Кот свойскі

Запыт «Кот» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.

Запыт «Кошка» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.

Кот
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Жывёлы Падцарства:  Эўметазоі Без рангу:  Двухбакова-сіметрычныя Без рангу:  Другаснаротыя Тып:  Хордавыя Падтып:  Пазваночныя Інфратып:  Сківічнаротыя Надклас:  Чацвераногія Клас:  Млекакормячыя Падклас:  Звяры Інфраклас:  Плацэнтарныя Надатрад:  Laurasiatheria Атрад:  Драпежныя Падатрад:  Feloidea Сямейства:  Кашэчыя Падсямейства:  Felinae Род:  Каты Від:  Лясны кот Падвід:  Кот
Міжнародная навуковая назва
Felis silvestris catus Linnaeus, 1758
Сінонімы
Felis catus (Linnaeus, 1758) Felis catus domestica (Erxleben, 1777) Felis domestica Erxleben, 1777
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   183798 NCBI   9685 EOL   4443860 FW   231413

Кот свойскі (лац.: Félis silvéstris cátus) — свойская жывёла, адна з найбольш папулярных (нароўні з сабакам) «жывёл-кампаньёнаў».

З заалагічнага пункту погляду свойскі кот — млекакормячае сямейства каціных атрада драпежных. Раней свойскага ката нярэдка разглядалі як асобны біялагічны від. З пункту гледжання сучаснай біялагічнай сістэматыкі свойскі кот (Felis silvestris catus) з’яўляецца падвідам ляснога ката (Felis silvestris).

З’яўляючыся адзіночным паляўнічым на грызуноў і іншых дробных жывёл, кот — сацыяльная жывёла, якая выкарыстоўвае для камунікавання шырокі дыяпазон гукавых сігналаў, а таксама ферамоны і рухі цела.

На працягу 10 000 гадоў каты цэняцца людзьмі, у тым ліку за здольнасць паляваць на грызуноў і іншых шкоднікаў. Напачатку XXI ст. у свеце налічвалі каля 600 млн свойскіх катоў, выведзена каля 200 парод, ад даўгашэрсных (персідскі кот) да бясшэрсных (сфінксаў), прызнаных і зарэгістраваных рознымі феліналагічнымі арганізацыямі.

Этымалогія

У беларускай мове слова кот азначае жывёліну біялагічнага падвіду Felis silvestris catus незалежна ад полу, або самца гэтага падвіду. Самку завуць коткай (кошкай), а кацінае дзіцё — кацянём (мн. л. кацяняты). Беларускае слова кот роднаснае лац.: cattus — кот (так у позняй лаціне, пачынаючы з V ст., у адрозненне класічнага лацінскага felis) і блізкае найменням для катоў у многіх мовах Еўропы і Блізкага Усходу (англ.: cat, арм.: k’at’u, гал.: cath, ірл.: catt, ісп.: gato, італ.: gatto, лезг.: кац, літ.: katė, ням.: Katze, нуб.: kadis, пруск. catto, фр.: chat, эспер.: kato). Зыходная крыніца не вядома, але прынята лічыць, што ў многія мовы слова трапіла з лацінскай.

Некаторыя даследчыкі думаюць, што ў аснове назваў розных індаеўрапейскіх моў для ката, ляжыць праіндаеўрапейскі корань «*kat-», з якога ўтварыліся дзеясловы індаеўрапейскіх моў, якія азначаюць «каціцца», ад якіх пазней пайшлі назвы дзіцянят дробных жывёл на індаеўрапейскіх мовах.

Іншыя даследчыкі лічаць такую сувязь другарадным збліжэннем.

Гукапераймальныя, блізкія беларускаму «мяў», назвы катоў у егіпецкай (mj.w) і кітайскай мовах (māo).

Навуковая класіфікацыя

У 1758 годзе Карл Ліней у «Сістэме прыроды» даў свойскаму кату назву Felis catus.

Іаган Хрысціян фон Шрэбер у 1775 годзе даў дзікаму кату назву Felis silvestris.

На падставе даных, атрыманых сучаснай філагенетыкай, свойскі кот з’яўляецца адным з пяці падвідаў дзікага ката Felis silvestris, і яго правільная міжнародная навуковая назва — Felis silvestris catus. Рашэнне замацаваць за дзікім назву F. silvestris, а за прыручаным — F. silvestris catus — было прынята ў сакавіку 2003 года Міжнароднай камісіяй па заалагічнай наменклатуры, пры гэтым было абумоўлена, што калі ў якой-небудзь класіфікацыі свойскі кот будзе апісвацца як асобны від, то ў гэтым выпадку для назвы адпаведнага таксона варта выкарыстоўваць камбінацыю, прапанаваную Лінеем, F. catus.

У літаратуры сустракаюцца і іншыя міжнародныя навуковыя (лацінскія) назвы свойскага ката: Felis catus domesticus, Felis silvestris domesticus, а таксама прапанаваная ў 1777 годзе Іаганам Хрысціянам Палікарпам Эркслебенам у «Пачатках прыродазнаўства» назва Felis domesticus (спачатку — Felis domestica, бо слова Felis у той час лічылася жаночага роду). Усе гэтыя назвы ўваходзяць у сінаніміку таксона, а таму не павінны выкарыстоўвацца.

Паходжанне і гісторыя прыручэння

Стэпавы кот (Felis silvestris lybica), у выніку прыручэння якога з’явіўся свойскі.

Свойскі кот афарбоўкі табі-макрэль (дзікая афарбоўка).

У Савосева суседа
Быў пярэсценькі каток,
Выхаванец Паўла-дзеда,
Такі слаўны пестунок!
Нос чарнявы,
Хвост бялявы,
Задзірасценькі;
Кіпцік-шчыпчык
Заграбасценькі;
Лапкі-драпкі
Машастовыя,
А шарсціначкі
Шаўковыя;
Губкі, зубкі
Адмысловыя;
Вусы-русы
Патырчастыя;
Тая спінка,
Як націнка,
Выгінастая.
Вушкі-слушкі
Не мыляюцца,
Вочкі ў ночку
Запаляюцца.
Ну, такі каток харошы,
Як драпянка за тры грошы!
Хадзіў коцік пад масток,
Лавіў рыбку за хвасток,
Потым дзеду ён на печы
Казкі-байкі варкаваў,
Белым хвосцікам дарэчы
Тахты спевам адбіваў.
Коцік з дзедам жыў у згодзе,
Не сварыліся за печ.
Быў раз коцік на паходзе —
На мышэй падняў ён меч!
Шоў каток з паходу,
Разагнаўшы мышак,
І сеў на калоду
Пад стрэшку ў зацішак.
Грэе сабе спінку,
Мордачку і лапкі.
Зірк — Савось з будынку
Выскачыў без шапкі!..

Паводле генетычнага даследавання аўтасомных маркераў і мітахандрыяльнай ДНК 979 свойскіх, дзікіх і здзічэлых катоў з трох кантынентаў, у тым ліку барханных катоў (Felis margarita), усе свойскія каты па матчынай лініі паходзяць прынамсі ад пяці прадстаўніц падвіду стэпавы кот (Felis silvestris lybica), якія мелі розныя гаплатыпы мітахандрыяльнай ДНК. У мітахандрыяльнай гаплагрупе IV, спецыфічнай для блізкаўсходніх і свойскіх катоў, ідэнтыфікавалі 6 субклад і вылічылі час жыцця агульнага продка — каля 13 тыс. гадоў таму, што значна перавышае час меркаванага прыручэння блізкаўсходніх катоў. Генетычны аналіз мітахандрыяльнай ДНК 209 катоў з 30 пахаванняў на тэрыторыі Еўропы, Блізкага Усходу і Паўночнай Афрыкі паказаў, што свойскія каты засялялі свет дзвюма вялікімі хвалямі. Першая хваля мела месца на досвітку сельскай гаспадаркі 12—9 тыс. гадоў таму — ва Урадлівым паўмесяцы і яго наваколлі свойскія каты рассяліліся разам з земляробамі па ўсім Блізкім Усходзе. Праз некалькі тысяч гадоў другая хваля, што выйшла з Егіпта, ахапіла практычна ўсю Еўропу і Паўночную Афрыку.

Адасабленне падвіду Felis silvestris lybica адбылося каля 130 тысяч гадоў таму. Стэпавы кот дагэтуль пашыраны па ўсёй Паўночнай Афрыцы і ў шырокай зоне ад Міжземнамор’я да Кітая, дзе жыве ў зарасніках саксаула ў пустынях, у хмызняках каля вадаёмаў, у перадгор’ях і горах. Хаця дробныя дзікія каты розных падвідаў могуць крыжавацца паміж сабой і даваць патомства, вынікі генетычных даследаванняў паказалі, што ў філагенезе свойскага ката іншыя падвіды Felis silvestris, апроч стэпавага, удзелу не прымалі.

Прыручэнне ката адбылося прыблізна 9500 гадоў таму на Блізкім Усходзе ў раёне Урадлівага паўмесяца, дзе ўзніклі і развіваліся найдаўнейшыя чалавечыя цывілізацыі. Прыручэнне пачалося пры пераходзе чалавека да аселага спосабу жыцця, з пачаткам развіцця земляробства, калі з’явіліся лішкі ежы і стала трэба іх захоўваць і абараняць ад грызуноў.

Найстаражытнейшае археалагічнае сведчанне прыручэння ката было знойдзена на Кіпры, дзе ў часе археалагічных раскопак было знойдзена сумеснае пахаванне чалавека і ката, якое датуецца 7500 годам да н.э. Таксама было высветлена, што востраў Кіпр быў каланізаваны выхадцамі з раёнаў сучасных Анатоліі (Турцыя) і Сірыі.

Раней навукоўцы меркавалі, што першымі прыручылі катоў старажытныя егіпцяне. Аднак найранейшыя сведчанні пра гэта адносіліся да 2000—1900 гадоў да нашай эры. А нядаўна было высветлена, што ў Старажытны Егіпет свойскі кот трапіў, як і на Кіпр, з Урадлівага паўмесяца (Анатоліі). У наш час кот з’яўляецца адной з самых папулярных свойскіх жывёл.

Нягледзячы на тое, што каты былі прыручаны досыць даўно, большасць іх здольныя выжываць і па-за чалавечым жытлом, папаўняючы рады паўторна здзічэлых катоў, бо ва ўмовах бадзяжнага жыцця каты звычайна хутка паўторна дзічэюць. Паўторна здзічэлыя каты часта жывуць самотна і палююць адны, але часам утвараюць невялікія калоніі з некалькіх самак з кацянятамі.

Пытанне пра поўнае прыручэнне

У наш час сярод навукоўцаў няма дакладнага адказу, ці з’яўляецца кот цалкам прыручанай жывёлай, бо, напрыклад, сабака падчас прыручэння змяніў сваю мадэль паводзін, здолеўшы развіць даволі моцную прыхільнасць і адданасць чалавеку, адначасна страціўшы мноства здольнасцей да паляўнічага спосабу жыцця і сігнальнага камунікавання, уласцівага яго продкам — ваўкам. Кот жа ў паводзінах амаль не адрозніваецца ад свайго дзікага продка, дэманструючы высокую незалежнасць і звычкі «самотнага драпежніка».

Некаторыя навукоўцы лічаць, што кот зусім не з’яўляецца прыручанай жывёлай, а сам мог прыйсці да чалавека, бо ў паселішчах заўсёды ў дастатку вяліся сінантропныя жывёлы: шматлікія грызуны і птушкі. Такім чынам, кот знайшоў для сябе зручную крыніцу ежы, замацаваўшыся ў «новай нішы». Суіснаванне чалавека і ката было ўзаемавыгадным, бо чалавек пазбаўляўся ад грызуноў, якія часта рабіліся крыніцай захворванняў і шкодзілі гаспадарцы. Таксама важкім довадам праціўнікаў ідэі прыручэння застаецца той факт, што, паводле іх думкі, кот паказвае цікаўнасць да чалавека толькі пакуль гэта выгадна, г. зн. маленькі драпежнік не здольны на вернасць. Іншыя ж навукоўцы прасоўваюць іншы пункт гледжання. На іх думку, той факт, што каты падвергнуліся прыручэнню, пацвярджаецца тым, што яны здольныя на прыхільнасць і гуллівыя паводзіны, і менавіта для ўсталявання эмацыйнага кантакту з чалавекам навучыліся варкатаць. Многія каты паказваюць сваю прыхільнасць, наладжваючы фізічны кантакт з чалавекам, напрыклад, залазячы яму на калені; вядомыя выпадкі, калі адданасць ката гаспадару была мацней, чым у многіх сабак, і гэта на фоне таго, што каты пайшлі з «найбольш небяспечных драпежнікаў у свеце». На негатыўны вобраз ката як дзікай і падазронай жывёлы паўплываў і працягвае ўплываць той факт, што ў сярэднявечнай Еўропе каталіцкая царква звінаваціла катоў у сувязі з д’яблам і вядзьмарствам.

Нягледзячы на спрэчкі, большасць навукоўцаў сышліся ў думцы, што кот паўпрыручаная жывёліна, г. зн. ён здольны на суіснаванне з чалавекам, але, страціўшы з ім кантакт, лёгка вяртаецца да дзікага тыпу існавання. Хоць у ката назіраюцца генетычныя змены ў параўнанні з дзікім продкам, гэтая розніца ў 10 разоў меншая, чым у сабак з ваўкамі. Навукоўцы лічаць, што дзікі кот сапраўды мог сам прыйсці да чалавека, каб харчавацца грызунамі, а такія дачыненні былі суседскімі, і ўжо праз некалькі тысяч гадоў людзі самі сталі прыручаць маленькіх драпежнікаў. Гэта таксама імаверна тлумачыць, чаму мадэль каціных паводзін амаль не змянілася, бо, напрыклад, пры прыручэнні сабакі з ваўка чалавек змяніў яе спосаб жыцця і асяроддзе пасялення, а кот зведаў мінімальныя змены. З аднаго боку, кот здолеў захаваць мадэль паводзін, уласцівую дзікім продкам. Ён амаль таксама добра палюе, як дзікія, але ў той самы час можа мірна суіснаваць з чалавекам, праяўляць да яго эмацыйную прыхільнасць, пяшчоту ці нават выказваць гуллівыя паводзіны.

Біялогія

Фізіялогія

Нармальныя фізіялагічныя паказчыкі
Тэмпература цела	38,6 °C
Частата сардэчных скарачэнняў	110—140 удараў у хвіліну
Частата дыхання	16—40 удыхаў у хвіліну

Нармальная ўнутраная (рэктальная) тэмпература цела дарослага ката складае 38—39,5 °C, у кацянят яна трохі вышэйшая. У бясшэрсных парод унутраная тэмпература цела такая, як і ва ўсіх, аднак з-за адсутнасці шэрснага покрыва на целе ката тэмпература скурнага покрыва ў сфінксаў ці петэрболдаў чалавекам тактыльна ўспрымаецца як вышэйшая.

Частата пульса ў дарослых катоў вар’іруе ў залежнасці ад фізічнай і псіхічнай актыўнасці і складае ад 120 да 220 удараў у хвіліну. Частата дыхання складае ў сярэднім 20—40 дыхальных рухаў у хвіліну.

У катоў вылучаны тры групы крыві — А, B і АВ. Каты з групай крыві А могуць мець антыцелы да групы крыві В, і наадварот. Каты з групай крыві АВ не маюць антыцел ні да групы крыві А, ні да групы В, таму яны могуць быць рэцыпіентам абедзвюх груп крыві пры пераліванні. Група крыві АВ самая рэдкая, яна сустракаецца ў 1 % усіх свойскіх катоў і таму застаецца малавывучанай, аднак вучоныя высветлілі, што АВ па сваім паходжанні не звязана з групамі крыві А і В.

Механізм хлябтання вадкасці катом палягае ў тым, што язык выцягваецца з быстрынёй 1 м/с, падгінаецца ўніз і дакранаецца паверхні вадкасці, але, у адрозненне ад сабачага хлябтання, не пранікае ў яе. Потым язык ідзе ўгару і захапляе за сабой слупок вадкасці. Кот глытае вадкасць у той момант, калі вертыкальны складнік быстрыні вадкасці запавольваецца гравітацыяй і робіцца роўным нулю. У гэты момант сківіцы ката схінаюцца, і вадкасць праглынаецца. Гэты працэс паўтараецца з перыядычнасцю 4 разы ў секунду.

Анатомія

Унутраныя органы ката.

Чэрап ката.

Сярэдняя даўжыня цела без хваста 60 см, даўжыня хваста 25—35 см. Зазвычай, самкі меншыя за самцоў, як і ў іншых сысуноў (з’ява палавога дымарфізму). Самы буйны кот, згодна «Кнізе рэкордаў Гінэса», дасягае ў даўжыню 121,9 см.

Вага сярэдняга здаровага ката складае 2,5—6,5 кг, але сустракаюцца і буйнейшыя асобіны, вага якіх дасягае 7—9 кг. Сібірскі кот і мэйн-кун могуць дасягаць вагі 11,5—13 кг. Каты могуць дасягаць масы 20 кг, а самы цяжкі кот меў вагу 21,3 кг. Звычайна параўнальна вялікая вага ката з’яўляецца вынікам атлусцення.

Кот тыповы дробны драпежнік з характэрнымі асаблівасцямі анатоміі. Шкілет сфармаваны прыблізнана з 240 костак і складаецца з двух аддзелаў: восевага і перыферычнага. Восевы аддзел шкілета складзены чэрапам, хрыбетнікам і грудной клеткай. Перыферычны шкілет ці шкілет канечнасцей складаецца з 2 грудных (пярэдніх) і 2 тазавых (задніх) канечнасцей.

Чэрап і хрыбетнік засцерагаюць цэнтральную нервовую сістэму (цэфалічны і спінны мозг) ад пашкоджанняў. Хрыбетнік складаецца з 7 шыйных, 13 грудных, 7 паяснічных пазванкоў, 3 зрошчаных крыжавых і 20—26 хваставых пазванкоў. Да пазванкоў прымацаваны 13 пар рэбраў. Рэбры разам з груднымі пазванкамі і грудзінай утвараюць грудную клетку. Першыя 9 пар рэбраў злучаны непасрэдна з грудной косткай, астатнія 4 пары свабодныя. Косткі пярэдніх канцавін злучаны з грудной клеткай злучальнай тканкай і цягліцамі.

Чэрап ката адрозніваецца ад чэрапаў іншых сысуноў вельмі вялікімі вачніцамі і магутнымі і спецыялізаванымі сківіцамі, а таксама прыблізна аднолькавым развіццём тваравага і мазгавога аддзелаў. Мазгавая частка чэрапа складаецца з 11 костак, а тваравая з 13. Памер мозгу сярэдняга ката складае 5 см у даўжыню і важыць 30 гр.

Кот мае 30 зубоў (16 на верхняй сківіцы і 14 на ніжняй), з іх 12 разцоў, 4 іклы, 10 прэмаляраў і 4 маляры. Зубы прыстасаваны для забойства здабычы і раздзірання мяса. Злавіўшы здабычу, кот наносіць ёй укус двума доўгімі ікламі, утыкаючы іх паміж двума пазванкамі ахвяры, тым самым пераразаючы спінны мозг ахвяры, што прыводзіць да незваротнага паралічу і смерці. Зубная формула тыповая для каціных $I{3 \over 3}C{1 \over 1}P{3 \over 2}M{1 \over 1}$.

Вочы ката з бачным трэцім павекам.

Адметная рыса будовы вока, характэрная для многіх сысуноў — наяўнасць мігальнай перапонкі (так званае трэцяе павека) — тонкай зморшчыны кан’юнктывы, якая высоўваецца з унутранага вугла вока і выконвае ахоўную функцыю. Яна чысціць паверхню бачнай рагавіцы вока ад пылу і змочвае яе. Трэцяе павека можна ўбачыць, калі кот спіць з прыадчыненымі вачамі ці адчувае стомленасць. Калі трэцяе павека відаць увесь час, у тым ліку, калі кот не спіць, гэта ў большасці выпадкаў можа быць прыкметай хваробы.

Поўсць ката мае ўласцівасць наэлектрызоўвацца ад шаравання, таму пры чышчанні шчоткай і расчэсванні злёгку звільгатняюць поўсць ці шчотку. Назапашанне статычнай электрычнасці можа адбывацца ўвесь час пры знаходжанні ката ў занадта сухой атмасферы, у такіх выпадках выкарыстоўваюць увільгатняльнікі паветра.

Органы пачуццяў

На думку шмат якіх заолагаў, сярод сысуноў органы пачуццяў найболей развіты ў катоў. Хоць слых у іх развіты горш, чым, у мышэй, цудоўныя (па чалавечых мерках) зрок, нюх і слых у спалучэнні з тактыльнымі і смакавымі рэцэптарамі робяць катоў вельмі адчувальнымі жывёламі.

Зрок

Вочы свойскага ката: тапетум адсвятляе зялёным святлом.

Колер свячэння зрэнак залежыць ад колеру вясёлкавай абалонкі і абумоўлены рознай ступенню пігментацыі тапетума.

Сіямскія каты: бачна адрозненне колеру. Адлюстраванне размыта з-за другаразовага адлюстравання на шклах акна.

Сярод свойскіх жывёлін кот мае самыя вялікія вочы адносна памераў цела. Як і ў большасці драпежнікаў, вочы скіраваны наперад, і іх глядзельныя палі перакрываюцца. Таму каты маюць стэрэаскапічны зрок, што дазваляе ім ацэньваць адлегласць да прадмета назірання. Каля 60 % катоў здольныя да рухаў вачэй, пры якіх глядзельныя восі сходзяцца і разыходзяцца.

Поле зроку ў катоў складае 200° супраць 180° у чалавека. У жоўтай пляме на сятчатцы вока няма цэнтральнай ямкі (fovea), а замест яе ёсць дыск, дзе знаходзяцца колбачкі. Палачак у сятчатцы вока ў 25 разоў больш, чым колбачак, што абумоўлена тым, што кот з’яўляецца начным драпежнікам, таму здольнасць бачыць пры слабым асвятленні (за якую адказваюць менавіта палачкі ў сятчатцы) важнейшая.

Каты ўмеюць адрозніваць колеры, але ў параўнанні з чалавекам успрыманне колеру ў іх слабейшае — менш кантраснае і яркае. У катоў (як і большасці іншых сысуноў, апроч прыматаў) ёсць два тыпы колбачак — адчувальныя да больш даўгахвалевага і караткахвалевага святла. «Даўгахвалевыя» колбачкі ката ўтрымліваюць апсін, што мае максімум паглынання ў вобласці 553 нм. Лічыцца, што ў большасці сысуноў няма «зялёных» колбачак (адпаведныя сярэдняхвалевым колбачкам прыматаў), таму іх колеравы зрок нібы ў чалавека пры дэйтэранапіі (від дальтанізму). Заўважана, што нерухомыя і блізка стаячыя прадметы кот успрымае горш, чым тыя, што рухаюцца. У катоў здольнасць да факусіравання зроку на прадметах у 2—3 разы менш, чым у вышэйшых малп і чалавека.

Каты цудоўна бачаць ва ўмовах слабога асвятлення. За сятчаткай вока размяшчаецца асаблівы пласт — тапетум, які ў катоў, як і ў большасці жывёл, утрымлівае вялікую колькасць люмінесцэнтнага пігменту (tapetum lucidum). Функцыя тапетума ў адлюстраванні назад на сятчатку той часткі святла, якая праходзіць праз напаўпразрысты пласт святлоадчувальных клетак і якая без тапетума беззваротна гублялася б. Дзякуючы тапетуму і іншым механізмам, святлоадчувальнасць вачэй ката ў 7 разоў вышэй, чым у чалавека, і каты могуць добра бачыць нават пры слабым асвятленні, але пры яркім святле яны бачаць горш за чалавека. З-за інтэнсіўнай пігментацыі тапетума каціныя вочы пры іх асвятленні ў цемры свецяцца жоўта-зялёным. Пігментацыя тапетума цесна звязана з пігментацыяй радужнай абалонкі. У блакітнавокіх катоў (таксама як і ў сабак), незалежна ад колеру поўсці, тапетум пігментаваны слаба і іх зрэнкі адсвечваюць чырвоным колерам і менш ярка — як у чалавека (tapetum nigrum). Гэта дазваляе выказаць дапушчэнне, што начны зрок блакітнавокіх катоў такі ж слабы, як у чалавека. Кацяняты нараджаюцца блакітнавокімі, значыцца, са слаба пігментаванай радужнай абалонкай і, адпаведна, са слаба пігментаваным тапетумам. Прыблізна да 3-месячнага ўзросту, калі ў жаўтавокіх і зеленавокіх катоў радужная абалонка насычаецца пігментам, пігментуецца і тапетум. Адценне свячэння зрэнак таксама залежыць ад вугла падзення святла, бо пігментацыя тапетума зніжаецца па кірунку ад задняй сценкі вочнага яблыка да пярэдняй і яго адценне змяняецца градыентам: жоўта-зялёны, бірузовы, блакітны, сіні, фіялетавы, чырвоны, чорны. Але пры франтальным ракурсе ў катоў з добра пігментаванай радужнай абалонкай зрэнкі свецяцца жоўта-зялёным колерам.

Насуперак пашыранай памылцы, у абсалютнай цемры каты бачыць не могуць.

Каб зменшыць светлавы паток на сятчатцы пры яркім асвятленні, зрэнка кацінага вока можа змяняць форму. Прытым яна не круглая, як у чалавека, а вертыкальна-авальная аж да шчылінападобнай, бо радужная абалонка сціскаецца з дапамогай цяглічных валокнаў нераўнамерна; такія ж здольнасці маюць вочы ў ліс, якія адносяцца да сямейства сабачых. Радужная абалонка служыць дыяфрагмай, рэгулюючы колькасць святла, што праходзіць унутр вачэй.

Слых

Кацінае вуха.

Орган слыху свойскага ката дзеліцца на тры аддзелы — вонкавае вуха, сярэдняе вуха і ўнутранае вуха, адкуль імпульсы паступаюць у цэнтры слыху ў цэфалічным мозгу.

Каты валодаюць скіраваным слыхам, г. зн. шумы сартуюцца паводле кірунку. Каты могуць рухаць вушной ракавінай у бок крыніцы гуку, прытым кожнай вушной ракавінай незалежна адна ад адной, таму кот можа сачыць адначасова за дзвюма крыніцамі гуку. Гэтымі рухамі кіруюць больш за дзясятак цягліц, дзякуючы чаму вушная ракавіна можа паварочвацца амаль на 180°. Пры гэтым кот мае здольнасць прасторавага слыху — можа распазнаць сілу гуку, яго выдаленне і вышыню, і на падставе гэтых даных вельмі акуратна ацэньваць месцазнаходжанне яго крыніцы. Слых катоў тае добра развіты, што яны могуць з заплюшчанымі вачамі арыентавацца ў прасторы на шоргат і піск і лавіць мышэй, якія прабягаюць міма; наш слых не можа так акуратна знайсці пазіцыю крыніцы шуму

Каты могуць успрымаць ультрагукавыя сігналы. Дыяпазон чутных гукаў у катоў яшчэ недастаткова вывучаны, паводле некаторых звестак, ён знаходзіцца паміж 45 Гц і 64 000 Гц, паводле іншых даходзіць да 100 000 Гц. У ката няма органа, які вырабляе ультрагук, таму каты не выкарыстоўваюць для камунікавання ультрагук, недаступны нашаму ўспрыманню, аднак яны здольныя чуць ультрагук, чым карыстаюцца падчас палявання, бо ультрагукавое камунікаванне грызуноў адбываецца ў прамежку 20—50 КГц, тым часам як каты здольныя чуць ультрагукі да 65—70 кГц. У вусе ката каля 13 тысяч успрымальных клетак, што трохі менш, чым у чалавека, аднак у ката каля 52 000 перадавальных нервовых канцоў у слыхавым нерве, а ў чалавека іх значна менш — 31 000.

Дотык

Вібрысы на пярэдняй лапе ката

Датыкальныя функцыі ў катоў выконваюць асаблівыя тактыльныя (датыкальныя) валасінкі, размешчаныя з двух бакоў у чатыры рады над верхняй губой, над вачамі, пад падбародкам — вібрысы (вусы), а таксама адчувальныя валасінкі на хвасце, на ўнутраным і тыльным баку лап (запясцевыя валасінкі), на падушачках лап, паміж пальцаў, на кончыках вушэй і ў вушах. Ні ў якім разе няможна кату выдаляць вібрысы, бо гэтым ён фактычна страціць сваю «сістэму арыентацыі і навігацыі» ў прасторы. Доследным шляхам было выяўлена, што чым слабейшы зрок у ката, тым даўжэйшыя і таўсцейшыя вібрысы, а ў катоў, якія нарадзіліся з парушэннем зроку, вібрысы перавышаюць 8 см. Вібрысы таксама паказваюць настрой жывёлы: нахіленыя наперад вусы часта азначаюць цікаўнасць ці насцярогу, тым часам як пры агрэсіі кот прыціскае вусы да морды, хоць і залагоджаны кот варкочучы таксама прыціскае вусы да шчок.

Скурны дотык моцна развіты.

Нюх

Нос ката.

У катоў моцна развіты нюх, што тлумачыцца наяўнасцю ў іх добра развітай нюхальнай цыбуліны і вялікай колькасці сэнсарных клетак нюхальнага эпітэлію насавой поласці. У катоў паверхня нюхальнага эпітэлію складае 5,8 см², што ўдвойчы больш, чым у чалавека, і толькі ў 1,7 разоў менш, чым у сярэдняй сабакі. Дзякуючы гэтаму нюх у катоў прыблізна ў 14 разоў мацнейшы за чалавечы, што дазваляе ім адчуваць пахі, аб якіх чалавек нават не падазрае. У верхняй частцы поласці рота ў катоў размешчаны вамераназальны орган, які дазваляе ім адчуваць асабліва тонкія пахі пры вынюхванні. Пры гэтым кот прыадкрывае пашчу і ўцягвае вусны, збіраючы скуру на галаве ў адмысловую грымасу, дэманструючы т.зв. рэакцыю флемена, вядомую таксама ў сабак, коней і некаторых іншых сысуноў.

Каты таксама вельмі адчувальныя да каціных ферамонаў, такіх, як 3-меркапта-3-метылбутан-1-ол, які ўтвараецца пры дэградацыі сінтэзаванай катамі амінакіслаты фелініну, якія яны выкарыстоўваюць для камунікавання паміж сабой, распырскваючы мачу і пазначаючы сваю тэрыторыю з дапамогай вылучэнняў з пахкіх залозаў. Пахкія залозы кацянят пачынаюць вырабляць пахкія рэчывы з узросту трох месяцаў. Таксама каты разам з экскрэментамі вылучаюць невялікую колькасць пахкай вадкасці з анальных залоз. Такія залозы ёсць ва ўсіх драпежных, у прыватнасці, у скунсаў яны выкарыстоўваюцца для самаабароны.

Успрыманне смаку

Каты добра арыентуюцца ў смаках, адрозніваюць кіслае, горкае і салёнае. Такая пераборлівасць абумоўлена, перадусім, добрым нюхам і развітымі смакавымі рэцэптарамі на языку. Доўгі час лічылася, што ў адрозненне ад большасці сысуноў каты не адчуваюць салодкае, бо адпаведны ген у іх пашкоджаны, аднак апошнія даследаванні аспрэчылі гэтую інфармацыю.

Вестыбулярны апарат

За пачуццё раўнавагі ў катоў адказвае добра развіты вестыбулярны апарат, размешчаны ва ўнутраным вусе. Каты могуць бязбоязна перасоўвацца па берагах дахаў, платах і суках дрэў. Падаючы яны могуць рэфлекторна прыняць у паветры становішча, патрэбнае для прызямлення на лапы. Пры гэтым ролю стабілізатара выконвае вельмі рухомы хвост (у бясхвостых катоў стабілізатарам выступае ўсё цела). Дадатковым засцерагальным сродкам служыць рэфлекторнае расстаўленне лап убок, у выніку чаго паверхня цела ката павялічваецца, і спрацоўвае «эфект парашута». Аднак у выпадку падзення з вялікай вышыні (з вокнаў шматпавярховых дамоў) гэты рэфлекс не заўсёды спрацоўвае, і жывёла можа пабіцца, што злучана з эфектам «шоку» пры выпадзенні з акна. Пры падзенні з малой вышыні (з рук дзіцяці) часу на разварот можа быць недастаткова, і кот таксама можа траўмавацца. Як паказалі новыя даследаванні, пры падзенні з вялікай вышыні каты прызямляюцца не на лапы, а хутчэй на жывот. У 1976 годзе ветэрынарным лекарам з Нью-Ёрка Горданам Робінсанам быў апісаны так званы «вышынны сіндром катоў», паводле якога: «чым вышэйшы будынак, з якога зваліўся кот, тым менш пашкоджанняў атрымае жывёла. То-бок, як ні парадаксальна, 15-ы паверх бяспечнейшы за 2-гі». Матэматыкам Рычардам Мантгомеры была распрацавана тэорыя, што атрымала назву «тэарэмы кацінага падання», паводле якой, кот, які падае спінай уніз, перакульваецца спінай угару, нават калі кінетычны момант роўны нулю.

Размнажэнне

Спароўванне.

Нованароджаныя кацяняты.

Кацяняты ў узросце 2—3 месяцаў.

Каты з’яўляюцца поліэстральнымі жывёламі, значыцца, перыяды цечкі ў іх здараюцца некалькі разоў на год і доўжацца ад 4 да 7 дзён. У паўночных шыротах пачатак эстральнага цыкла выпадае на перыяд з лютага па красавік з наступным паўторам у ліпені-жніўні. Калі падчас першай цечкі не адбылося апладненне, праз 14—21 дзень цечка можа паўтарыцца. Каты ў шлюбны перыяд пачынаюць пазначаць сваю тэрыторыю. На стадыі праэструса котка жаласна муркае, трэцца мордай аб прадметы, іншых котак ці іншых жывёл у доме, пачынае качацца на спіне па падлозе. Пры з’яўленні ката на гэтай стадыі эструса котка можа чмыхнуць на яго і адагнаць ад сябе. Стадыя праэструса доўжыцца ад 12 гадзін да 3 дзён. Хоць праэструс назіраецца не ва ўсіх котак яўна. Стадыя эструса, калі котка гатова да спаравання, доўжыцца 4—7 дзён. На стадыі эструса котка пачынае гучна мяўкаць і клікаць ката. На гэтай стадыі коткі могуць ставіць пазнакі.

Авуляцыя адбываецца ў кошак у момант спаравання і патрабуе стымуляцыі. Таму апладненне ў катоў рэдка адбываецца падчас першага спаравання. Пры спараванні ў кошак часта адбываецца суперфекундацыя, г. зн. апладненне дзвюх яйцаклетак падчас аднаго перыяду цечкі, таму ў адным прыплодзе ў кацянят могуць быць розныя бацькі. Калі на стадыі эструса адбылася авуляцыя, то настае стадыя дыэструса, калі авуляцыя не адбудзецца, то настае стадыя інтэрэструса. Дыэструс доўжыцца 35—100 дзён, пасля чаго зноў настае стадыя прээструса і г.д. У паўночных шыротах з кастрычніка па студзень у свойскіх кошак доўжыцца стадыя анэструса — сексуальнага спакою.

Свойскія коткі выяўляюць першыя прыкметы цечкі ўжо ў 6—8-месячным узросце. Каты дасягаюць палавой сталасці да 8—10 месяцаў. Каты і коткі захоўваюць здольнасць да спаравання ўсё жыццё, аднак у старых кошак роды могуць скончыцца гібеллю маці. Цяжарнасць у кошак доўжыцца 55—60 дзён, у прыплодзе звычайна ад трох да васьмі кацянят (у першародных — менш) памерам каля 12 см. Кацяняты нараджаюцца глухімі і сляпымі: здольнасць бачыць з’яўляецца на 5—10 дзень пасля родаў, а чуць кацяняты пачынаюць толькі ва ўзросце 9—11 дзён. Кармленне малаком у кошак канчаецца праз 8—10 тыдняў па нараджэнні кацянят, пасля чаго яны ўжо могуць харчавацца мясам.

Коткі лічацца ідэальнымі маці, але ніводная не будзе выходжваць хворую патомства, у такім разе яна кідае непаўнавартасных кацянят і ідзе з гнязда. Лічыцца, што каты, знайшоўшы гняздо з безабароннымі кацянятамі (калі маці-котка, напрыклад, на паляванні), душаць іх. Аднак такія паводзіны больш уласцівы бадзяжным і вясковым катам, у сітуацыі, калі невядомы бацька. Калі жывёлы ўтрымліваюцца ва ўмовах, калі ў патомства адзін вызначаны бацька, паводзіны ката зусім іншыя: ён з’яўляецца для сваіх нашчадкаў абаронцам і даглядае сваё патомства разам з коткай. Некаторыя каты могуць узяць на сябе абавязкі па доглядзе і абароне кацянят у выпадку гібелі маці-коткі.

Здароўе ката

Сіямскі кот.

Сярэдні век жыцця катоў складае 14 гадоў. Разам з тым, вядомы выпадак, калі кот па мянушцы Крым Паф дажыў да 38 гадоў. На студзень 2011 года самай старой лічылася кошка Люсі. Яна жыла ў брытанскай сям’і і адсвяткавала сваё 39-годдзе. Як расказаў гаспадар жывёлы Біл Томас, котка нарадзілася ў 1972 годзе. Прадстаўнікі Кнігі рэкордаў Гінэса афіцыйна прызналі, што Люсі — самая старая прадстаўніца свайго падвіду ў свеце.

Кастрацыя катоў і стэрылізацыя катоў спрыяльна адбіваецца на іх здароўі, бо ў катоў-кастратаў не можа развіцца рак насеннікаў, а ў стэрыльных катоў — рак маткі ці рак яечнікаў, апроч таго і ў катоў і ў катоў зніжаецца рызыка захворвання ракам малочных залозаў. Стэрылізацыя катоў да першай цечкі з’яўляецца прафілактыкай раку малочнай залозы. Аднак кастрыраваныя каты часта пакутуюць ад мачакаменнай хваробы і схільныя да атлусцення. Ранняе пакладанне (ва ўзросце менш 8—9 месяцаў) можа прыводзіць да развіцця мачакаменнай хваробы.

Век жыцця бяздомных катоў цяжка вызначыць дакладна. Аднак, згодна аднаму даследаванню, сярэдні ўзрост такіх жывёл складае 4,7 гадоў, пры тым, што частка бадзяжных катоў гіне яшчэ кацянятамі, хоць некаторыя могуць дажыць і да 10 гадоў. Ва ўмовах сучаснага горада бадзяжныя каты жывуць звычайна не больш за два гады, аднак у арганізаваных калоніях бадзяжныя стэрылізаваныя каты могуць жыць значна даўжэй. Па паведамленнях Брытанскага кацінага апякунскага фонду (British Cat Action Trust), самай старой з вядомых бадзяжных катоў было 19 гадоў. Самым старым бадзяжным катом быў 26-гадовы Марк, якім апекаваўся Дабрачынны саюз абароны катоў.

Хваробы катоў

У катоў могуць быць розныя праблемы са здароўем, уключаючы хваробы рознага характару, наяўнасць паразітаў, пашкоджанні і генетычныя расстройствы. Сярод кашэчых хвароб вылучаюць інфекцыйныя і ўнутраныя неінфекцыйныя, а таксама хірургічныя і акушэрска-гінекалагічныя. Асобную групу складаюць інвазійныя (паразітарныя) хваробы, да якіх ставяцца розныя гельмінтозы катоў. Паводле звестак спецыялістаў, у прыватнасці Каледжа ветэрынарнай медыцыны Корнэлскага ўніверсітэта, кішачныя паразіты з’яўляюцца агульнай праблемай здароўя ў катоў, 45 % катоў, зазвычай, заражаны гельмінтамі, такімі як Ollanulus tricuspis, Physaloptera, Ancylostoma і Uncinaria, а таксама паразітычнымі пратыстамі — Giardia (лямбліі), Isospora (какцыдый). Круглыя чарвякі Toxascaris leonina і Toxocara cati па ацэнках спецыялістаў маюць пашыранасць ад 25 % да 75 %, а часцяком і вышэй, у кацянят. Некаторыя выгляды стужкавых чарвякоў, якія заражаюць катоў, могуць выклікаць хваробы і ў людзей, калі не пільнавацца правіл гігіены.

Да найболей пашыраных захворванняў катоў адносяць: каліцывіроз, мікраспарыю, панлейкапенію, рынатрахеіт, цукровы дыябет, таксаплазмоз і каціны хламідыёз. Адным з найболей небяспечных захворванняў, якім можа інфекцыявацца і чалавек з’яўляецца таксаплазмоз. «Прафілактыка таксаплазмозу абцяжарана, бо меры супраць заражэння катоў і чалавека, цяжка прымяняць на практыцы. Жывёлы, якія палююць на мышэй ці атрымліваюць у рацыёне сырое мяса (25 % куплёнага мяса заражана таксаплазмозам), пэўна будуць інфекцыяванымі».

Каты, як і многія іншыя сысуны, могуць хварэць на шаленства, а таксама заразіць ім чалавека. Кату хвароба перадаецца праз укус хворай жывёлы (напрыклад, лісы). Інкубацыйны перыяд доўжыцца ад 2 да 24 тыдняў, але ў большасці выпадкаў сімптомы з’яўляюцца на 4—6 тыдні, жывёла гіне на 3—4 дзень іх праявы.

Прафілактычная вакцынацыя можа зменшыць рызыку захворвання на шаленства і іншыя інфекцыйныя хваробы катоў. Аднак, у апошні час спецыялісты прыйшлі да высновы, што праблему вакцынацыі катоў мае трэба яшчэ даследаваць. З аднаго боку, прафілактычная вакцынацыя катоў можа папярэдзіць многія з інфекцыйных хвароб, а таксама папераджае заражэнне небяспечнымі інфекцыямі гаспадара жывёлы і членаў яго сям’і. З іншага боку, было высветлена, што ў некаторых выпадках вакцынацыя, асабліва вакцынамі супраць віруса лейкаміі катоў і віруса шаленства, правацыруе захворванне катоў на саркому, таму прапануецца зменшыць да мінімуму вакцынацыю катоў.

Харчаванне

Асноўны артыкул: Каціны корм

Каты — драпежныя жывёлы. У адрозненне ад сабачых — сабак, ваўкоў, шакалаў, ліс, каётаў (якія з’яўляюцца ўсёеднымі, у сілу чаго часта разбаўляюць жывёльную ежу расліннай і могуць лёгка рабіцца вегетарыянцамі), каты звычайна спажываюць толькі мясную ежу, да якой прыстасаваны іх стрававальны тракт. Перадусім, развітыя іклы дазваляюць разжоўваць ежу; доўгі і рухомы каціны язык мае па баках асаблівыя грудкі, якія дазваляюць аднімаць мяса ад шкілета ахвяры. Таксама гэтыя грудкі вылучаюць кератын і дапамагаюць пры мыцці. Пры жванні галава ката апускаецца ў бок сківіцы, якой кот жве. Паколькі абодва жавальныя мускулы слаба развіты, кот часта змяняе бок сківіцы, якой жве.

Кішачнік у ката, як і ў шмат якіх драпежных жывёл, досыць кароткі і не перавышае ў даўжыню 1,8 м. Каціны страўнік выконвае функцыю стрававання, прытым кату трэба перыядычна чысціць яго ад часцінак ежы, якая не пераварваецца: костак, сухажылляў і ўласнай поўсці. Ачышчэнне страўніка забяспечваецца рыготай, гэта звычайны ахоўны рэфлекс, але таксама можа быць сімптомам хваробы. Пажадана для прадухілення закупоркі страўніка ката валасянымі шарыкамі даваць кату зялёную адмыслова прарошчаную пшаніцу.

Паўторна здзічэлыя каты, а таксама каты, якія маюць доступ за межы дома, харчуюцца дробнай здабычай, пераважна грызунамі і птушкамі. Нават каты, якім гаспадары даюць паўнавартаснае харчаванне, палююць на дробных сысуноў, птушак, амфібій, рэптылій, рыб і беспазваночных, калі маюць выхад за межы дома. Звычайна каты харчуюцца невялікімі порцыямі некалькі разоў на дзень..

Кот есць прарошчаную пшаніцу.

Катоў нельга пазбаўляць мясной ежы, бо з расліннай ежы немагчыма сінтэзаваць усе патрэбныя ім амінакіслоты. Адно з найболей важных рэчываў для катоў — таўрын, адсутнасць якога ў рацыёне прыводзіць да пагаршэння здароўя і можа выклікаць слепату з-за дэградацыі цэнтральнай вобласці сятчаткі. Каровіна малако дрэнная крыніца таўрыну, акрамя таго, большасць катоў хварэюць на непераноснасць лактозы, а спажыванне малака прыводзіць да расстройства стрававання ў катоў.

Кату трэба вітамін A, змешчаны ў жывёльнай ежы, бо, у адрозненне ад многіх іншых жывёл, кот не можа сінтэзаваць яго з бэта-каратыну (таксама называецца правітамінам вітаміну А), — для гэтага трэба фермент, якога ў арганізме ката няма. Як і ва многіх іншых сысуноў, вітамін C сінтэзуецца ў арганізме ката з глюкозы.

Часам каты прыстасоўваюцца да некаторых відаў чалавечай ежы, аднак такая ежа шкодная для ката і можа справацыраваць рад хвароб (напрыклад, мачакаменную хваробу, хранічную ныркавую недастатковасць), а ўжыванне шакаладу, какавы, кавы можа нават прывесці да цяжкага атручвання і гібелі жывёлы.

Таксама некаторыя каты могуць есці ў нязначнай колькасці гародніну, садавіну, хлеб. Пажадана мець у рацыёне 1-2 чайныя лыжкі тварагу ці кефіру.

Для паляпшэння працы стрававальнай сістэмы і для таго, каб выклікаць рыготу, што ачышчае страўнік ад шэрсці, каты перыядычна глытаюць траву, лісце і маладыя парасткі раслін. Калі няма прыдатнай травы каты могуць аб’ядаць, напрыклад, пялёсткі руж. Часам, калі не стае мікраэлементаў у ежы, каты могуць есці зямлю.

У апошнія гады катоў, якія жывуць у дамах, часта кормяць адмысловым гатовым каціным кормам, што ўтрымлівае патрэбны дзённы рацыён бялкоў, вітамінаў, амінакіслот і мікраэлементаў, у залежнасці ад іх узросту, полу, вагі і здароўя. Нястачу мікраэлементаў можа пакрываць попел (мінеральныя рэчывы, якія застаюцца пры спальванні 100 гр. корму), які з’яўляецца крыніцай магнію і звязаных з ім мінералаў, таму вытворцы кармоў дадаюць яго.

Гігіена

Каціны кіпцюр.

Каты вельмі ахайныя. Яны мыюцца, вылізваючы сваю поўсць, не менш дзесяці разоў на дзень. Ахайнасць з’яўляецца інстынктыўнай ва ўсіх каціных: чысціня цела трэба пры паляванні, каб ахвяра не магла ўчуць драпежніка. Каты часта любяць вылізваць сваіх суродзічаў і чалавека, аднак кампаненты іх сліны выклікаюць у некаторых людзей алергію. Многія каты часта адрыгаюць трыхабезаар — поўсць, што сабралася ў страўніку ад вылізвання. Даўгашэрсныя каты часцей так робяць, чым караткашэрсныя. Прафілактыка ўтварэння трыхабезаараў палягае ў кармленні ката спецыяльнымі кармамі і лекамі, што спрыяюць вывядзенню поўсці са страўніка праз дэфекацыю.

Каты часта даглядаюць свае кіпцюры. У звычайных умовах задоўгія кіпцюры зразаюцца, бо кот лезе на дрэвы і бегае, а потым верхні, стары адмерлы рагавы пласт здымаецца з кіпцюра пустой абалонкай. У няволі кот вострыць кіпцюры аб прадметы побач. У некаторых выпадках кіпцюры трэба стрыгчы, але пры гэтым важна не закрануць пульпу — крывяносную судзіну, якая даходзіць практычна да кончыка кіпцюра.

Лапа ката пасля аніхэктаміі.

Пры пэўных умовах урач можа рэкамендаваць выдаленне кіпцюроў — аніхэктамію — ці аперацыю па падразанні сухажылля пальцавага згінальніка, адмысловага механізма для ўцягвання і выпускання кіпцюроў (тэнданэктамія). Аперацыі забаронены ў многіх еўрапейскіх краінах у рамках Еўрапейскай канвенцыі па абароне праў жывёл-кампаньёнаў. Паводле правіл усіх міжнародных феліналагічных арганізацый, каты з выдаленымі кіпцюрамі не дапушчаюцца да ўдзелу ў выстаўках катоў.

Некаторыя каты самі ці з дапамогай чалавека прывучаюцца хадзіць на ўнітаз.

Псіхалогія

Некаторыя расліны, прыкладам валерыяна ці каціная мята, вылучаюць рэчывы, якія звычайна аказваюць на катоў (на кошак меней) уплыў, блізкі да наркатычнага. Зрэшты, не ўсе каты рэагуюць на іх пах, і не на ўсіх катоў яны робяць аднолькавы ўплыў. У некаторых катоў валерыяна можа выклікаць атручванне.

Кацяня, сфатаграфаванае ў дождж ля акна.

Як і астатнія плацэнтарныя, кот мае выразную схільнасць да набыцця ўмоўных рэфлексаў і добра паддаецца асобным выглядам дрэсуры, напрыклад, карыстацца стандартным унітазам. Было даказана, што каты навучаюцца метадам проб і памылак, пасярэдніцтвам назірання і імітацыі. Каты захоўваюць інфармацыю даўжэй, чым сабакі. На працягу аднаго эксперыменту было выяўлена, што каты маюць глядзельную памяць, параўнальную з глядзельнай памяццю малпаў. У іншым эксперыменце па вызначэнні здольнасцей кароткатэрміновай рабочай памяці сабакі паказалі лепшы час (на 60 с), чым каты. Каты, перад якімі ставілі па чарзе простыя і складаныя заданні, хутчэй развязвалі складаныя заданні, чым каты, перад якімі ставілі толькі складаныя заданні. Так, адзін кот, перад якім ставілі для рашэння толькі складаныя заданні, так і не навучыўся развязваць ніякіх, нягледзячы на 600 спроб. Калі катам даваць для выканання толькі складаныя заданні, з чым каты не могуць сутыкацца ў прыродзе, дык яны губляюць матывацыю.

Асаблівасці паводзін

Каты захоўваюць энергію з дапамогай сну ў большай меры, чым большасць жывёл. Працягласць сну ў суткі складае 12—16 гадзін. Некаторыя каты спяць па 20 гадзін у суткі, але сярэдняя працягласць сну складае 13—14 гадзін у суткі. Падчас сну ў катоў перыядычна настае фаза хуткага сну, якая суправаджаецца быстрымі рухамі вачэй і скарачэннем мускулаў, што сведчыць пра тое, што каты ўмеюць сніць сны. Доўгая працягласць сну катоў таксама звязана з тым, што ў звыклым для чалавека разуменні, яны зусім не спяць, а хутчэй дрэмлюць. Ува сне ў іх практычна не зніжаюць сваёй актыўнасці органы пачуццяў (акрамя зроку), і каты працягваюць сачыць за сітуацыяй вакол.

Сістэма знакаў і самавыяўленне ў паводзінах

Запіс кацінага мяўкання

---

Праблемы з праслухоўваннем? Дапамога.

Свойскія каты выкарыстоўваюць шмат размаітых гукавых сігналаў для камунікавання, уключаючы некалькі розных відаў мяўкання, варкатанне, шыпенне, завыванне, свіст, бурчанне і іншыя.

У залежнасці ад значэння інтанацыя мяўкання змяняецца. Каты звычайна мяўкаюць для таго, каб прыцягнуць увагу чалавека (напрыклад, для таго, каб пакармілі ці пагулялі). У Англіі мяўканне ката перадаюць як «міу», у Японіі — як «ня». Таксама мяўканне ката можа азначаць вітанне ці адчуванне хваробы. Некаторыя каты вельмі гаманкія, іншыя ж рэдка падаюць голас. Каты могуць надаваць свайму голасу каля сотні розных інтанацый (сабакі, да прыкладу, толькі каля дзесяці). Некаторыя вельмі рэзкія і непрыемныя для чалавечага слыху: асабліва ў часе баёў паміж катамі за самку ці ў часе спаравання. Разам з тым для зносін паміж сабой каты рэдка мяўкаюць, затое маюць зносіны праз сістэму знакаў, якая мае шырокі дыяпазон гукаў, рухаў цела, паглядаў.

Кацяняты пры нараджэнні выдаюць тонкі піск, прытым вядома, што звычайна кацяняты клічуць маці ультрагукавымі сігналамі. Некаторыя дарослыя каты, асабліва тыя, хто рэдка трэніруе свой голас, могуць таксама выдаваць піск замест мяўкання.

Як і іншыя малыя каты, свойскія каты могуць варкатаць (інакш кажучы, «курняўкаць» ці «муркаць») — гэта звычайна азначае, што жывёла задаволена. Каты часта варкочуць сярод суродзічаў: калі кот сустракае сваіх кацянят. Да нядаўніх пор высоўваліся розныя тэорыі пра тое, як варкочуць каты: біццё крыві аб аорту, ваганні звязак пры ўдыху і выдыху ці ваганні ў саміх лёгкіх. Сёння лічыцца, што варкатанне — вынік рытмічных ваганняў у кацінай гартані. Каты могуць мяўкаць і варкатаць адначасна; зрэшты, гэта характэрна толькі для гаманкіх асобін. У дадатак да варкатання давольны кот можа напалову прыжмурыць вочы. Вядома, што каты могуць варкатаць для самазаспакаення. Часам варкатанне можа быць прыкметай хваробы ў ката, напрыклад пры хваробе сэрца, калі кот «расказвае» гаспадару пра сваю хваробу.

Кот пагрозліва выгінае спіну і шыпіць.

У стане спалоху і агрэсіі каты могуць чмыхаць, шыпець ці ў рэдкіх выпадках выць. Пры гэтым жывёла звычайна выгінае спіну і хвост, узнімае дыбам поўсць і прыціскае вушы да галавы. Некаторыя каты і кошкі могуць выдаваць пагрозлівы рык, які нагадвае сабачы, што служыць прыкметай надзвычайнага гневу і раздражнення.

Каты таксама могуць выдаваць адрывістае «цвырканне» пры назіранні за здабычай або для выражэння зацікаўленасці да нечага пры стасунках з людзьмі. Часам гэты гук бывае звернуты да недасягальнай здабычы, і невядома, ці з’яўляецца ён гукам пагрозы, выразам прыкрасці ці спробай пераймаць птушыныя спевы. Аднак такія гукі характэрныя хутчэй для паўторна здзічэлых катоў, якія жывуць калоніямі. Такія гукі выдаюць, напрыклад, курыльскія бабтэйлы і анаталійскія каты, таму ім далі мянушку «цвыркуны». У некаторых навукова-папулярных відэа сцвярджаецца, што гэтыя гукі з’яўляюцца вынікам перабольшанага сківічнага рэфлексу (то-бок кот загадзя спрабуе рабіць рухі сківіцай, нібы здабыча ўжо ў ягонай пашчы).

Хвост таксама важны выяўленчы сродак: спакойны загорнуты вакол цела ці высока падняты хвост азначае міралюбівы настрой. Кот можа падрыгваць кончыкам хваста ў выпадку ўзрушанасці ці зацікаўленасці. У стане злосці хвост ката пачынае біцца.

Калі кот лашчыцца, задаволены, ён можа рабіць па чарзе паступальныя рухі пярэднімі лапамі, выпускаючы і ўцягваючы кіпцюры. Гэты рух завецца «малочная хада» — такім рухам кацяняты стымулююць вылучэнне малака з матчыных саскоў. Часам «малочная хада» суправаджаецца выразным прыцмокваннем ката. Некаторыя каты здзяйсняюць «малочную хаду», калі іх лашчаць, іншыя могуць рабіць гэта самастойна, уткнуўшыся мордай у пухнатую рэч, але ў любым разе гэта значыць, што кот вельмі задаволены. У некаторых катоў можна справакаваць «малочную хаду» перайманнем з дапамогай уласных пальцаў кісці — калі кот у спрыяльным духу, ён можа адказаць узаемным рухам. «Малочная хада», зазвычай, суправаджаецца варкатаннем. Акрамя гэтага, калі кот спіць, выцягнуўшыся і раскінуўшы лапы, то пры пагладжванні многа якія каты выцягваюцца яшчэ мацней, выпускаючы пры гэтым кіпцюры і часам выдаючы гукі, падобныя на варкатанне. Аднак варкатанне само па сабе не заўсёды азначае, што кот задаволены.

Паляванне

Свойскіх катоў часта завуць дасканалымі драпежнікамі. Гэты від вельмі лёгка прыстасоўваецца да зменлівага навакольнага асяроддзя і мае добры зрок, яны — умелыя паляўнічыя. Як паказалі даследаванні, якімі былі ахоплены як каты, якія жывуць у доме, так і бадзяжныя, у сярэднім адзін кот на працягу аднаго года ловіць 57 дробных жывёл. Дагэтуль каты лічацца лепшым сродкам барацьбы з грызунамі, пра што сведчыць гісторыя знакамітага брытанскага ката Хамфры, які афіцыйна быў на службе пры рэзідэнцыі прэм’ер-міністра Вялікабрытаніі. На пацукоў каты палююць рэдка. Шэрыя пацукі, якія прыйшлі ў Еўропу з Азіі, адрозніваюцца буйным памерам, агрэсіўнасцю і спрытам, таму большасць катоў іх баіцца. Тым не менш, ёсць каты — прызнаныя пацукаловы.

У адрозненне ад ільвоў, якія жывуць і палююць у прайдах, каты палююць адны і ніколі не палююць групамі, з выняткам паляўнічых гульняў кацянят і кошкі-маці. У адрозненне ад сабак і ваўкоў, якім трэба падтрымліваць моцны пах свайго цела, каб паляваць разам, каты ўвесь час вылізваюць сваю поўсць для таго, каб не спудзіць сваім пахам здабычу. Кожны кот кантралюе сваю тэрыторыю: актыўныя самцы заваёўваюць вялікую тэрыторыю. На вёсцы пад кантролем жывёлы знаходзіцца ўвесь гаспадарскі двор. Тым не менш заўсёды існуе «нейтральная тэрыторыя», на якой каты могуць сустрэцца без канфлікту і агрэсіі. Аднак з кантраляванай тэрыторыі кот наважна праганяе прыхадняў, пры гэтым сваю тэрыторыю бароняць не толькі самцы, але і самкі. Галодны кот адразу кідаецца на забітую здабычу і з’ядае яе; або кот гуляе са здабычай, перад тым, як з’есці: падкідвае яе, ловіць, суправаджаючы «рытуал» скокамі. Кот звычайна есць здабычу ў хованцы: дробных жывёл есць са скурай і поўсцю, буйных птушак спачатку абскубае, выплёўваючы пёры, што засядаюць у роце.

Усяго ў лік ахвяр катоў уваходзіць каля тысячы розных відаў, тым часам як вялікія каты (львы, тыгры і г.д.) палююць толькі на буйных сысуноў. Вынятак складае леапард, які часта палюе на зайцоў і нават дробных грызуноў. Тактычныя прыёмы падчас палявання ў катоў такія самыя, як у тыграў і леапардаў: кот цікуе ахвяру і атакуе раптоўным скокам, імкнецца папасці доўгімі ікламі ў шыю, наносе смяротны ўдар па шыйных пазванках, ці, пашкоджвае дыхальнае горла, выклікаючы асфіксію. Акрамя таго, каты ўмеюць пярэднімі лапамі лавіць рыбу ў праточнай вадзе. Калі ўсё ўдала, каты (і нават маленькія кацяняты, якія бачаць рыбу ўпершыню ў жыцці) кусаюць рыбу за галаву і ядуць пасля таго, як яна перастае біцца.

Кот у засадзе	Кот злавіў дзятла	Кот злавіў мыш	Кот пасля палявання

Гульня

У хатніх умовах каты любяць гуляць з невялікімі прадметамі: мячыкамі, палачкамі, скамечанай паперай, адмысловымі цацкамі. Нярэдка катоў вабяць падвешаныя прадметы, бо яны рухаюцца ў паветры, чым імітуецца паляванне ката на птушак. Асабліва схільныя да гульняў кацяняты, у якіх ужо ёсць паляўнічыя інстынкты, але яшчэ няма навыкаў палявання і дакладнай каардынацыі рухаў. Свойскія каты гуляюць у любым узросце, але кацяняты бываюць значна больш гуллівымі за вялікіх катоў, і могуць гуляць з любым прадметам: са званочкам, з шарыкам, што коціцца па падлозе, аборкай, тэлефонным провадам, нават са сваім хвастом і г.д. Любоў катоў да гульняў тлумачыцца з’явай неатэніі (дзяціннасці), што абумоўлена самім працэсам прыручэння ката. На найранейшых стадыях прыручэння чалавек адбіраў жывёл з прыкметамі неатэніі, калі ювенільныя (інфантыльныя) характарыстыкі пераважаюць над сталымі, у прыватнасці ў паводзінах, што спрыяе залежнасці ад чалавека.

Стасункі з іншымі жывёламі

Прыклад сацыяльных паводзін.

Каты, якія жывуць у доме, могуць мірна суіснаваць як з іншымі катамі, так і з іншай свойскай жывёлай і жывёламі-кампаньёнамі, якія ў прыродзе з’яўляюцца іх ахвярамі. Так, калі да кацяняці ва ўзросце некалькіх тыдняў прынесці мыш, яны могуць на доўгі час захоўваць сяброўскія адносіны, аднак заўсёды існуе небяспека, што ў часе сумесных гульняў можа спрацаваць паляўнічы інстынкт. Вельмі рэдка куры на вясковым двары робяцца іх ахвярамі, калі куратнік і двор уваходзяць у тэрыторыю ката, бо ён ахоўвае гэту тэрыторыю ад іншых катоў і дробных драпежнікаў.

Цяжкія стасункі катоў і прыручаных сабак абумоўлены паляўнічымі інстынктамі: кожны сабака бачыць у каце, калі той уцякае, аб’ект пераследу і гоніць яго, пакуль не нагоніць ці кот не ўцячэ, часцей залезшы на недаступны прадмет. Вартаўнічыя і ваенныя сабакі часта забіваюць катоў; забіваюць катоў і бадзяжныя сабакі, але прычына гэтага застаецца невядомай — бадзяжныя сабакі забіваюць катоў нават без патрэбы ў ежы.

Свойскія каты, як і любыя інтрадукаваныя драпежнікі, могуць нанесці сур’ёзную шкоду эндэмічным экасістэмам, асабліва калі каты былі інтрадукаваны (завезены) адносна нядаўна, і іншыя віды яшчэ не прыстасаваліся да іх. Паводле аспрэчанай у наш час легенды, у 1894 годзе кот наглядчыка маяка на востраве Стывенс ля берагоў Новай Зеландыі адзін знішчыў усю папуляцыю нелятучага стэфенскага хмызняковага крапіўніка.

Для змяншэння шкоды ад свойскіх катоў-паляўнічых выкарыстоўваецца званочак на нашыйнік.

Стасункі з чалавекам

«Вялікая Прынцэса Магдалена» (з катом пароды шартроз)

З’яўляючыся адной з самых папулярных жывёл-кампаньёнаў, кот знаходзіцца ў пастаянных дачыненнях з чалавекам, які ўплывае на паводзіны ката. Але нягледзячы на гэта, каты ўспрымаюць навакольны свет інтуітыўна і любяць рабіць усё па-свойму.

Як і некаторыя іншыя свойскія жывёлы, каты і людзі маюць мутуалістычныя дачыненні. Нягледзячы на тое, што каты даўно жывуць поруч з чалавекам, ступень іх прыручэння з’яўляецца прадметам спрэчкі. Спачатку дзікая жывёла знайшла адносна бяспечнае існаванне ў чалавечым селішчы ў абмен на тое, што кот знішчаў пацукоў і мышэй у збожжасховішчах. У адрозненне ад сабак, якія таксама могуць знішчаць грызуноў, кату не трэба гародніна, садавіна і іншая раслінная ежа. У сельскай мясцовасці некаторыя каты могуць нават выступаць у ролі пастухоў.

Часта людзі трымаюць катоў у хаце і часам клапоцяцца пра іх, як пра маленькіх дзяцей. Да людзей каты лёгка прывязваюцца. Калі кот вельмі прывязаны да свайго гаспадара, ён можа пераняць некаторыя чалавечыя звычкі: лажыцца пад коўдру ў пасцель да гаспадара і т.п. Некаторыя каты могуць нават імітаваць інтанацыі чалавечага голасу; гэтымі гукамі яны могуць апавяшчаць гаспадара пра свае патрэбы. Многія ўладальнікі катоў адрозніваюцца фанатычнай прыхільнасцю да сваіх гадаванцаў, як ёсць і каты, бязмежна прывязаныя да гаспадара.

Каты могуць выяўляць пачуцці і эмоцыі праз міміку і пагляд. Методык апазнання падобных мімічных значэнняў яшчэ няма. Зазвычай, каты горш, чым сабакі, паддаюцца дрэсуры, аднак многія аматары катоў вучаць сваіх гадунцоў розным штукам, напрыклад, скокам па камандзе. Каты часта выступаюць у цырку.

З-за малых памераў, у большасці выпадкаў, каты не ўяўляюць небяспекі для чалавека, за выняткам алергіі ці інфекцыі (часам шаленства), якая трапляе праз разадраную скуру ці са слінай пры ўкусах. З небяспечных для чалавека інфекцый можна назваць таксаплазмоз, якім кот можа заразіцца ад мышэй і пацукоў.

Алергія на ферменты, што змяшчаюцца ў кацінай сліне, найчасцейшая прычына, па якой людзі не могуць трымаць катоў. Для зніжэння эфекту ад уплыву кацінай сліны ветэрынары рэкамендуюць штодня вычэсваць ката і купаць раз на шэсць тыдняў. Таксама дапамагаюць частае прыбіранне ў доме і ўстаноўка паветраачышчальніка.

Пры гульні з чалавекам добра выхаваныя каты звычайна ўцягваюць кіпцюры і дакранаюцца да чалавека толькі падушачкамі лап, аднак часам пры гульні кот можа ненаўмысна выпусціць кіпцюры і нанесці пашкоджанне скуры чалавека. Драпіны ад кіпцюроў могуць лёгка запаліцца, асабліва калі каты маюць доступ на вуліцу, і ў асобных выпадках прывесці да так званай хваробы каціных драпін (якасны лімфарэтыкулёз). Таму нанесеныя катом драпіны патрабуюць неадкладнай апрацоўкі дэзінфектарам.

Генетыка ката

Свойскі кот і яго найбліжэйшы дзікі продак з’яўляюцца дыплоіднымі арганізмамі і маюць 38 храмасом і каля 20 000 генаў. У катоў было выяўлена 250 спадчынных генетычных расстройстваў, многа з якіх падобны з чалавечымі. Высокі ровень падабенства ў метабалізме сысуноў дазваляе дыягнаставаць гэтыя спадчынныя хваробы катоў генетычнымі тэстамі, якія былі спачатку атрыманы для дыягнаставання спадчынных хвароб чалавека, а таксама выкарыстаць катоў у даследаваннях чалавечых хвароб.

Найболей вывучанымі з’яўляюцца гены афарбоўкі поўсці катоў. Кадамінантны ген, што вызначае чырвонае і чорнае фарбаванне ў катоў, знаходзіцца ў жаночай палавой храмасоме X, таму каты чырвонай афарбоўкі (XX) сустракаюцца радзей, чым коткі чырвонай афарбоўкі (XY), а чарапахавай (чырвона-чорнай ці крэмава-блакітнай) афарбоўкі бываюць толькі коткі, але не каты (дагэтуль было апісана некалькі выпадкаў трохкаляровых катоў, чарапахавая афарбоўка якіх была абумоўлена наборам палавых храмасом ХХУ).

Афарбоўкі свойскіх катоў

Асноўны артыкул: Афарбоўкі катоў

Паняцце «афарбоўка поўсці ката» яднае як сам колер поўсці жывёлы, так і «малюнак» з палос ці плям. У пярэстых катоў, на шэрсным покрыве якіх знаходзяцца неафарбаваныя плямы белага колеру, адрозніваюць і суадносіны размяшчэння белых і каляровых плям. Таксама паняцце афарбоўкі апісвае ступень афарбаванасці кожнага асобнага воласа поўсці ката. Акрамя таго вылучаюцца каты з рознымі формамі альбінізму, што адлюстроўваецца на афарбаванасці шэрснага покрыва і таксама ахапляецца паняццем афарбоўкі.

Афарбоўка ката вызначаецца наборам генаў, ад якіх залежыць колькасць і тып меланіну ў поўсці.

Па афарбоўцы каты дзеляцца на::

• Табі — напамінае афарбоўку дзікіх катоў. Сустракаецца ў выглядзе вузкіх палос, дробных плям па ўсім целе ці асаблівага малюнку. Сярод гэтай групы афарбовак катоў вылучаюць: абісінскі табі, табі-макрэль (ён жа тыгровы), плямісты табі і мармуровы (класічны) табі афарбоўкі.
• Аднаколерная ці інакш суцэльная афарбоўка, калі колер поўсці аднолькавы па ўсім целе ката.
• Дымчастая афарбоўка, калі афарбаваныя толькі кончыкі валасоў поўсці. Афарбоўка ката называецца шыншылавай, калі ў яго афарбавана 1/8 воласа.
• Каларпойнт (ці англ.: colour — колер і point — пляма) ці інакш акрамеланічныя афарбоўкі. Для гэтай групы афарбовак характэрныя слаба афарбаванае, светлае (ад белага да крэмавага) цела і цямнейшыя лапы, хвост, морда і вушы. Для сіямскай афарбоўкі характэрныя ярка блакітныя, кобальтавага колеру вочы, а ў катоў бурманскай афарбоўкі вочы жоўтага колеру.
• Двуколерныя — на шэрсным покрыве па ўсім целе на белым фоне знаходзяцца афарбаваныя плямы без пэўных суадносін.
• Рыска — кот размаляваны спалучэннямі чорнага, белага і рудага (крэмавага) колераў. Такія каты, зазвычай, заўсёды з’яўляюцца самкамі, бо гэта афарбоўка з’яўляецца вынікам няпоўнага дамінавання сашчэпленага з полам гена ў генатыпе самак. Наяўнасць такой афарбоўкі ў ката-самца сведчыць пра генетычныя парушэнні. Таксама лічыцца, што такія каты бясплодныя. На сённяшні дзень вядомы адзін кот, ад якога нарадзілася кацяня. Аднак пры медычным абследаванні ў ката была выяўлена тэратазоаспермія, якая з’яўляецца прычынай бясплоднасці.

Белая афарбоўка ў катоў і глухата

Асноўны артыкул: Глухата белых катоў

Цалкам белы блакітнавокі кот.

Сярод катоў цалкам белай афарбоўкі сустракаюцца каты з блакітнымі вачамі ці разнавокія каты. Прычына гэтага ў наяўнасці ў генатыпе ката дамінантнага эпістатычнага гена W. Такія каты з імавернасцю 40 % нараджаюцца глухімі. Гэта тлумачыцца тым, што пад уплывам гена дамінантнага эпістатычнай афарбоўкі W у цалкам белых катоў адбываецца дэгенерацыя ўліткі ўнутранага вуха. Глухата можа быць на абодва вухі (тады кот будзе цалкам глухім) ці можа быць аднабаковай (тады кот будзе чуць). Каля 5 % усіх катоў маюць белую афарбоўку, сярод цалкам белых неблакітнавокіх катоў 17—22 % нараджаюцца глухімі. Сярод цалкам белых катоў колькасць глухіх катоў узрастае да 40 %, калі ў ката адно вока блакітнае, і да 65-85 %, калі ў цалкам белага ката абодва вокі блакітныя. Некаторыя белыя каты глухія толькі на адно вуха, пры тым, што глухата ў цалкам белага ката бывае з боку блакітнага вока. Глухія каты нармальна жывуць у хатніх умовах, і нават могуць мець нармальнае патомства, аднак у дзікай папуляцыі або на вуліцы такія жывёлы рэдка выжываюць. У аматарскай феліналогіі глухата лічыцца заганай, таму глухія каты выключаюцца з праграм развядзення. Часам белая афарбоўка з’яўляецца вызначальнай прыкметай пароды. Напрыклад, да 1978 года феліналагічныя арганізацыі не прызнавалі паўнавартаснымі прадстаўнікамі пароды турэцкая ангора катоў нябелай афарбоўкі.

Пароды свойскіх катоў

Асноўны артыкул: Пароды катоў

Пародзістымі лічацца каты, якія валодаюць пэўнымі рысамі ці ўласцівасцямі адной з зарэгістраваных парод, якая прызнаецца адной з феліналагічных арганізацый. Розныя феліналагічныя арганізацыі прызнаюць розную колькасць парод катоў. Так, Livre Officiel des Origines Félines прызнае 74 пароды катоў, The Governing Council of the Cat Fancy — 35, Cat Fanciers’ Association — 50, The Cat Association — 63, World Cat Federation — 62, а Fédération Internationale Féline — 42. Кожная феліналагічная арганізацыя мае сваё ўяўленне пра прызнаную ёю пароду, што замацавана ў адмысловым апісанні, якое завецца стандартам пароды. Зазвычай, у ката ёсць радавод, выдадзены феліналагічным клубам, які пацвярджае прыналежнасць жывёлы да нейкай пэўнай пароды і яе адпаведнасць стандарту пароды. Сярод агульнага ліку катоў — менш за адзін адсотак пародзістых, яны могуць браць удзел у выстаўках катоў — паказах-спаборніцтвах па выстаўных класах. Беспародныя каты таксама могуць браць удзел у выстаўках, але па класе хатніх улюбёнцаў. Забараняюцца спалучэнні катоў адной пароды з катамі іншай пароды (аўткросы), з выняткам тых парод, працэс утварэння якіх яшчэ не завершаны.

Разнастайнасць парод свойскага ката — вынік шматгадовай селекцыі і, у меншай ступені, выпадковых генетычных мутацый. Напрыклад, экзатычны кот на пачатковых этапах фарміравання пароды быў створаны ў выніку скрыжавання даўгашэрснай персідскай і брытанскай кароткашэрснай пароды, а такія пароды, як бясхвосты мэнкс або каратканогі манчкін, з’яўляюцца вынікам генетычных мутацый. Пароды так званых «голых катоў», такіх як канадскі сфінкс, данскі сфінкс, петэрболд, таксама з’явіліся ў выніку генетычных мутацый, замацаваных гадамі селекцыі. Па статыстыцы, бясшэрсныя кацяняты нараджаюцца адзін раз у некалькі гадоў. Напрыклад, сучасная папуляцыя канадскіх сфінксаў паходзіць ад кацянят беспрытульнай кошкі, якія з’явіліся ў 1976 г. Данскі сфінкс бярэ пачатак ад кошкі Варвары, знойдзенай на вуліцы ў Растове-на-Доне. У адрозненне ад канадскага сфінкса, механізм унаследавання бясшэрснасці ў данскога сфінкса дамінантны. Пры стварэнні бясшэрснай украінскай ляўконіі выкарыстоўваліся каты наступных парод: данскі сфінкс, петэрболд, арыентальная, скоціш-фолд, персідская. Некаторыя пароды катоў, такія як тайская ці ангорская, лічацца натуральнымі ці першабытнымі пародамі свойскага ката, бо былі выведзены на аснове катоў ізаляваных папуляцый з раёнаў іх паходжання.

Ёсць таксама пароды катоў, якія характарызуюцца пэўнай мутацыяй генаў. Так, напрыклад, для парод дэван рэкс, корніш рэкс і селкірк рэкс характэрна кучаравая поўсць, для парод мэнкс, японскі бабтэйл, курыльскі бабтэйл і карэльскі бабтэйл — кароткі хвост у форме пампона. Шатландскі віславухі кот мае вушы, загнутыя к пераду і ўніз. А амерыканскі кёрл адрозніваецца тым, што ў яго вушы загнуты к заду.

Некаторыя гібрыдныя пароды (як бенгальскі кот ці хаусі), якія з’яўляюцца гібрыдамі свойскага і дробных дзікіх катоў, з’явіліся ў выніку спаравання свойскага ката з асобінай аднаго з дзікіх відаў. Гібрыды свойскага ката адрозніваюцца тым, што каты, якія з’яўляюцца гібрыдамі першых 3-5 пакаленняў, не маюць нашчадкаў. Парода бенгальскі кот выведзена шляхам скрыжавання дзікага бенгальскага ката і свойскага. Парода свойскіх катоў савана з’яўляецца вынікам скрыжавання сервала і свойскага ката.

Выстаўка катоў у Крыштальным палацы, Лондан, 1903 г.	Судзейства на выстаўцы катоў (Амерыканскі кёрл)	Выстаўка катоў, 2007 г.

Феліналагічныя арганізацыі

Асноўнымі феліналагічнымі арганізацыямі, што складаюць спісы парод катоў, праводзяць міжнародныя выстаўкі і займаюцца вывядзеннем новых парод, з’яўляюцца:

FIFe (Міжнародная федэрацыя катоў); CFA (Асацыяцыя аматараў катоў); ICU (International Cat Union); TICA (Міжнародная каціная асацыяцыя);

WCF (Сусветная федэрацыя катоў); МФА (Міжнародная Феліналагічная Асацыяцыя); WACC (World Association of Cat Clubs).

Асяроддзе жыцця

Котка па мянушцы Індыя слухае ігру на раялі ва ўнутраных пакоях Белага дома.

Асяроддзем жыцця ката, як свойскай жывёлы, з’яўляецца жыллё чалавека. У залежнасці ад умоў утрымання, абраных для ката гаспадаром, каты падзяляюцца на тых, якія ніколі не пакідаюць жыллё чалавека, і тых, якія маюць доступ за межы дома.

У паўночных шыротах свойскія каты любяць спаць, грэючыся пад косамі сонца, прытым пачынаюць адчуваць дыскамфорт, калі тэмпература паверхні скуры дасягае 52 °C. Разам з тым свойскія каты дрэнна пераносяць пастаянную спякоту, а цалкам белыя каты і каты з белымі вушамі схільныя да анкалагічных хвароб у большай ступені, чым іх цямнейшыя браты, таму ім небяспечна доўга быць на сонцы.

Каты добра пачуваюцца ў умераным клімаце, але не ўва ўсіх умовах — дрэнна пераносяць туман, дождж і снег. Большасць катоў не любяць купання ў вадзе, за выняткам катоў некаторых парод і папуляцый (напрыклад, ванскія каты і курыльскія бабтэйлы, бенгальскія каты). Аднак цяглічны апарат ката робіць яго добрым плыўцом, а ўмее плаваць кожны кот, нават які ўпершыню патрапіў у ваду, бо палажэнне і рухі ката пры плаванні тыя, што і пры хадзе. Многія кацяняты любяць гуляць са струменьчыкамі вады, што цячэ з-пад крана, але нават ванскія каты, што любяць плаваць, робяць гэта ў плыткіх месцах і ў цёплай чыстай вадзе, хоць вядомыя выпадкі, калі ваны плавалі ў ванне ці ў невялікім басейне.

Паўторна здзічэлыя каты

Свойскія каты могуць існаваць у гарадской экасістэме без непасрэднага ўдзелу чалавека. Ва ўмовах горада бадзяжныя каты часта ўтвараюць цэлыя калоніі, у якіх патомства выхоўваецца разам. Вельмі часты спосаб — жыццё ў нейкай хованцы, непадалёк ад крыніцы ежы. У гарадах Беларусі каты часта ўладкоўваюцца ў падвалах дамоў. Кату цяжка выжываць у гарадскіх умовах, бо бадзяжныя каты сутыкаюцца з нястачай ежы і бялку; асаблівую пагрозу для іх уяўляюць сабакі. Ва ўмовах горада кот рэдка аддаляецца ад асноўнага месца рассялення далей, чым на 200 метраў. Тым не менш, у многіх гарадах існуюць вялікія каціныя калоніі: у ліку найбуйнейшых — калонія ў рымскім Калізеі. На японскім востраве Тасіра, дзе да нашых дзён захавалася не менш 10 цэркваў, прысвечаных катам, і 51 статуя катоў, а здзічэлых катоў больш як мясцовых жыхароў.

У наш час у Еўропе, Аўстраліі і ЗША існуюць праграмы па рэгуляванні колькасці паўторна здзічэлых катоў метадам адлову, стэрылізацыі, вакцынацыі і наступнага вяртання ў асяроддзе жыцця. Так, у ЗША існуе мноства арганізацый і добраахвотнікаў, якія адлоўліваюць паўторна здзічэлых катоў, стэрылізуюць ці пакладаюць іх, прышчапляюць ад панлейкапеніі і шаленства, апрацоўваюць сродкамі ад паразітаў. Перад тым, як вярнуць жывёлу назад на вуліцу, ветэрынары падразаюць ёй кончык вуха ці робяць іншую пазнаку, каб не лавіць яе зноў. Так вызначаецца колькасць кацінай калоніі; катоў, якія жывуць у ёй рэгулярна кормяць.

Асабліва праблематычнае выжыванне на вуліцах гарадоў для пародзістых катоў, якія ніколі не былі на вуліцы. Каты, якія ніколі не выходзілі за межы чалавечага жытла, не маюць навыкаў паводзін у гэтых незнаёмых для іх умовах.

Пасля вынішчэння валачашчых катоў у гарадах назіраецца рэзкі ўзрост папуляцый пацукоў і мышэй. У Кіеве камісія мэрыі па пытаннях ЖКГ падтрымала петыцыю пра прызнанне валачашчых катоў часткай гарадской экасістэмы і іх абарону.

Каты ў гісторыі, рэлігіі і міфалогіі

Старажытны свет

Урадлівы паўмесяц і Кіпр

Рассяленне катоў з цэнтра прыручэння ў раёне Урадлівага паўмесяца звязана з рассяленнем старажытных земляробчых плямён, якія ў пошуках новых урадлівых зямель, перасяляючыся на новыя месцы, бралі з сабой прыручаныя віды раслін і жывёл, уключаючы ката. У 1983 годзе на Кіпры поруч з вёскай Шылаўракамбас было знойдзена пахаванне астанкаў чалавека і ката, дзікія віды якога ніколі не жылі на гэтым востраве. Мяркуючы па размяшчэнні рэшткаў, васьмімесячная жывёла была забіта і пахавана разам з гаспадаром. У Анатоліі былі знойдзены тэракотавыя статуэткі, датаваныя VII тыс. да н.э., у выглядзе жанчын, якія гулялі ці трымалі на руках, мяркуючы па плямістай афарбоўцы, дзіцяня леапарда ці ката такой жа афарбоўкі.

Старажытны Егіпет

Асноўны артыкул: Каты ў Старажытным Егіпце

Старажытнаегіпецкая статуэтка ката. Луўр

Першая пісьмовая згадка пра свойскіх катоў належыць да II тысячагоддзя да н.э., калі ў Старажытным Егіпце для аховы збожжасховішчаў ад грызуноў сталі шырока прымяняцца каты. У Старажытным Егіпце каты лічыліся ўвасабленнем багіні ўрадлівасці Баст і шанаваліся як святыя жывёлы; карай за забойства ката было пакаранне смерцю. Ёсць шмат статуэтак і выяў катоў гэтага перыяду. Часта каты муміфікаваліся тым жа спосабам, што і людзі — у XIX стагоддзі каля храма багіні Баст у Бубастысе было знойдзена самае вялікае пахаванне — каля 19 тон каціных мумій. Каты былі так папулярныя ў Старажытным Егіпце, што ў муміях кашэчай формы хавалі і іншых жывёл.

Рэнтгенаўскія даследаванні некаторых мумій паказалі, што ў жывёл была зламана шыя. Існуюць тэорыі пра тое, што каты прыносіліся ў ахвяру багіні Баст, аднак гэтая здагадка не даказана. Культ Баст захоўваўся ў Старажытным Егіпце аж да яго забароны ў 390 годзе. Ёсць здагадка, што спачатку культ бога Беса быў звязаны з шанаваннем ката, які лічыўся абаронцам дома ад мышэй. Чырвоны кот шанаваўся старажытнымі егіпцянамі як персаніфікацыя вярхоўнага бога Ра. У 17-й частцы збору сакральных тэкстаў, «Кнігі мёртвых», бог сонца Ра выступае як «вялікі кот», які кожную ноч ваюе са змеем Апопам, увасабленнем сіл зла, цемры і хаосу, і на досвітку перамагае яго. Аднак не кожны чырвоны кот лічыўся святым. Для гэтай ролі жрацы храмаў адмыслова адбіралі катоў па радзе характэрных прыкмет. Лічылася, што душа бога ўсялялася ў звязаную з ім жывёлу, а пасля яго смерці перасялялася ў іншую жывёлу з адпаведнымі прыкметамі. Менавіта гэтым катам былі асаблівыя ўшанаванні, да іх былі прыстаўлены жрацы, жрыцы і слугі. Пасля смерці іх хавалі ў вялікіх каменных ці драўляных саркафагах, у якія змяшчалі ўпрыгожванні, амулеты і іншыя багатыя падарункі.

Кот. Мазаіка з Пампеі.

Поліэн прывёў анекдот пра тое, што персы здабылі Пелузій — егіпецкі горад-крэпасць — з-за пакланення старажытных егіпцян перад святымі катамі, авечкамі, ібісамі і сабакамі, калі ў 525 годзе да н.э. персідскі цар Камбіс II атакаваў войскі фараона Псаметыха III. Персы змясцілі гэтых жывёл перад сваім войскам у выглядзе жывога шчыта, таму егіпцяне, каб не прычыніць шкоду гэтым святым жывёлам, не сталі абстрэльваць з лукаў персідскае войска. Бітва завяршылася поўным разгромам егіпцян.

Старажытны Рым

Лічыцца, што рымляне даведаліся пра катоў ад егіпцян, аднак каты заставаліся ў Старажытным Рыме даволі рэдкай свойскай жывёлай і шанаваліся перш за ўсё як лаўцы мышэй. Пазней рымляне пашырылі катоў па ўсёй Еўропе. Але магчыма, што яшчэ да з’яўлення Рымскай імперыі каты ўжо былі вядомыя ў Еўропе. Ёсць некаторыя сведчанні таго, што на Брытанскіх астравах каты жылі яшчэ ў канцы жалезнага веку, магчыма, яны былі дастаўлены туды на караблях старажытных мараходаў.

Сярэднія вякі

Багіня Фрэя на калясніцы, запрэжанай двума катамі.

У вікінгаў кот быў святой жывёлай і ўвасабленнем багіні кахання і ўрадлівасці Фрэі. У Малодшай Эдзе Сноры Стурлусана Фрэя вандруе на калясніцы, запрэжанай двума катамі.

У сярэднявечнай Еўропе стаўленне да катоў было розным. У каталіцкіх краінах Еўропы кот лічыўся спадарожнікам ведзьмаў і ўвасабленнем нячыстай сілы. У Англіі катоў лічылі спадарожнікамі каралевы фей Маб. Таму катоў (асабліва чорных) жыўцом спальвалі на вогнішчах ці скідвалі са званіц. Знішчэнне катоў у Сярэднія вякі ўскосна выклікала эпідэміі чумы, бо вынішчаць пацукоў і іншых грызуноў-пераносчыкаў чумы ўжо амаль не было каму. У праваслаўных краінах Еўропы стаўленне да катоў было практычна процілеглым. Кот — адзіная жывёла, якая можа наведваць праваслаўны храм (апроч алтарнай часткі).

Каты ў культуры

Каты на паштовых марках Беларусі (2004).

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Каты ў мастацтве

У забабонах, вядомых і сёння, каты лічацца захавальнікамі хатняга ачага і ўтульнасці. На ўходзінах прынята першым упускаць у дом ката. З-за здольнасці катоў прызямляцца на лапы пры падзенні лічыцца, што яны маюць асаблівае «шостае пачуццё», і што ў іх дзевяць жыццяў. У большасці славянскіх краін існуюць забабоны пра тое, што чорныя каты звестуны няшчасцяў, асабліва, калі каму такі кот перабяжыць дарогу. Чэхі ж лічаць, што кот, які перабег дарогу справа налева, наадварот, прадвеснік удачы.

Вобразы катоў часта перадавалі ў выглядзе статуэтак і малюнкаў з часоў Старажытнага Егіпта. Найболей вядомыя мастакі, у чыёй творчасці часта сустракаюцца выявы катоў: Франц Марк, Генрыета Ронер-Кніп і Луіс Уэйн (вядомы сваімі малюнкамі чалавекападобных катоў). У геральдыцы кот — знак незалежнасці і малюецца ў профіль і анфас. Ён называецца напалоханым (фр.: effarouché), калі паўзе, і сціснутым (фр.: herissoné), калі спіна і хвост падняты вышэй галавы.

Літаратура і кінематограф

Каты часта бываюць персанажамі літаратурных твораў. Казку «Кот, які гуляў сам сабою» напісаў Рэдзьярд Кіплінг і на беларускую мову пераклаў Міхась Багун, вершы «Каток» Адам Гурыновіч, «Пра майго катка» Алесь Жаўрук і Андрэй Ушакоў, апавяданні «Кот Знайдзён» Леаніла Чарняўская-Гарэцкая, «Шэрык» Альбін Стаповіч…

Вядомы «Чорны кот» Эдгара По, «Кот у ботах» Шарля Перо, «Каты-Ваяўнікі» Эрын Хантар, Кот-Крываножка з казкі Джані Радары «Джэльсаміна ў Краіне хлусаў», «Развагі пра жыццё ката Мура» Эрнста Гофмана, «Каралеўская аналостанка» Э. Сетана-Томпсана, «Шамайка» Юрыя Коваля, «Тамасіна» Пола Гэліка. У казцы Люіса Кэрала «Алісіны прыгоды ў дзівоснай краіне» ёсць Чэшырскі Кот. У творах армянскіх пісьменнікаў часта сустракаюцца згадкі і апісанні ванскіх катоў. У знакамітага кітайскага пісьменніка Лаа Шэ ёсць раман «Запіскі пра каціны горад» — сатырычны памфлет на рэаліі Кітая першай траціны XX ст.

• У рамане Ліёна Фейхтвангера «Лісы ў вінаградніку» ёсць гідкі і наравісты кот Гры-Гры, які належаў жонцы графа Марэпа, дзяржаўнага міністра пры Людовіку XVI. Кароль неспадзявана яго забіў, бо ён разваяваў яго майстэрню ў Версалі. Гора графіні было няўцешным, і яна ўчыніла скандал свайму мужу.
• Па матывах вершаў Томаса Эліята «Папулярная навука пра катоў, напісаная Старым Апосумам» Эндру Лойд Вэбер стварыў мюзікл «Каты».
• У амерыканскіх коміксах пра супер-герояў ёсць персанажы Жанчына-кошка (з сусвету Бэтмэна) і Чорная кошка (сусвет Чалавека-Павука).
• Нямецкі пісьменнік Акіф Пірынчы напісаў дэтэктыўны раман «Felidae», героі якога — гарадскія каты (людзі ж выступаюць як эпізадычныя персанажы). Кніга была перакладзена на 17 моў, а таксама атрымала анімацыйную экранізацыю. Далей сюжэт развіўся ў цэлую серыю з яшчэ пяці твораў.
• Міхаэль Эндэ прыдумаў ката Мяўрыцыя ў казцы «Вунш-пунш».
• Аповесць-казка «Мурлі» (нідэрл.: Minoes) нідэрландскай пісьменніцы Ані Шміт аб кошцы, якая стала дзяўчынай, але пры гэтым захавала ў сабе каціныя звычкі і здольнасць разумець мову іншых катоў. Па матывах аповесці ў 2001 годзе быў зняты фільм «Лэдзі-кошка», галоўную ролю ў якім сыграла актрыса Кэрыс ван Хаўтэн.
• У 1977 годзе на экраны выйшаў фільм «Фантазіі Вяснухіна», у якім расказваецца пра тое, як першакласнік Кірыл спрабуе дрэсіраваць ката Цішку, каб выступіць у цырку.

Мультыплікацыя

У мультыплікацыі каты і коткі часта бываюць галоўнымі героямі, напрыклад, «Кот Леапольд», «Трое з Прастаквашына» (кот Матроскін), «Кацяня па імі Гаў», «Том і Джэры», «Кацяня з вуліцы Лізюкова», «Пастка для катоў», «Чарцяня з пухнатым хвастом» і «Кот Фелікс», пра якога зняты мультсерыялы, а таксама поўнаметражныя анімацыйныя і мастацкія фільмы. У 2008 годзе ў Інтэрнэце быў выпушчаны мультсерыял «Кот Саймана», створаны англійскім аніматарам Сайманам Тофілдам, а таксама кнігі на яго аснове.

Анімэ-фільм «Вяртанне ката» (Neko no Ongaeshi) зняты пра прыгоды дзяўчынкі Хару ў цалкам каціным царстве.

Персанажы анімэ часта малююцца ў выглядзе паўкатоў-паўлюдзей. Іх называюць «нэко» (猫, літар. «кот») ці нэкомімі (у перакладзе «каціныя вушы»).

Літаратура

• Энцыклапедыя сельскага гаспадара / Рэдкал М. А. Ткачоў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1993. — 736 с.: іл. ISBN 3-85700-079-3
• Генетика кошки / С. О’Брайен, Р. Робинсон, А. С. Графодатский и др.; Отв. ред. доктора биол. наук П. М. Бородин, А. О. Рувинский. Сибирское отделение РАН. Институт цитологии и генетики. — Новосибирск: ВО «Наука». Сибирская издательская фирма, 1993. — 216 с. — 1 350 экз. — ISBN 5-02-030567-7.
• Арушанян З. Л. Как кошка в дом вошла. Начальные этапы формирования подвида кошка домашняя (Felis silvestris catus) Архівавана 26 сакавіка 2012. // Зоопрайс. — 2009. — № 1—2 (часть 1 и 2).
• Арушанян З. Л. И создал Бог кошку… Доместикация подвида Felis silvestris catus Архівавана 3 лютага 2012. // Зоопрайс. — 2008. — № 6—11.
• Берг Р. Л. Чем кошка отличается от собаки? // Знание — сила. — 1968. — № 1. — С. 46—47.
• Брем А. Жизнь животных / Предисловие и комментарии М. С. Галиной и М. Б. Корниловой. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, ОАО «Красный пролетарий», 2004. — 1192 с. — 5 000 экз. — ISBN 5-224-04422-7. ISBN 5-85197-214-9
• Иллюстрированная энциклопедия кошек. — М.: Олма-Пресс, 2001. — ISBN 5-224-02331-9
• Лакиер А. Б. Глава третья, § 20 ...Четвероногие животные,.. // Русская геральдика. — М.: Книга, 1990.
• Махов А. Е. Кошка в средневековой культуре Архівавана 20 снежня 2017. // Махов А. Е. HOSTIS ANTIQUUS: Категории и образы средневековой христианской демонологии. Опыт словаря. — М.: Intrada, 2006, с. 228—230.
• Мей Дж. Всё о породах кошек. — ИД Кристалл, 2005. — ISBN 5-9603-0015-X
• Мельников И. В. Энциклопедия кошек и их хозяев. Советы на каждый день. — М.: Феникс, 2005. — ISBN 5-222-05694-5.
• Спадафори Д., Пайон П. Кошки для «чайников» = Cats for Dummies. — 2-е изд. — М.: Диалектика, 2006. — С. 336. — ISBN 0-7645-5275-9.
• Топоров В. Н. Кот Архівавана 24 лістапада 2017. // Мифы народов мира: Энциклопедия: В 2 т. — Т. 2. — М., 1992. — С. 11.
• Фогель А., Шнайдер Х.-Э. — «Советы любителям кошек»: перевод с немецкого. — М.: Лесная промышленность, 1987.
• Дазидова Д., Рублёв С. — Всё о кошке: породы, содержание, питание. — Ростов-на-Дону, ИД Владис, 2007. — ISBN 5-9567-0142-0