўныя этапы:

1. Старажытнаармянская (грабар) — V—XI стагоддзі
2. Сярэднеармянская — XI—XVII стагоддзі
3. Новаармянская (ашхарабар)— с XVII стагоддзя

З канца V стагоддзі бярэ пачатак навуковае вывучэнне армянскай мовы, калі з’яўляюцца першыя самастойныя лінгвістычныя працы ў армян. У V—IX стагоддзях граматычныя працы стваралі Мамбрэ Верцанох, Езнік Кахбацы, Давід Граматык, Сцяпанос Сюнецы, Грыгор-Амам і інш. Калі з канца VII стагоддзя з’яўляюцца першыя слоўнікі з алфавітным размяшчэннем слоў, то ўжо з канца X стагоддзя армянская лексікаграфія перажывае бурны росквіт. Да пачатку XI стагоддзя ставіцца граматычная праца Грыгора Магістроса, што ўключала кампіляцыю ідэй усіх папярэдніх армянскіх граматык. Важнай падзеяй робіцца першая арфаграфічная рэформа. У другой палове XII стагоддзя Арыстакес Грыч піша арфаграфічны слоўнік армянскай мовы. Сярод найбуйнейшых даследчыкаў армянскай мовы эпохі XIII—XIV стагоддзяў — Геворг Скеўрацы, аўтар некалькіх прац, рэкамендацыі якога, з невялікімі зменамі, выкарыстоўваюцца дагэтуль. У гэты ж перыяд жылі выбітныя армянскія граматыкі Аванес Ерзнкацы, Есаі Нчэцы і Аванес Крнецы. У XVII стагоддзі армянскай мове прысвячалі свае граматычныя працы і слоўнікі Франчэска Рывола, Клемент Галанус, Сімяон Джугаецы, Аванес Алоў, Васкан Ерэванцы, Ерамея Мегрэцы і інш. Ужо на мяжы XVII—XVIII стагоддзяў армянскія мысляры працуюць на подступах да параўнальна-гістарычнага мовазнаўства. Да XVIII стагоддзя ставяцца даследаванні Багдасара Дзіра, Іагана Шродэра, Мхітара Себастацы і інш.

Найстаражытнейшы ўзор армянскага лапідарнага ліста — надпіс, высечана на храме ў Цекоры самае познае ў 490 годзе. Найболей раннія фрагментарныя манускрыпты на пергаменце ставяцца да V—VI стагоддзяў. Найранейшы захаваны выразна датаваны рукапіс на армянскай — «Евангелле царыцы Млке», створаны ў 862 годзе. Раней яго ставіцца «Евангелле Вехамор», звычайна датавана VII—VIII стагоддзямі (дакладная дата напісання невядомая) і якая меркавана з’яўляецца найстаражытнейшым захаваным паўнавартасным армянскім рукапісам. Найстаражытнейшы армянскі рукапіс на паперы ставіцца да 981 года.

Захаваліся звыш 30 000 сярэднявечных армянскіх рукапісаў, што складае надзвычай значную культурную спадчыну ў сусветным параўнанні. Друкарства на армянскай мове паўстала ў 1512 годзе.

Музыка

Асноўны артыкул: Армянская музыка

Гл. таксама: Армянская народная музыка і Армянскія музычныя інструменты

Музыкант з Сяреднявяковага рукапісу. Армянскія неўмы, рукапіс XII стагоддзя. Група музыкантаў, рукапіс XVI—XVII стагоддзяў

У III ст. да н.э. ужо была фармавана якасная своеасаблівасць армянскай музыкі. У працах старажытнаармянскіх аўтараў захаваліся асобныя ўзоры яшчэ дахрысціянскай армянскай музычнай творчасці. Яна ў першую чаргу злучана з гусанамі, якія ў эпоху элінізму спачатку служылі ў храме старажытнаармянскага бога Гісанэ. Армянская хрысціянская музыка разам з арамейскай, яўрэйскай, кападакійскай ляжыць у аснове агульнахрысціянскай музычнай культуры, уяўляючы вялікае значэнне для вывучэння, як музычная культура краіны, якая першай прыняла хрысціянства ў якасці дзяржаўнай рэлігіі.

З пачатку IV стагоддзя бярэ пачатак гісторыя хрысціянскай музыкі Арменіі. З канца таго ж стагоддзя ў найвысокіх школах краіны было ўведзена навучанне музыкі. У V стагоддзі фармавалася армянская гімнаграфія — творчасць шараханаў. У тым жа стагоддзі былі сістэматызаваны гласы. Пасля з'яўлення арыгінальнай пісьмовасці, ужо з V стагоддзя вядомыя таксама звесткі пра армянскі музычны інструментарый. У VII стагоддзі Барсег Тчон склаў першую складанку шараканаў — «Чанынцір шаракноц». У раннесярэднявечнай Арменіі была распрацавана тэорыя акустыкі. Вялікі ўнёсак у развіццё армянскай музыкі ўнеслі такія музыканты і тэарэтыкі раннесярэднявечнай Арменіі як Давід Керакан, Давід Анахт, Камітас Ахцэцы і інш., у працах якіх разглядаліся пытанні эстэтыкі і тэорыі музыкі — навука пра гук і г.д.. На мяжы VIII—IX стагоддзяў фармавалася армянская сістэма музычнай натацыі — хазы, стварэнне якіх злучана з імем Сцяпаноса Сюнецы. Яшчэ да гэтага армяне выкарыстоўвалі літары алфавіта для фіксацыі музыкі.

Наступны значны перыяд у гісторыі развіцця армянскай музыкі ставіцца да X—XIII стагоддзяў. У X стагоддзі з'яўляюцца тагі — параўнальна аб'ёмныя манодыі духоўнага і свецкага ўтрымання. У эпоху Высокага сярэднявечча дасканаліцца армянскі нотапіс. У сваіх складаннях розныя музычна-эстэтычныя пытанні разглядаюць аўтары X—XIII стагоддзяў Ананія Нарэкацы («Пра веды гласаў»), Аванес Імастасер і Аванес Ерзнкацы. З гэтага перыяду захаваліся сялянскія песні розных жанраў — любоўныя, працоўныя, песні пра прыроду, побытавыя і г.д. Тады ж завяршыўся фармаванне «манрусума» — навукі пра вочы і хазы, дасканаліўся напаліся.

З сярэдзіны XVI стагоддзя пачынае складацца мастацтва армянскіх ашугаў, сярод яго першых прадстаўнікоў Нагаш Аўнатан, Багдасар Дпір і Саят-Нава. Яшчэ ў пачатку XVII стагоддзя Хачгруз Кафаецы склаў першую складанку армянскіх народных песень.

У 1813—1815 А. Ліманджанам быў створаны і ўведзены ў практыку новы армянскі нотапіс. З яго дапамогай Н. Ташчан запісаў 3 тамы твораў сярэднявечнай духоўнай музыкі. Другая палова XIX стагоддзя — час узнікнення новай кампазітарскай школы. Тады ствараюцца музычныя ансамблі еўрапейскага тыпу, засноўваюцца прафесійныя музычныя трупы, і г.д. У 1857 годзе з'яўляецца армянская музычная перыёдыка ў асобе часопіса «Кнар аревелян» («Усходняя ліра»). У 1861 годзе Грыгор Сінанян арганізуе сімфанічны аркестр — Аркестр Сінаняна. У творах такіх кампазітараў як Г. Еранян, Н. Ташчан, Г. Карганаў, і інш. ужываецца еўрапейская тэхніка кампазіцыі. У 1868 годзе Тыгран Чухаджан стварае оперу «Аршак II» — першую армянскую нацыянальную оперу і першую оперу музычнай гісторыі ўсяго Усходу. Яму ж прыналежаць першыя камерныя, сімфанічныя і фартэпіянныя складанні ў армянскай музыцы. З 1880-х гадоў у армянскай класічнай музыцы пачынаецца новы рух па зборы і апрацоўцы старажытных народных песень прафесійнымі кампазітарамі, найбуйнейшым сярод якіх быў Камітас. Ягі творчасць згуляла вельмі важную ролю ў гісторыі развіцця армянскай музыкі. Немалаважнымі былі таксама харавыя апрацоўкі Х. Кара-Мурзы і М. Екмаляна, а таксама апрацоўкі народных танцаў Н. Тыграняна.

Найбуйнейшыя армянскія ашугі канца XIX—пачатку XX стагоддзя — Джывані, Шырын, Шэрам, Авасі.

Чухаджан (1837—1898). Камітас (1869—1935). Хачатуран (1903—1978)

У пачатку XX стагоддзя сваю творчую дзейнасць пачынаюць Аляксандр Спендыяраў і Армен Тыгранян. Спендыяраў унёс вялікі ўнёсак у развіццё армянскай сімфанічнай музыкі. Тыгранян у 1912 годзе завяршае оперу «Ануш». У тым жа годзе Азат Манукян стварае першую армянскую дзіцячую оперу «Канец зла». У вобласці раманса тварыў Р. Мелікян. Сярод найболей значных армянскіх кампазітараў пачатку XX стагоддзя — Г. Сюні, А. Маілян, А. Тэр-Гевандзян і інш. Пасля ўсталявання ў Арменіі савецкай улады важнай падзеяй стае заснаванне нацыянальнай кансерваторыі ў 1921 годзе. У 1924 быў створаны сімфанічны аркестр Арменіі, у 1933 годзе оперны тэатр, у 1934 годзе Армянская філармонія. Адной з гістарычных падзей гэтага перыяду гісторыі армянскай музыкі стае завяршэнне оперы «Алмаст» А. Спендыяравым у 1928 годзе. У 1920—1930 гадах былі пастаўлены адразу некалькі опер армянскіх кампазітараў.

Найболей вядомыя армянскімі кампазітарамі XX стагоддзя былі Арам Хачатуран, Аляксандр Аруцюнян, Эдвард Мірзаян, Эдгар Аганесян, Арно Бабаджанян, Авет Тэртэран, Тыгран Мансуран і інш.

Армянскія музычныя інструменты

Асноўны артыкул: Армянскія музычныя інструменты

Арменія багатая народнымі музычнымі прыладамі. Адным з найстаражытнейшых армянскіх народных інструментаў з'яўляецца дудук. У старажытнаармянскіх крыніцах захаваліся згадванні пра музычныя інструменты. Прыкладам, Фаўстас Бузанд у V стагоддзі згадвае пра інструменталістаў, якія ігралі на барабанах, срынгах, карах і трубах, гісторык пачатку X стагоддзя Аванес Драсханакертцы згадвае пра струнны інструмент з плектрам. Звесткі ў вобласці інструментальнай музыкі і армянскай музычнай інструментар вельмі бедныя, тым не менш да нас дайшло апісанне некаторых музычных інструментаў, а таксама іх назвы. Так, да ліку духавой групы належалі: срынг — тып флейты, ехджэрапох — рог, пох — труба медная, да ўдарнай групы належалі: тмбук — барабан, да струннай групы: бамбірн — інструмент з плектрам, пандыр, кнар — тып ліры, джнар — від кнара, він — від кнара. Музыка армянскага дудука была прызнана шэдэўрам Сусветнай нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА.

Тэатр

Асноўны артыкул: Армянскі тэатр

Акторка армянскага тэатра гузанаў-мімосаў. Сярэднявечная мініяцюра.

Тэатр Арменіі разам з грэчаскім і рымскім — адзін са найстаражытнейшых тэатраў свету еўрапейскага тыпу. Старажытнаармянскі тэатр існаваў з 69 да н. э ў сталіцы Вялікай Арменіі Тыгранакерт, дзе быў пабудаваны будынак амфітэатра, разваліны якога захаваліся да нашага часу. Найболей раннія пісьмовыя звесткі пра армянскі тэатр знаходзім у Плутарха. Паведамляецца, што сын Тыграна II Вялікага Артавазд II (56—34 да н.э.) стварыў у паўночнай сталіцы Арменіі Арташаце тэатр эліністычнага тыпу. Старажытнагрэчаскі аўтар таксама перадае, што сам Артавазд пісаў трагедыі на грэчаскай мове. У старажытнаармянскім тэатры быў развіты таксама жанр пантамімы, вядомай актрысай якога была Назенік, якая жыла ў II стагоддзі н.э.. У II—III стст. армянскія акцёры трагікі — дзайнарку-гусаны і вахбергу-гусаны — выконвалі п'есы, як грэчаскія, так і армянскія. Вядома, што ў IV стагоддзі выставы даваліся пры двары армянскага цара Аршака II.

Пасля прыняцця хрысціянства ў пачатку IV стагоддзя ў якасці дзяржаўнай рэлігіі і далей злучаным з гэтым супрацівам царквы, працягваліся давацца тэатральныя выставы. Захаваліся дакументальныя звесткі пра армянскі тэатр ранняга і познага сярэднявечча. Так, прыкладам, вядомыя прамовы армянскага аўтара канца V стагоддзя Іаана Мандакуні, скіраваныя супраць тэатра, з якіх мы пазнаём пра існаванне адмысловых тэатральных будынках з асобнымі верхнімі месцамі для жанчын. Пра існаванне тэатральнага мастацтва ў Арменіі паведамляюць таксама аўтары VI—VII стагоддзяў. У позным сярэднявеччы — у X—XV стагоддзях — тэатральныя выставы былі пашыраны ў Васпуракане, Анійскім царстве, Кілікіі. На рэльефах царквы ў Ахтамары пачатку X стагоддзя намаляваны маскі розных жанравых праяў тэатра эпохі. Найранейшыя захаваныя драматургічныя творы — драматычная паэма Аванеса Ерзнкацы (XIII ст.) і «Адамава кніга» Аракела Сюнецы (XIV—XV стст.). Пра стаўленне царквы да тэатра пазнаём з прац аўтараў эпохі, калі Матэос Джугаецы (XIV—XV стст.) заклікаў «не хадзіць да гусанаў, яны кажуць пра справы Хайка і выхоўваюць дух непадпарадкавання». З часоў сярэднявечча захавалася трагедыя «Пакутніцтва святой Рыпсімэ» (пралог, эпілог і інтэрмедыі на польскай мове), якая была пастаўлена ў 1668 у армянскай школе Львова.

Першыя армянскія аматарскія спектаклі Новага часу ставяцца да 1810—1820 гадоў. . У 1836 годзе Г. Шэрмазанянам у Тыфлісе быў заснаваны тэатр «Шэрмазанян дарбас» — першы тэатральны будынак на Каўказе. На працягу 1846—1866 гадоў дзеяў прафесійны тэатр «Арамян татран» пад кіраўніцтвам А. Гаспарана, дзе захоўваліся традыцыі старажытнаармянскага тэатра. У 1856 годзе тэатр заснаваў М. Пешыкташлян. Ужо ў 1857 годзе быў выдадзены тэатральны часопіс «Музы Арарата». Важнай падзеяй стае заснаванне ў 1861 годзе прафесійнага тэатра Арэвелян татрон» («Усходні тэатр») А. Вардавянам у Канстанцінопалі. Праз два гады прафесійны армянскі тэатр быў заснаваны ў Тыфлісе Г. Чмшкянам. У 1865 годзе былі паказаны першыя тэатральныя спектаклі ў Ерэване. На працягу 1860—1870 гадоў армянскія тэатры былі заснаваны на розных гарадах Закаўказзя і Расіі — у Ерэване, Шушы, Александропалі, Гянджы, Баку, і г.д..

Выбітная роля ў развіцці армянскага тэатра канца XIX стагоддзя прыналежыць найбуйнейшаму трагіку П. Адамяну. Сярод вядучых акцёраў і актрыс XIX—пачатку XX стагоддзя — М. Амрыкян, К. Арамян, С. Чмшкян, Вардуі, Г. Тэр-Даўцян, С. Мацінян, Сірануйш, Астхік, Р. Азніў, М. Мнакян, А. Абелян і інш.. Буйныя армянскія драматургі XIX—пачаткі XX стагоддзя — Г. Сундукян, А. Паранян, А. Шырванзадэ і інш.

Друкарства і прэса

Асноўны артыкул: Гісторыя армянскага друкарства

1. Першая армянская друкаваная кніга «Урбатагірк», Венецыя, 1512 год 2. Першае армянскае перыядычнае выданне «Аздарар», Мадрас, 1794 год

Армянская мова стала першай мовай друкарства сярод моў СНД, Прыбалтыкі, а таксама многіх моў Азіі. Армянская стала 18-й мовай свету, на якой кнігі былі надрукаваны гутэнбергскім спосабам. Упершыню ён быў выдадзены яшчэ ўжо ў эпоху інкунабулы ў 1475 годзе ў кнізе Іагана Шыльтбергера. Першая друкаваная кніга на армянскай мове «Урбатагірк» — выдадзена ў 1512 годзе ў Венецыі Акопам Мегапартам, які заснаваў там друкарню. У XVI стагоддзі кнігі на армянскай мове выдавалі Абгар Тахатэцы, Султаніхах, Аванес Тэрзнцы, Аванес Гапузенц. На працягу першых ста гадоў існавання армянскага друкарства былі выдадзены 32 найменаванні кніг, 19 з якіх армянскімі кнігадрукарамі вылучна на армянскай мове. З узнікнення армянскага друкарства да 1800 года былі выдадзены больш 1154 назваў армянскіх кніг (сярод моў СНД і Прыбалтыкі другі, пасля рускамоўных выданняў, паказнік па колькасці).

Пасля Венецыі армянскія друкарні былі створаны ў 1567 годзе ў Канстанцінопалі, потым адкрыліся армянскія друкарні таксама ў Рыме (1584), Львове (1616), Мілане (1621) Парыжы (1633), Ліворна (1643), Амстэрдаме (1660), Марселі (1673), Лейпцыгу (1680), Падуі (1690), Лондане (1736), Санкт-Пецярбургу (1781), і іншых гарадах. Армянскія кнігадрукары XVII—XVIII стагоддзяў — Аванес Карамацінянц, Хачатур Кесарацы, Аванес Джугаецы, Маціёс Царэцы, Васкан Ерэванцы, Маціёс Ванандецы, Грыгор Халдарянц, Пагос Арапян, і інш.

У XIX стагоддзі армянскія друкарні адкрыліся ў Маскве (1820), Шушы (1828), Нью-Ёрку (1857), Ерэване (1876), Бостане (1899) і г.д. У цэлым, да 1920 года, ва ўсім свеце дзеяла больш 460 друкарняў, што друкавалі кнігі, часопісы і газеты на армянскай мове.

Першае перыядычнае выданне — часопіс «Аздарар» выдавалася ў 1794—1796 гадах у Індыі. У XVIII стагоддзі ў Венецыі выйшла яшчэ адно армянскае перыядычнае выданне — часопіс «Тарэгруцюн» (хроніка).

Адукацыя

Асноўны артыкул: Адукацыя ў Арменіі

Гладзорскі ўніверсітэт, Есаі Нчэцы падчас навучання, 1299 год.

Яшчэ ў IV стагоддзі ў Арменіі былі створаны школы, дзе выкладанне вялося на грэчаскай і сірыйскай мовах. Такія школы былі заснаваны царом Трдатам III, а потым і каталікосам Нерсесом Вялікім. Ужо ў 365 годзе ў рашэнніу Аштышацкага сабора дадзены некаторыя нормы, што тычацца адносін паміж настаўнікам і вучнем.

Адукацыя ў Арменіі асабліва развіваецца пасля заснавання армянскай пісьмовасці, калі ў школах уводзіцца выкладанне на роднай мове. Пасля стварэння ў 406 годзе армянскага алфавіта ў тагачаснай сталіцы Армянскага царства Аршакідаў. У Вагаршапаце была заснавана вышэйшаая школа, больш вядомая як Вагаршапацкая семінарыя. Пад канец стагоддзя тут была свая бібліятэка, паводле гістарычных дадзеных сюды, для атрымання адукацыі, прыходзілі з розных бакоў Арменіі. У V стагоддзі вышэйшая школа была заснавана ў Сюніку. З VIII стагоддзя яна знаходзілася ў вобласці Сотк, яна значна развілася пад кіраўніцтвам Матусаха Сюнецы. З VI стагоддзя была вядомая вышэйшая школа ў вобласці Аршарунік. У адным з пунктаў рашэння Двінскага царкоўнага сабора 649 года даецца асаблівае ўказанне біскупам і вышэйшаму духавенству паўсюдна сачыць за развіццём адукацыйнай справы. У VII стагоддзі Ананій Шыракацы напісаў падручнік па арыфметыцы «Пытанні і рашэнні», які лічыцца цяпер адной з найстаражытнейшых прац па арыфметыцы, якія дайшлі да нас. Шыракацы імкнецца даць навукова-педагагічнае абгрунтаванне пачатку школьнага ўзросту з 7 гадоў.

Вобласць адукацыі ў Арменіі застаецца моцнай і ў наступную эпоху. У перыяд Армянскага царства Багратыдаў цэнтрамі адукацыі былі школы ў Санаіне, Ахпаце, Капуткары, Гладзоры, Шыраку, Камурджадзоры, дзе займаліся філасофіяй, граматыкай і іншымі навукамі. На мяжы XI—XII стагоддзяў Аванесам Імастасерам была заснавана вышэйшая школа ў Ані. У 1184 годзе ў сваім «Судзебніку» Мхітар Гош прызначыў дармовую адукацыю для сірот і немаёмных дзяцей. У Высокім сярэднявеччы ў Сюніку дзеялі Гладзорскі (1282—1338) і Тацеўскі (1373—1435) ўніверсітэты. Вядома, што пры сканчэнні Гладзора яго вучні пісалі дысертацыі. У XII—XIII стагоддзі дзеялі навучальныя цэнтры ў Харанашаце, Хор Вірапе, Арчы, Агарцыне, пазней — у XIV—XV стагоддзях — у Эрмоне, Егвардзе, Цыпнаванку, у XV—XVII стагоддзях — у Севанаванку, Сісе, Севастыі, Новай Джузе і г.д. Выкладаліся багаслоўе, матэматыка, астраномія, геаметрыя, гісторыя, геаграфія, граматыка, музыка, філасофія, рыторыка і г.д.. У розныя часы ў гэтых навучальных цэнтрах выкладалі такія навукоўцы, як Аванес Імастасер, Ананія Санахнецы, Грыгор Магістрос, Ванакан Вардапат, Нерсес Мшэцы, Есаі Нчэцы, Аванес Варатнецы, Грыгор Тацевацы, Таўма Мецапецы (аўтар падручніка армянскай мовы), Нерсес Ламбранацы, Аракел Сюнецы, Кіракос Ерзнкацы, Акоп Крымецы і іншыя.

Літаратура

• Nina G. Garsoïan. Church and Culture in Early Medieval Armenia. — Ashgate, 1999.
• Георг Гоян 2000 лет армянского театра. Том первый: Театр древней Армении. — Москва: Государственное издательство «Искусство», 1952. — Т. 1.
• Георг Гоян 2000 лет армянского театра. Том второй: Театр средневековой Армении. — Москва: Государственное издательство «Искусство», 1952. — Т. 2.
• К. В. Тревер. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э.—IV в. н. э.). — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1953.