Вайна ў Харватыі

Вайна ў Харватыі Вайна за незалежнасць Харватыі харв.: Domovinski rat (Айчынная вайна)
Асноўны канфлікт: Югаслаўскія войны
Па гадзіннікавай стрэлцы: пашкоджаная воданапорная вежа ў Вукавары; харвацкія салдаты падчас бою рыхтуюцца знішчыць сербскі танк; мемарыяльныя могілкі ў Вукавары; падбіты сербскі танк Т-55 каля Дрніша; вуліца Страдун падчас аблогі Дуброўніка
Дата	31 сакавіка 1991 — 12 лістапада 1995
Месца	Харватыя
Прычына	Абвяшчэнне Харватыяй незалежнасці і абвяшчэнне сербамі Рэспублікі Сербская Краіна.
Вынік	Незалежнасць Харватыі ў межах, якія існавалі ў СФРЮ, і ліквідацыя Рэспублікі Сербская Краіна.
Праціўнікі
Харватыя: Армія Харватыі МУС Харватыі Харвацкія добраахвотнікі: Харвацкія абарончыя сілы Боснія і Герцагавіна (1995): Армія Босніі і Герцагавіны Замежныя найміты і добраахвотнікі Югаславія (1991—1992): ЮНА (у асноўным сербскія і чарнагорскія сілы) Сербская гвардыя (1992—1995) Армія Сербскай Краіны Рэспубліка Сербская (1992—1995): Армія Рэспублікі Сербскай Ускосны ўдзел: Саюзная Рэспубліка Югаславія (з 1992) Заходняя Боснія
Камандуючыя
Франьё Туджман Гойка Шушак Антон Тус Янка Бабетка Званімір Чэрвенка Петар Сціпетыч Атыф Дудаковіч Велька Кадзіевіч Мілан Марціч Мілан Бабіч Міле Мркшыч Горан Хаджыч Слабадан Мілошавіч Ратка Младзіч Фікрет Абдыч
Страты
Харвацкія даныя: 13583 забітымі і прапаўшымі без вестак * 10668 забітымі * 2915 прапаўшымі без вестак * 37180 параненымі ці каля 12 000 забітымі і прапаўшымі без вестак або 15970 забітымі і прапаўшымі без вестак * 8147 ваеннаслужачых * 6605 грамадзянскіх асоб * 1218 зніклых без вестак UNHCR: * 221000 бежанцаў або * 196 000 бежанцаў Сербскія даныя: 7501—8039 забітымі і прапаўшымі без вестак * 5603 камбатантаў (СВК 4324 ЮНА 1279) * 2344 грамадзянскія асобы Міжнародныя даныя: 300 000 бежанцаў У ходзе канфлікту: * 254000 бежанцаў (1991-1993) * 230 000 бежанцаў (у 1995)
Агульныя страты
каля 20 000 забітых з абодвух бакоў
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вайна́ ў Харва́тыі (сербахарв.: Rat u Hrvatskoj / Рат у Хрватској, харв.: Domovinski rat — Айчынная вайна; сакавік 1991 — лістапад 1995) — ваенны канфлікт на тэрыторыі былой Сацыялістычнай Рэспублікі Харватыя, выкліканы выхадам Харватыі са складу Югаславіі.

Пасля аб’яўлення Харватыяй незалежнасці сербскае насельніцтва Харватыі спрабавала стварыць сваю дзяржаву на яе тэрыторыі, каб не выходзіць са складу Югаславіі. Харватыяй гэта было расцэнена як спроба ўключэння тэрыторый Харватыі ў склад Сербіі. У 2007 годзе Міжнародным трыбуналам па былой Югаславіі (МТБЮ) было даказана, што лідар Рэспублікі Сербскай Краіны Мілан Марціч меў дамоўленасць са Слабаданам Мілошавічам аб далучэнні РСК да Саюзнай Рэспублікі Югаславія і стварэнні «адзінай сербскай дзяржавы». У 2011 годзе Міжнародны трыбунал па былой Югаславіі вынес прысуд, згодна з якім харвацкія генералы Гатовіна і Маркач па загаду ваенна-палітычнага кіраўніцтва Харватыі ў ходзе вайны здзяйснялі ваенныя злачынствы супраць сербаў з мэтай іх выгнання і засялення гэтых тэрыторый харватамі, аднак у 2012 апеляцыйная камісія МТБЮ цалкам апраўдала абодвух генералаў.

Першапачаткова вайна вялася паміж сіламі Югаслаўскай народнай арміі, харвацкімі сербамі і харвацкай паліцыяй. Кіраўніцтва Югаславіі сіламі федэральнай арміі паспрабавала захаваць Харватыю ў складзе краіны. Пасля распаду краіны і спынення існавання ЮНА на тэрыторыі Харватыі было створана самаабвешчаная дзяржава сербаў — Рэспубліка Сербская Краіна. Затым пачалася барацьба паміж харвацкай арміяй і арміяй краінскіх сербаў. У 1992 годзе было падпісана пагадненне аб спыненні агню, і адбылося прызнанне Харватыі як суверэннай дзяржавы. У Харватыю былі ўведзеныя міратворчыя войскі ААН, у выніку чаго канфлікт прыняў вялацякучы, ачаговы характар. У 1995 годзе войска Харватыі правяло дзве буйныя наступальныя аперацыі, у выніку якіх значная частка тэрыторыі РСК перайшла пад харвацкі кантроль. Вайна скончылася падпісаннем Эрдуцкага і Дэйтанскага пагадненняў, паводле якіх Усходняя Славонія была ўключана ў склад Харватыі ў 1998 годзе. Канфлікт суправаджаўся ўзаемнымі этнічнымі чысткамі сербскага і харвацкага насельніцтва.

У выніку вайны Харватыя дамаглася незалежнасці і захавання сваёй тэрытарыяльнай цэласнасці. У ходзе баявых дзеянняў многія гарады і вёскі моцна пацярпелі і былі разбураны. Шкода народнай гаспадарцы Харватыі ацэньваецца ў 37 млрд $. Агульная колькасць загінулых падчас вайны перавышае 20 000 чалавек. Вялікая колькасць харвацкіх бежанцаў была выгнана з тэрыторый, якія кантраляваліся сербамі ў 1991—1992 гадах. У той жа час, згодна з паведамленнямі Камісарыята па справах бежанцаў ААН, да 1993 толькі з тэрыторый пад кантролем Заграба была выгнана 251 000 сербаў. Іншы буйны паток сербскіх бежанцаў (каля 230 000 чалавек) быў зафіксаваны ў 1995 годзе пасля правядзення аперацыі «Бура». 115 000 сербскіх бежанцаў пасля вайны вярнулася ў Харватыю.

У Харватыі для абазначэння канфлікту выкарыстоўваецца тэрмін «Айчынная вайна» (харв.: Domovinski rat), радзей выкарыстоўваецца тэрмін «Сербская агрэсія» (харв.: Velikosrpska agresija). У Сербіі часцей за ўсё гэты канфлікт называюць «Вайна ў Харватыі» (сербск.: Рат у Хрватскоj) або «Вайна ў Краіне» сербск.: Рат у Крајини). У рускай гістарыяграфіі гэты канфлікт звычайна аб’ядноўваюць з Баснійскай вайной і выкарыстоўваюць тэрмін югаслаўскі крызіс.

Перадумовы

Гісторыя

Асноўныя артыкулы: Гісторыя Харватыі і Аўстрыйская вайсковая мяжа

Сербы на гістарычных харвацкіх землях кампактна пражывалі з пачатку XIV стагоддзя. Рэзкае павелічэнне колькасці сербаў на гэтых тэрыторыях было выклікана пасяленнем тут сербскіх бежанцаў з тэрыторый, занятых Асманскай імперыяй, і ўтварэннем аўстрыйскімі Габсбургамі Ваеннай мяжы. З 1918 года Харватыя ўваходзіла ў склад Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 года — Каралеўства Югаславія).

У перыяд Другой сусветнай вайны існавала Незалежная дзяржава Харватыя, якая супрацоўнічала з гітлераўскай Германіяй і ажыццяўляла генацыд сербаў. Аднак створаныя ў маі 1941 атрады сербскіх нацыяналістаў-чэтнікаў у шэрагу выпадкаў выступалі на баку Трэцяга рэйха і займаліся этнічнымі чысткамі баснійскіх мусульман і харватаў.

Падчас Другой сусветнай вайны па ініцыятыве Ціта ў лістападзе 1943 года адбылася другая сесія АВНВЮ, на якой было прынята рашэнне аб тым, што югаслаўская дзяржава будзе арганізавана на федэратыўнай аснове, на прынцыпах раўнапраўя і самавызначэння народаў, і ў 1945 годзе была абвешчаная Федэратыўная Народная Рэспубліка Югаславія (ФНРЮ), якая складалася з шасці рэспублік. Прынцыпы вызначэння меж паміж імі не былі выразнымі — у адных выпадках ужывалі гістарычны падыход, у іншых — этнічны. Найбольш складана праходзіла размежаванне паміж Харвацкай СР і СР Сербіяй, дзе мяжу вызначала камісія камуністаў з пяці чалавек на чале з Мілаванам Джыласам. Па выніках работы камісія ўстанавіла размежаванне, прычым Харватыі дасталіся некалькі сёл з большасцю сербскага насельніцтва, а Ваяводзіне — харвацкага. Згодна з Канстытуцыяй Харвацкай СР 1947, Харватыя з’яўлялася рэспублікай харвацкага і сербскага народаў.

Рост нацыяналізму ў Югаславіі

У 1981 абвастрыліся супярэчнасці паміж косаўскімі албанцамі і сербамі ў Косаве. Таксама кіраўніцтва саюзных рэспублік Славеніі і Харватыі імкнулася да дэцэнтралізацыі і дэмакратычных пераўтварэнняў. У сваю чаргу, улады ў Бялградзе імкнуліся падавіць сепаратысцкія рухі ў краіне. У пачатку 1990-х гадоў сербскае кіраўніцтва на чале са Слабаданам Мілошавічам фактычна скасавала аўтаномію Косава.

Адначасова з патрабаваннямі дэцэнтралізацыі і атрымання больш шырокай аўтаноміі ў Славеніі і Харватыі адбываўся рост нацыяналізму. Пасля прыходу да ўлады ў Сербіі Мілошавіча югаслаўскае кіраўніцтва заявіла пра неабходнасць цэнтралізаванага кіравання з Бялграда. Супярэчнасці паміж саюзнымі рэспублікамі і федэральным цэнтрам нарасталі. Акрамя росту нацыяналізму ў Славеніі і Харватыі, сербскі нацыяналізм таксама станавіўся пагрозай адзінству югаслаўскай дзяржавы. У 1989 годзе адзін з лідараў сербскіх нацыяналістаў Воіслаў Шэшаль наведаў ЗША, дзе адзін з лідараў сербскіх чэтнікаў Мамчыла Джуіч прысвоіў яму званне «ваявода».

У сакавіку 1989 года крызіс у Югаславіі паглыбіўся. Сербскае кіраўніцтва дэ-факта ліквідавала аўтаноміі Ваяводзіны і Косава, а таксама, атрымаўшы падтрымку ад Чарнагорыі, змагло істотна ўплываць на прыняцце рашэнняў на федэральным узроўні. Гэта выклікала пратэсты з боку кіраўнікоў Славеніі, Харватыі, Босніі і Герцагавіны. Пасля чаго сталі ўзнікаць заклікі да рэфармавання югаслаўскай федэрацыі з боку кіраўнікоў саюзных рэспублік.

Такім чынам, паступовы рост нацыяналізму ў Югаславіі на працягу 1980-х гадоў прывёў да агульнаюгаслаўскага крызісу і падзення камуністычнай сістэмы.

Крызіс у Югаславіі

Асноўны артыкул: Распад Югаславіі

Франьё Туджман

Рост нацыяналізму ў югаслаўскім грамадстве распаўсюдзіўся і на Саюз камуністаў Югаславіі, многія яго члены выйшлі з партыі і сталі ідэолагамі стварэння правых палітычных партый. У 1989 годзе ў Югаславіі было дазволена стварэнне палітычных партый. Адной з першых была створана правая харвацкая партыя Харвацкая дэмакратычная садружнасць (харв.: Hrvatska demokratska zajednica). Лідар партыі Франьё Туджман здзейсніў некалькі міжнародных візітаў з мэтай заручыцца падтрымкай шматлікай харвацкай дыяспары за мяжой.

На XIV з’ездзе Саюза камуністаў Югаславіі 20 студзеня 1990 дэлегаты не змаглі дамовіцца па асноўных пытаннях. Дэлегаты з Славеніі і Харватыі запатрабавалі стварэння канфедэрацыі, сербскія ж прадстаўнікі выступалі супраць гэтага. У выніку славенскія і харвацкія члены партыі пакінулі з’езд, гэта прывяло да распаду партыі.

У лютым 1990 года ў Кніне Ёванам Рашкавічам была заснавана Сербская дэмакратычная партыя (сербск.: Српска демократска Странка). У праграме партыі гаварылася, што «тэрытарыяльны падзел Харватыі састарэў» і што «ён не адпавядае інтарэсам сербскага народа». Праграма партыі супадала з меркаваннем афіцыйнага Бялграда аб пераглядзе меж унутры Югаславіі для таго, каб усе сербы жылі ў адной дзяржаве. 4 сакавіка 1990 г. на Пятровай гары прайшоў мітынг, на якім сабралася каля 50 000 сербаў. Удзельнікі мітынгу выказалі незадаволенасць палітыкай харвацкіх улад і Туджмана і заявілі аб падтрымцы Слабадана Мілошавіча.

Першыя шматпартыйныя выбары ў Югаславіі прайшлі ў канцы красавіка — пачатку мая. ХДС апублікавала праграму, накіраваную на ажыццяўленне суверэнітэту Харватыі шляхам аддзялення ад Югаславіі. У перадвыбарнай праграме партыя сцвярджала, што толькі яе палітыка зможа абараніць Харватыю ад імкнення сербскага кіраўніцтва на чале з Мілошавічам стварыць Вялікую Сербію. Па выніках выбараў ХДС атрымала падтрымку выбаршчыкаў, і партыя змагла прыступіць да фарміравання новага ўрада Харватыі. У Харватыі быў хутка ўсталяваны аўтарытарны нацыяналістычны рэжым Франья Туджмана. Палітычныя партыі і арганізацыі Харватыі заявілі аб дзяржаўна-палітычным укладзе рэспублікі на этнанацыяльнай аснове і абвясцілі курс на яе суверэнітэт. Ідэолагі харвацкага нацыяналізму, якіх шырока публікавалі харвацкія СМІ, імкнуліся абгрунтаваць гістарычныя правы харватаў на нацыянальна-этнічную самабытнасць і ўласную дзяржаўнасць. Ідэалогія «Братэрства і адзінства» паўднёваславянскіх народаў была заменена на канцэпцыю этнанацыянальнага адраджэння і стварэння самастойнай дзяржавы.

Напружанасць у міжнацыянальных адносінах у Харватыі асабліва ўзрасла пасля беспарадкаў і масавай бойкі балельшчыкаў на футбольным матчы паміж заграбскім «Дынама» і бялградскай «Црвенай Звездай» 13 мая 1990 года.

Дыскрымінацыя сербаў у Харватыі

30 мая новы парламент Харватыі правёў сваё першае пасяджэнне. Прэзідэнт Туджман заявіў аб пачатку мноства палітычных, эканамічных і сацыяльных рэформ. Таксама была прынята новая Канстытуцыя Харватыі, у якой статус сербаў быў зменены з «устаноўчай нацыі» на «нацыянальную меншасць». У новай Канстытуцыі гаварылася, што «Харватыя з’яўляецца дзяржавай харватаў і нацыянальных меншасцей, якія пражываюць у Харватыі». У афіцыйнай перапісцы і ў сродках масавай інфармацыі было забаронена кірылічнае пісьмо, таксама была выдадзена забарона харвацкім сербам мець уласныя радыё і ТБ. Са школьных праграм былі канфіскаваныя тэксты па сербскай гісторыі, выданні сербскіх пісьменнікаў і паэтаў. Сербаў у дзяржаўных установах прымушалі падпісваць «лісты лаяльнасці» новаму харвацкаму ўраду. Тых, хто адмаўляўся рабіць гэта, неадкладна звальнялі. Асабліва прыкметна гэта было ў сістэме МУС. Аказваўся ціск на прадстаўнікоў сербскай інтэлігенцыі.

Супраць прыняцця новай канстытуцыі адразу ж выступілі сербскія палітыкі. На думку сербаў, новая канстытуцыя не гарантавала бяспеку і ўшчамляла правы сербскага насельніцтва Харватыі. Да 1991 года сербы складалі 12 % насельніцтва Харватыі, аднак каля 17 % афіцыйных службовых асоб былі сербамі. Асабліва вялікая колькасць служачых сербаў была ў паліцыі. Пасля прыходу ХДС да ўлады пачалося выцясненне сербаў з органаў дзяржаўнага кіравання. Сербскія служачыя актыўна замяняліся харватамі. Рабілася гэта па этнічнай прыкмеце і без уліку палітычных поглядаў тых, каго звальнялі. Напрыклад, 17 кастрычніка 1990 г. кіраўнік харвацкага ўрада Іосіп Маноліч звольніў усіх сербаў, якія працавалі ва ўрадзе і яго апараце. Тады ж пачаліся шматлікія напады харвацкіх экстрэмістаў на Сербскую праваслаўную царкву. Былі адзначаны выпадкі збіцця святароў, правакацый ля цэркваў падчас набажэнстваў, мініравання храмаў і апаганьвання магіл.

Неаднаразова правакацыйныя заявы рабілі і харвацкія палітыкі. У прыватнасці, прэзідэнт Туджман заявіў, што Незалежная дзяржава Харватыя часоў Другой сусветнай вайны была не толькі калабарацыйным утварэннем, але і выказвала тысячагадовыя імкнення харвацкага народа. Стыпе Месіч, у сваю чаргу, заявіў, што адзіная сербская зямля ў Харватыі тая, якую сербы прынеслі з сабой на падэшвах чаравікаў.

Грамадзянскія пратэсты

Асноўны артыкул: Рэвалюцыя бярвён

Тэрыторыя былой СФРЮ падчас Югаслаўскай вайны

Першапачаткова сербы, якія пражывалі на тэрыторыі Харватыі, не імкнуліся да незалежнасці. Аднак пасля першых шматпартыйных выбараў у Харватыі і прыняцця новай канстытуцыі 25 ліпеня 1990 г. на поўнач ад Кніна была створана «Сербская Асамблея» як прадстаўнічы орган сербскага народа ў Харватыі. У той жа дзень была прынята Дэкларацыя аб суверэнітэце сербаў у Харватыі. 21 снежня ў Кніне была абвешчана Сербская аўтаномная вобласць Краіна (САВК). Згодна з прынятым Статутам, «Сербская аўтаномная вобласць Краіна з’яўляецца відам тэрытарыяльнай аўтаноміі ў складзе Рэспублікі Харватыі … у рамках Федэратыўнай Югаславіі». Пасля прыходу да ўлады Туджмана многія харваты былі звольнены з органаў дзяржаўнай і мясцовай улады ў тых раёнах, якія кантраляваліся САВ Краіна. Паступова ў рэгіёнах, дзе большасць насельніцтва складалі сербы, уладу ў рукі ўзяло кіраўніцтва САВ Краіны.

У жніўні 1990 года ў сербскіх раёнах Харватыі з мэтай адмяніць змены харвацкай канстытуцыі быў праведзены рэферэндум аб суверэнітэце і аўтаноміі сербаў у Харватыі. Харвацкае кіраўніцтва паспрабавала перашкодзіць галасаванню, пасылаючы паліцэйскіх у сербскія раёны. У адказ сербы з Кнінскай Краіны, выкарыстоўваючы паваленыя дрэвы і бульдозеры, блакіравалі дарогі, якія вядуць да Кніна і Бенкаваца, а таксама да Адрыятычнага ўзбярэжжа. Харвацкія ўлады адказалі на гэта адпраўкай спецыяльных паліцэйскіх падраздзяленняў на верталётах да месцаў галасавання. Аднак югаслаўскія ўлады аддалі загад ваенна-паветраным сілам перахапіць харвацкія верталёты, пасля чаго апошнія былі вымушаны вярнуцца ў Заграб.

Становішча ў Харватыі абвастрылася да мяжы пасля таго, як 18 жніўня 1990 у бялградскай газеце «Вячэрнія навіны» (сербахарв.: Večernje novosti) з’явілася публікацыя, у якой гаварылася аб двух мільёнах сербскіх добраахвотнікаў, гатовых адправіцца ў Харватыю на абарону сербскага насельніцтва. У той жа час у Сербіі былі забароненыя мітынгі ў падтрымку сербаў у Харватыі аж да арышту іх удзельнікаў.

Пасля славенскага рэферэндуму аб незалежнасці югаслаўскія ўлады заявілі аб адмене ваеннай дактрыны «ўсенароднай абароны», згодна з якой у кожнай рэспубліцы існавалі сваі падраздзяленні тэрытарыяльнай абароны (ТА), якія падпарадкоўваліся рэспубліканскім уладам. З гэтага часу ўсе падраздзяленні ТА павінны былі падпарадкоўвацца камандаванню ў Бялградзе. Такім чынам, харвацкія ўлады маглі страціць кантроль над харвацкімі падраздзяленнямі ТА і апынуцца ў залежнасці ад югаслаўскіх улад у Бялградзе.

Сілы бакоў

Югаслаўскія і сербскія войскі

Узброеныя сілы сацыялістычнай Югаславіі былі ўтвораны на аснове НВАЮ, якая змагалася супраць войскаў краін Восі і югаслаўскіх калабарацыяністаў падчас Другой сусветнай вайны. Стратэгія Югаслаўскай Народнай Арміі (сербахарв.: Jugoslovenska narodna armija) грунтавалася на вядзенні партызанскай вайны ў выпадку ўварвання, бо ў адкрытай вайне з войскамі патэнцыяльных праціўнікаў з АВД або НАТА югаслаўскія ўзброеныя сілы практычна не мелі шанцаў. Гэта прывяло да стварэння сістэмы тэрытарыяльнай абароны (сербахарв.: Opštenarodna odbrana) у краіне.

У тэорыі, ЮНА была магутнай сілай, якая мела 2000 танкаў (у асноўным, савецкія Т-54/55) і 300 баявых рэактыўных самалётаў (савецкія МіГ-21). Аднак к 1991 году большасць гэтага ўзбраення састарэла. Акрамя савецкага ўзбраення, ЮНА эксплуатавала і ўзбраенне югаслаўскай вытворчасці: танкі М-84 і штурмавікі СОКО Г-4 Супер Галеб і СОКО Ј-22 Орао, абсталяваныя кіруемымі ракетамі AGM-65 Maverick. Таксама на ўзбраенні стаялі супрацьтанкавы комплекс 9К111-1 «Конкурс» і зенітны комплекс «Страла-3».

Схема аперацый ЮНА ў 1991 годзе супраць харвацкіх фарміраванняў

Перад пачаткам вайны колькасць ЮНА складала 169000 чалавек, у тым ліку 70000 прафесійных ваенных. Каля 57 % афіцэраў у ЮНА былі сербамі. Падчас баявых дзеянняў у Славеніі ў шэрагах ЮНА было зафіксавана вялікая колькасць дэзерціраў, войска пакінулі практычна ўсе славенцы і харваты. У адказ на гэта югаслаўскае камандаванне правяло некалькі мабілізацый ваеннаслужачых запасу з Сербіі, кожны раз затым распускаючы мабілізаваных. Калі ў першую мабілізацыю водгук рэзервістаў быў даволі высокім, то да апошняй прыкладна 100 000 чалавек ухілілася ад прызыву, і папаўненне не стала эфектыўнай баявой сілай. Пазней у ходзе канфлікту ў Харватыі сербскае камандаванне актыўна прыцягвала нерэгулярныя фарміравання сербскіх добраахвотнікаў : «Белыя арлы», «Сербская гвардыя», «Сербская Добраахвотніцкая гвардыя» і іншыя. Таксама ў ходзе вайны ў сербскіх войсках змагаліся замежныя добраахвотнікі і найміты, у асноўным з Расіі. Пасля спынення існавання ЮНА ў 1992 годзе падраздзялення сербскай тэрытарыяльнай абароны ў Харватыі былі рэарганізаваны ва Узброеныя сілы Рэспублікі Сербская Краіна.

З пачаткам вайны ў 1991 годзе сербскім кіраўніцтвам (Мілошавічам і Ёвічам) перад міністрам абароны Югаславіі Кадзіевічам была пастаўлена задача звольніць усіх харватаў і славенцаў з ЮНА. У пачатку канфлікту харваты складалі значны працэнт у югаслаўскім генералітэце, займаючы многія ключавыя пасады, што дазволіла некаторым даследчыкам гаварыць аб дамінаванні харватаў у вышэйшым ваенным камандаванні. Але к канцу 1991 года большасць генералаў і старшых афіцэраў харвацкага паходжання дэзерціравалі ў фарміраваныя харвацкія войскі.

Харвацкія войскі

Харвацкая армія папоўніла дэфіцыт узбраення, захапіўшы арсеналы ЮНА

Узброеныя сілы харватаў былі ў значна горшым стане, чым сербскія войскі. У пачатковы перыяд вайны з-за адсутнасці ўзброеных сіл частку цяжкіх баёў прыняла на сябе харвацкая паліцыя. Таксама ў харвацкіх войсках адчуваўся дэфіцыт сучаснага ўзбраення, некаторая колькасць стралковай зброі закуплялася за мяжой. Часта харвацкія падраздзялення выкарыстоўвалі састарэлую зброю — самалёты Ан-2 і танкі Т-34 часоў Другой сусветнай вайны. Харвацкая армія была дастаткова матываваная, бо яе падраздзяленні ў асноўным былі ўкамплектаваны выхадцамі тых раёнаў, у якіх гэтыя падраздзяленні дзейнічалі.

11 красавіка 1991 у Харватыі была ўтворана Нацыянальная гвардыя Харватыі (харв.: Zbor narodne garde), на аснове якой пазней былі сфарміраваны харвацкія ўзброеныя сілы(харв.: Hrvatska vojska). У жніўні 1991 харвацкая армія налічвала менш за 20 брыгад, але пасля правядзення ўсеагульнай мабілізацыі ў кастрычніку таго ж года армія вырасла да 60 брыгад і 37 асобных батальёнаў. У ходзе вайны на баку харвацкай арміі ваявалі 456 замежных наймітаў і добраахвотнікаў (139 брытанцаў, 69 французаў і 55 немцаў). Пасля захопу казарм ЮНА на тэрыторыі Харватыі ў верасні — снежні 1991 года харвацкая армія папоўніла дэфіцыт узбраення і вярнула сабе зброю, якая была канфіскавана камандаваннем ЮНА ў харвацкай ТА ў 1990 годзе. Было захоплена шмат цяжкага ўзбраення, а таксама ўвесь арсенал 32-га корпуса ЮНА. К зіме 1994 харвацкая армія, Харвацкі савет абароны (ХСА), а таксама саюзная харватам армія Босніі і Герцагавіны налічвалі каля 250 000 чалавек і 750 танкаў супраць 130 000 сербскіх ваенных.

У ходзе вайны Харватыя ў абход эмбарга ААН на пастаўкі зброі ў краіны былой Югаславіі актыўна імпартавала зброю — ад аўтаматаў Калашнікава да танкаў і самалётаў. Інфармацыя адносна каналаў пастаўкі зброі неадназначная: некаторыя крыніцы паказваюць, што значная частка ўзбраенняў была набыта ў Германіі, якая распрадавала арсеналы былой ГДР, іншыя называюць краіны былога Варшаўскага блока, у першую чаргу Венгрыю і Румынію, у якасці асноўных пастаўшчыкоў. Згадваюцца таксама пастаўкі з Аўстрыі, Аргенціны, ПАР і шэрага іншых краін. Значную фінансавую і арганізацыйную дапамогу Харватыі ў закупцы ўзбраенняў аказвала шматлікая харвацкая дыяспара, прадстаўнікі якой занялі ў краіне многія важныя пасады. Пасля ў харвацкай прэсе з’явіліся паведамленні аб тым, што са сродкаў, сабраных мясцовымі жыхарамі і прадстаўнікамі дыяспары на куплю зброі, значныя сумы былі разрабаваны.

Ход вайны

1991: Пачатак баявых дзеянняў

Першыя ўзброеныя сутыкненні

Помнік першай харвацкай ахвяры вайны — Іосіфу Ёвічу, які загінуў у сутыкненнях на Плітвіцкіх азёрах

Напружанасць у міжнацыянальных адносінах расла і падсілкоўвалася прапагандай з абодвух бакоў. 20 лютага 1991 г. урад Харватыі прадставіў парламенту Канстытуцыйны закон, які вызначаў прыярытэт рэспубліканскіх законаў над саюзнымі і прыняў Рэзалюцыю аб «раздружэнні» Харватыі і СФРЮ. У адказ на гэта 28 лютага Сербскае нацыянальнае веча і Выканаўчае веча САВ Краіны прынялі Рэзалюцыю аб «раздружэнні» з Рэспублікай Харватыя на аснове вынікаў рэферэндуму. У сакавіку адбыліся першыя ўзброеныя сутыкненні. У ходзе сутыкненняў паміж харвацкай паліцыяй і мясцовымі сербскімі міліцыянерамі ў Пакрацы загінула 20 чалавек і адбылося першае боесутыкненне паміж харвацкай паліцыяй і сіламі ЮНА. У перыяд са жніўня 1990 года па красавік 1991 было зафіксавана 89 сутыкненняў паміж харвацкай паліцыяй і сербскімі сіламі.

У красавіку 1991 сербамі была абвешчана аўтаномія на тэрыторыях, дзе яны складалі большасць. Гэты крок сербскіх улад афіцыйны Заграб расцаніў як мяцеж. Міністэрства ўнутраных спраў Харватыі пачало стварэнне вялікай колькасці спецыяльных паліцэйскіх сіл. Гэта прывяло да таго, што 9 красавіка 1991 года Туджман падпісаў указ аб стварэнні Нацыянальнай гвардыі Харватыі, якая стала асновай для стварэння харвацкіх узброеных сіл.

Неабходна адзначыць, што ў гэты перыяд адбываліся не толькі сутыкненні, але і спробы вырашыць супярэчнасці мірным шляхам. У прыватнасці, перагаворы аб нармалізацыі становішча ва Усходняй Славоніі пачаліся 9 красавіка. Сербскую дэлегацыю ўзначальваў кіраўнік мясцовага аддзялення Сербскай дэмакратычнай партыі Горан Хаджыч, харвацкую — начальнік паліцыі Осіека Ёсіп Рэйхл-Кір. На сустрэчы ўдалося дамовіцца аб ліквідацыі выстаўленых сербамі барыкад да 14 красавіка, а паліцыя гарантавала сербам бяспеку. Нягледзячы на падзеі 1—2 мая ў Баравым Сяле перагаворны працэс працягваўся. 1 ліпеня Рейхл-Кір, намеснік старшыні выканаўчага савета Скупшчыны Осіек Горан Зобунджыя, дэпутат Скупшчыны Мілан Княжэвіч і начальнік горада Цені Мірка Турбіч адправіліся ў Ценю для працягу перагавораў. На дарозе іх спыніла група паліцэйскіх на чале з харвацкім эмігрантам з Аўстраліі Антунам Гудэляй, кіраўніком ХДС у Цене. Паліцэйскія расстралялі дэлегацыю, выжыў толькі Турбіч, які атрымаў цяжкае раненне. Па адной версіі, зроблена гэта было па распараджэнню Браніміра Главаша, асуджанага за ваенныя злачынствы ў 2009 годзе. Пасля гэтага адбылася эскалацыя напружанасці, перагаворы паміж процілеглымі бакамі былі сарваны.

Абвяшчэнне незалежнасці

Асноўныя артыкулы: Дзесяцідзённая вайна і Рэферэндум аб незалежнасці Харватыі, 1991

19 мая 1991 года ў Харватыі адбыўся рэферэндум аб незалежнасці, на які было вынесена пытанне аб статусе краіны. Мясцовыя сербы рэферэндум байкатавалі. Па выніках галасавання амаль 94 % прагаласаваўшых выказалася за выхад са складу Югаславіі і за незалежную харвацкую дзяржаву. Пасля гэтага харвацкія ўлады 25 чэрвеня 1991 г. прынялі дэкларацыю незалежнасці. Еўрапейская камісія заклікала Харватыю прыпыніць яе дзеянне на тры месяцы, харвацкія ўлады пагадзіліся, аднак гэта рашэнне не спрыяла зняццю напружанасці.

У чэрвені — ліпені 1991 сілы ЮНА былі задзейнічаны ў кароткай сілавой акцыі супраць Славеніі, якая скончылася правалам. Аперацыя супраць славенскіх сепаратыстаў насіла кароткачасовы характар ​​шмат у чым з-за этнічнай аднастайнасці Славеніі. У ходзе вайны ў Славеніі многія славенскія і харвацкія ваенныя ЮНА адмаўляліся ваяваць і дэзерціравалі з радоў югаслаўскай арміі.

Эскалацыя канфлікту

Гл. таксама: Бітва за Вукавар, Аперацыя «Бераг-91», Аблога Дуброўніка, Бітва за казармы, Разня ў Белавары, Разня ў Госпічы

Карта баявых дзеянняў ва Усходняй Славоніі

«Вайны б не было, калі б мы адмовіліся ад мэты стварэння самастойнай і незалежнай Харватыі» —Франьё Туджман у выступленні 24 мая 1992года на плошчы бана Елачыча ў Заграбе.

Пасля няўдалай спробы захаваць Славенію ў складзе Югаславіі югаслаўскае кіраўніцтва прыцягнула ЮНА да баявых дзеянняў супраць апалчэння і паліцыі самаабвешчанай харвацкай дзяржавы. У ліпені 1991 сілы сербскай тэрытарыяльнай абароны пачалі наступленне на далмацінскім ўзбярэжжы ў рамках аперацыі «Бераг-91»(сербахарв.: Operacija Obala-91). К пачатку жніўня вялікая частка тэрыторыі рэгіёна Банія апынулася пад кантролем сербскіх сіл. Пасля гэтага многія харваты, а таксама македонцы, албанцы і баснійцы сталі ўхіляцца ад прызыву ў федэральныя войскі і дэзертыраваць з ЮНА. Гэта прывяло да таго, што склад ЮНА паступова станавіўся сербска-чарнагорскім.

Праз месяц пасля абвяшчэння Харватыяй незалежнасці каля 30 % тэрыторыі краіны знаходзіліся пад кантролем ЮНА і ўзброеных фарміраванняў краінскіх сербаў. Вялізная перавага сербскіх войскаў у танках, артылерыі і іншых відах узбраення дазваляла ім праводзіць працяглыя абстрэлы пазіцый непрыяцеля, часам не лічачыся са шкодай, якая прычынялася грамадзянскаму насельніцтву. У ходзе баявых дзеянняў Дуброўнік, Госпіч, Шыбенік, Задар, Карловац, Сісак, Славонскі-Брод, Осіек, Вінкаўцы і Вукавар падвяргаліся наймацнейшым абстрэлам з боку югаслаўскіх войскаў. Нягледзячы на тое, што ААН увяла эмбарга на пастаўкі зброі ваюючым бакам у ЮНА было дастаткова ўзбраення і боепрыпасаў для вядзення буйнамаштабных баявых дзеянняў. Эмбарга моцна ўдарыла па баяздольнасці харвацкай арміі, і харвацкаму кіраўніцтву прыйшлося таемна закупляць узбраенне і кантрабандай дастаўляць яго ў Харватыю. Харвацкае кіраўніцтва таксама дазволіла ўезд у краіну радыкальным прадстаўнікам харвацкай эміграцыі, у тым ліку і тым, хто прытрымліваўся ідэалогіі ўсташоў часоў Другой сусветнай вайны.

Воданапорная вежа ў Вукавары — сімвал пачатку вайны

У жніўні 1991 года ў адказ на блакаду югаслаўскага гарнізона ў Вукавары падраздзяленні ЮНА перакінулі дадатковыя сілы ва Усходнюю Славонію і пачалі штурм горада. Адначасова з аблогай Вукавара баі ішлі на тэрыторыі ўсёй Усходняй Славоніі, у Осіеку і Вінкаўцах. У верасні падраздзяленні ЮНА практычна цалкам акружылі Вукавар. Харвацкі гарнізон (204-я брыгада і фарміраванні мясцовых харватаў-апалчэнцаў) абараняў горад, адбіваючыся ў цяжкіх вулічных баях ад элітных бранятанкавых і механізаваных брыгад ЮНА, а таксама нерэгулярных фарміраванняў сербскіх добраахвотнікаў і атрадаў тэрытарыяльнай абароны мясцовых сербаў. У ходзе баёў за Вукавар значная колькасць жыхароў збегла з горада, а пасля ўзяцця горада югаслаўскімі сіламі 22 000 жыхароў было выгнана з горада. Усяго за час баёў за Вукавар загінула каля 3000 чалавек (як грамадзянскіх асоб, так і ваенных з абодвух бакоў).

Пашкоджаны будынак у Дуброўніку

У першай палове верасня харвацкія ўзброеныя фарміраванні па загаду Туджмана масава атакавалі казармы, склады і іншыя аб’екты ЮНА, якія знаходзіліся на тэрыторыях з большасцю харвацкага насельніцтва. Некаторым югаслаўскім гарнізонам удалося выстаяць, большая частка была захоплена або эвакуіравана на тэрыторыю іншых рэспублік, якія заставаліся ў складзе Югаславіі. У харвацкай гістарыяграфіі гэтыя падзеі атрымалі назву «бітва за казармы». Пры гэтым былі зафіксаваны ваенныя злачынствы супраць здаўшыхся ў палон салдат і афіцэраў ЮНА. У ходзе сутыкненняў за ваенныя аб’екты ЮНА былі зафіксаваны ахвяры як сярод мірнага насельніцтва, так і сярод байцоў харвацкіх падраздзяленняў і югаслаўскіх ваенных. Напрыклад, падчас захопу казармаў ЮНА ў Вараждыне было забіта 3 мірныя жыхары, 2 салдаты ЮНА і 1 харвацкі салдат.

Фатаграфіі ахвяр разні ў Ловасе

3 кастрычніка югаслаўскі флот пачаў блакаду асноўных партоў Харватыі, на тэрыторыі Харватыі разгарнуліся баі за казармы і склады ЮНА, а таксама завяршылася аперацыя «Бераг-91». У ходзе аперацыі сербскім войскам не ўдалося цалкам адрэзаць Харватыю ад далмацінскага ўзбярэжжа.

5 кастрычніка Туджман выступіў з прамовай, у якой заклікаў харватаў мабілізавацца для абароны ад «вялікасербскага імперыялізму». 7 кастрычніка ваенна-паветраныя сілы Югаславіі правялі бамбардзіроўку будынка ўрада ў Заграбе. На наступны дзень парламент Харватыі адмяніў дзеянне мараторыя на дэкларацыю аб незалежнасці і разарваў усе сувязі з Югаславіяй. бамбардзіроўка Заграба і аблога Дуброўніка, якая пачалася ў кастрычніку, прывялі да таго, што Еўрапейская камісія ўвяла супраць Югаславіі санкцыі. Замежныя СМІ відавочна перабольшвалі маштаб разбурэнняў ад югаслаўскіх абстрэлаў у старой частцы Дуброўніка, унесенай у спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА, і колькасць ахвяр сярод мірнага насельніцтва. Тым не менш, ад артылерыйскіх абстрэлаў пацярпела 56 % будынкаў у гістарычнай частцы горада.

Разгар вайны

Гл. таксама Вукаварская разня, Масавыя забойствы ў Сісаку, Разня ў Ловасы, Аперацыя «Адкос 10», Бой у Карчуланскім канале, Аперацыя «Аркан-91», Разня ў Паулін Двор

«Харваты сталі бежанцамі ва ўласнай краіне». —Мірка Ковач, югаслаўскі пісьменнік.

Падраздзяленні 5-га корпуса ЮНА фарсіравалі Саву і пачалі развіваць наступленне на Пакрац і далей на поўнач у Заходнюю Славонію. У адказ на гэта харвацкія войскі правялі першае буйное контрнаступленне. У ходзе аперацыі «Адкос 10» (харв.: Operacija «Otkos 10», 31 кастрычніка — 4 лістапада) харвацкай арміі ўдалося адбіць тэрыторыю плошчай 270 км² паміж горнымі хрыбтамі Білагара і Папук. У лістападзе сітуацыя для абаронцаў Вукавара стала адчайнай. 18 лістапада 1991 года, пасля трохмесячнай аблогі, горад быў узяты югаслаўскімі войскамі, пасля чаго здарылася т. зв. вукаварская разня — інцыдэнт масавага пакарання смерцю харвацкіх ваеннапалонных. Выжыўшыя абаронцы горада былі дастаўлены ў лагеры для ваеннапалонных. У ходзе баёў за Вукавар былі разбураны каля 15 000 будынкаў. За час 87-дзённай бітвы штодня на горад абвальвалася 8000-9000 снарадаў. Працяглая аблога горада прыцягнула ўвагу міжнародных СМІ.

У гэты ж час адбыліся шматлікія ваенныя злачынствы: масавыя забойствы ў Эрдуцы, Ловасе і Шкабрнье, Паўліна-Двары. Харвацкім МУС для сербаў быў створаны адмысловы лагер смерці ў Пакрачка-Паляне. Працягвалася барацьба і на далмацінскам узбярэжжы, дзе 16 лістапада харвацкая берагавая артылерыя пашкодзіла патрульны катэр югаслаўскага флоту «Mukos» PČ 176, які быў захоплены харватамі і перайменаваны ў PB 62 «Šolta». Пасля гэтага бою югаслаўскі флот працягваў дзейнічаць толькі ў паўднёвай частцы Адрыятыкі.

Харвацкія бежанцы, снежань 1991 года

У снежні харвацкая армія правяла яшчэ адну наступальную аперацыю — «Аркан-91» (харв.: Operacija Orkan '91), якая суправаджалася масавымі чысткамі і забойствамі сербскага насельніцтва ў Славоніі. Этнічныя чысткі сербаў харвацкай арміяй былі праведзены ў 10 гарадах і 183 сёлах Заходняй Славоніі, адкуль збегла ад 50 000 да 70 000 сербаў. У ходзе гэтай аперацыі харватам удалося адбіць 1440 км². Заканчэнне аперацыі азнаменавала завяршэнне першага этапу вайны, бо ў студзені 1992 года пры пасрэдніцтве замежных дыпламатаў было падпісана пагадненне аб спыненні агню. У ходзе шасцімесячных баявых дзеянняў 10 000 чалавек загінула, тысячы чалавек сталі бежанцамі, а многія гарады і вёскі былі разбураны.

19 снежня Харватыя была прызнана як незалежная дзяржава першай краінай — Ісландыяй, пазней Харватыю прызнала Германія. У гэты ж час сербскія аўтаномныя вобласці ў Славоніі і Краіне абвясцілі аб утварэнні Рэспублікі Сербскай Краіны са сталіцай у Кніне. Кіраўніцтва РСК заявіла пра намер увайсці ў склад «абноўленай» Югаславіі.

1992: Спыненне агню

Глядзі таксама: Баснійская вайна, Аперацыя на Мільевачскім плато

У студзені 1992 года паміж ваюючымі бакамі была складзена чарговая дамоўленасць аб спыненні агню (15-я па ліку), якая завяршыла асноўныя баявыя дзеянні.

15 студзеня 1992 года Харватыя была афіцыйна прызнана Еўрапейскай супольнасцю. У пачатку 1992 года ЮНА пачала вывад войскаў з тэрыторыі Харватыі, аднак занятыя ёю тэрыторыі засталіся пад кантролем сербскіх сіл, бо многія падраздзяленні ЮНА ў гэтых раёнах былі ўкамплектаваны мясцовымі сербамі і затым перафарміраваны ў падраздзяленні ўзброеных сіл Сербскай Краіны (сербск.: Српска Војска Крајине). Пад кантролем сербскіх сіл знаходзіліся 13 913 км² у Краіне і Славоніі.

21 лютага 1992 г. рэзалюцыяй 743 Савета Бяспекі ААН былі створаны міратворчыя сілы UNPROFOR. У сакавіку ў Харватыю з мэтай кантролю за выкананнем перамір’я і недапушчэння аднаўлення актыўнай фазы баявых дзеянняў былі ўведзены міратворчыя сілы ААН. 22 мая Харватыя стала членам ААН. Аднак, уцёкі несербскага насельніцтва з тэрыторый, якія кантраляваліся РСК, працягнуліся і пасля ўвядзення міратворцаў, роўна як і чысткі сербскага насельніцтва на падкантрольных харватам тэрыторыях. У большасці выпадкаў сілы UNPROFOR не перашкаджалі высылцы харвацкага і сербскага насельніцтва, а ў некаторых выпадках спрыялі гэтаму, бо іменна на міратворцаў ускладалася адказнасць за перавоз грамадзянскіх асоб за лінію супрацьстаяння.

Харвацкія салдаты перавозяць захопленую падчас баёў на Мільевачскім плато сербскую гармату

У пачатковы перыяд вайны ЮНА і сербскія фарміраванні захапілі вялікую колькасць харвацкіх грамадзян і інтэрніравалі іх у лагеры ў Сербіі, Чарнагорыі і Рэспубліцы Сербскай. Харвацкія войскі таксама захапілі шмат сербскіх палонных, асабліва падчас аблог казарм ЮНА і масавых арыштаў сербаў, якіх падазравалі ў нелаяльнасці да харвацкай улады. Для ўтрымання захопленых асоб бакі стваралі спецыяльныя лагеры. Напрыклад, лагер у Срэмска-Мітравіцы для харвацкіх палонных і лагер «Лора» на тэрыторыі захопленай югаслаўскай ваенна-марской базы ў Спліце для сербскіх ваеннапалонных. У ходзе перамір’я бакі дамовіліся аб абмене палоннымі, і к канцу 1992 года большасць ваеннапалонных была абменена.

Згарэўшы танк Т-55, каля Дрніша

Баявыя дзеянні працягваліся і на працягу 1992 года, аднак у меншых маштабах і з перапынкамі. Харвацкія войскі правялі шэраг дробных аперацый з мэтай аблегчыць становішча абложанага Дуброўніка, а таксама Госпіча, Шыбеніка і Задара. 22 мая харваты правялі аперацыю «Ягуар» (харв.: Operacija Jaguar) каля вёскі Бібінье, каля Задара. 21—22 чэрвеня харвацкія войскі атакавалі пазіцыі сербаў на Мільевацкім плато каля Дрніша. З 1 па 13 ліпеня ў рамках аперацыі «Тыгр» (харв.: Operacija Tigar) харвацкая армія контратакавала сербскія войскі, якія аблажылі Дуброўнік. З 20 па 25 верасня баі ішлі за Канаўле і на гары Влашціца, з якой вяліся абстрэлы Дуброўніка. Вынікам гэтых баёў сталі вывад падраздзяленняў югаслаўскіх войскаў з гэтых раёнаў і ўсталяванне над імі харвацкага кантролю.

Вясною 1992 пачалася вайна ў Босніі і Герцагавіне, і рэгулярная харвацкая армія і добраахвотніцкія падраздзяленні актыўна перакідваліся ў Боснію. Харвацкія сілы размяшчаліся на тэрыторыях са значным працэнтам харвацкага насельніцтва і прымалі шырокі ўдзел у баявых дзеяннях супраць баснійскіх сербаў і югаслаўскай арміі, найбольш вядомым прыкладам стаў удзел у баях у Пасавіне і ў Герцагавіне. Харвацкі Генштаб актыўна дапамагаў ствараць баснійскім харватам свае ўзброеныя структуры. На думку расійскага даследчыка Іонава, Генштаб арміі баснійскіх харватаў папросту стаў «філіялам» Генштаба Харватыі.

У баку не засталіся і краінскія сербы. Для ўдзелу ў аперацыі «Калідор» імі была сфарміравана і адпраўлена на фронт спецыяльная брыгада міліцыі Краіны. Добраахвотнікі з Сербскай Краіны часта ўдзельнічалі ў баях на баку арміі баснійскіх сербаў.

1993: Харвацкія наступленні

«Стары» Масленіцкі мост, які адноўлены ў 2005

Баявыя дзеянні былі адноўлены ў пачатку 1993 года. Харвацкае камандаванне прыняло рашэнне правесці наступальную аперацыю каля вёскі Масленіца каля Задара з мэтай паляпшэння стратэгічнай сітуацыі ў дадзеным рэгіёне. У пачатку верасня 1991 года, падчас першых баёў у Харватыі, 9-ы корпус ЮНА пад камандаваннем Ратка Младзіча пры падтрымцы атрадаў мясцовых сербаў правёў наступальную аперацыю ў раёне харвацкага горада Новіград. Стратэгічная важнасць дадзенага раёна заключаецца ў тым, што ў берагавую лінію тут глыбока ўдаецца заліў, злучаны з Адрыятыкай толькі вузкім Ноўскім пралівам. Праз Ноўскі праліў перакінуты Масленіцкі мост, па якім праходзіць прыбярэжная Адрыятычная шаша. Знішчыўшы гэты мост, сербы ліквідавалі скразныя зносіны па харвацкай Далмацыі і адрэзалі Паўночную Далмацыю ад Паўднёвай. Адзіны пакінуты ў харватаў шлях для сувязі праходзіў па Пажскім мосце, востраве Паг і пароме ў Паўночную Далмацыю. Гэтыя поспехі сербаў дазволілі ім таксама весці артылерыйскія абстрэлы Задара.

22 студзеня харвацкія войскі пачалі наступленне пры падтрымцы авіяцыі. У першыя ж дні баёў харвацкая армія ўзяла пад кантроль Ноўскі праліў і заняла Новіград. Сербскія войскі адступалі ўглыб кантынента, аказваючы супраціўленне. Пасля таго як мэты аперацыі былі дасягнуты, 1 лютага харвацкае камандаванне прыняло рашэнне аб завяршэнні аперацыі «Масленіца»(харв.: Operacija «Maslenica»). У ходзе гэтых баёў бакі панеслі адчувальныя страты: харваты страцілі 127 чалавек забітымі, а сербы, па розных ацэнках, ад 348 да 490 чалавек, у тым ліку жанчын і дзяцей.

Пасля гэтага харвацкае камандаванне спланавала яшчэ адну наступальную аперацыю (аперацыя «Медакская кішэня», харв.: Operacija «Medački džep»). Мэтай аперацыі было ліквідаваць «Медакскую кішэню» — тэрыторыю Рэспублікі Сербская Краіна, якая ўкліньвалася ў тэрыторыю Харватыі на поўдзень ад Госпіча. З 9 па 17 верасня ў «Медакскай кішэні» ішлі жорсткія баі, пасля якіх пазіцыі сербскай артылерыі, якія абстрэльвалі Госпіч, былі ліквідаваны. У выніку аперацыі харвацкай арміяй былі ўзяты пад кантроль і цалкам знішчаны сербскія вёскі Дзівасяло, Чытлук і Пачыцель. Было забіта 88 сербаў, у тым ліку 36 грамадзянскіх асоб. Па даных Дзярждэпартамента ЗША, было забіта 67 чалавек, у тым ліку грамадзянскіх асоб. У 2001—2003 гадах Міжнародным трыбуналам па былой Югаславіі былі высунуты абвінавачванні супраць кіраўнікоў аперацыі — генералаў Янка Бабетка, Рахіма Адэмі і Мірка Нораца. Сутнасць абвінавачванняў зводзілася да таго, што яны не спынілі бясчынствы салдат і афіцэраў харвацкай арміі, якія падпарадкоўваліся ім, у дачыненні да мірнага сербскага насельніцтва (т. зв. «камандная адказнасць»).

Насельніцтва Рэспублікі Сербская Краіна (1991—1993)

Нацыянальнасць	Всего (1991)	Працэнт (1991)	Усяго (1993)	Працэнт (1993)
Сербы	245 800	52,3 %	398 900	92 %
Харваты	168 026	35,8 %	30 300	7 %
Іншыя	55 895	11,9 %	4 395	1 %
Усяго	469 721	100 %	433 595	100 %

Пад ціскам сусветнай супольнасці аперацыя харвацкіх войскаў была спынена, і харвацкія падраздзяленні вярнуліся на пазіцыі, якія яны займалі да 9 верасня. Тэрыторыю «Медакскай кішэні» занялі міратворчыя сілы ААН, якія складаліся з падраздзяленняў канадскага палка лёгкай пяхоты «Прынцэса Патрыцыя» і двух французскіх рот мотапяхоты. Пасля заканчэння баёў канадскія ўлады заявілі, што ў ходзе аперацыі харвацкія войскі спрабавалі перашкаджаць уваходжанню міратворцаў і перыядычна ўступалі ў баявыя сутыкненні з канадскім міратворчым кантынгентам, з прычыны чаго былі паранены 4 канадскія міратворцы і забіты 27 харвацкіх салдат.

У чэрвені 1993 актыўна пачаўся працэс аб’яднання Сербскай Краіны і Рэспублікі Сербскай у адзіную дзяржаву. Міністр унутраных спраў РСК Мілан Марціч заявіў, што «аб’яднанне Сербскай Краіны і Рэспублікі Сербскай — гэта першы крок да стварэння агульнай дзяржавы ўсіх сербаў». У кастрычніку 1993 года гэтым намерам было супрацьпастаўлена прыняцце Саветам Бяспекі ААН рэзалюцыі 871, якая гарантавала тэрытарыяльную цэласнасць Харватыі.

У 1992 і 1993 гадах каля 225 000 харвацкіх бежанцаў з Босніі і Сербіі беглі на тэрыторыю Харватыі. Акрамя гэтага, Харватыя прыняла каля 280 000 баснійскіх бежанцаў. У гэты ж час Харватыя актыўна ўмацоўвала сваю рэгулярную армію і ўдзельнічала ў грамадзянскай вайне ў суседняй Босніі. Харвацкая армія ўдзельнічала ў Баснійскай вайне на баку Харвацкай рэспублікі Герцаг-Босна, а харвацкія добраахвотнікі змагаліся ў шэрагах узброеных фарміраванняў баснійскіх харватаў.

1994: Часовае зацішша

Падбіты танк Т-34-85 у Карлавацы

У перыяд адноснага зацішша ў Харватыі ў Босніі адбываўся разлютаваны харвацка-баснійскі канфлікт. З 1992 года Харвацкі савет абароны вёў баявыя дзеянні супраць узброеных сіл баснійскіх мусульман. К 1994 году на баку Герцаг-Босны ў канфлікце прымалі ўдзел 3000-5000 салдат харвацкай арміі. У лютым 1994 года пад ціскам ЗША бакі пачалі перагаворы. 26 лютага ў Вашынгтоне пры пасрэдніцтве дзяржсакратара ЗША Уорэна Крыстафера пачаліся перагаворы паміж прадстаўнікамі Харватыі, Герцаг-Босны і Босніі і Герцагавіны. 4 сакавіка Франьё Туджман адобрыў заключэнне пагаднення, якое прадугледжвала стварэнне Федэрацыі Босніі і Герцагавіны і саюз баснійскіх харватаў і баснійцаў. Пагадненне таксама прадугледжвала стварэнне свабоднай канфедэрацыі паміж Харватыяй і Федэрацыяй Босніі і Герцагавіны, што дазволіла Харватыі афіцыйна ўвесці войскі ў Боснію і Герцагавіну і ўдзельнічаць у вайне. Такім чынам, колькасць варожых бакоў у Баснійскай вайне скарацілася з трох да двух.

У канцы 1994 харвацкая армія некалькі разоў прымала ўдзел у буйных аперацыях у Босніі. З 1 па 3 лістапада харвацкія войскі ўдзельнічалі ў аперацыі «Цынцар» (харв.: Operacija «Cincar»)) у раёне Купреса. 29 лістапада падраздзяленні Сплітскага корпуса харвацкай арміі пад камандаваннем генерала Гатавіны разам з падраздзяленнямі ХСА пад камандаваннем генерала Блашкіча пачалі наступленне на пазіцыі арміі баснійскіх сербаў у раёне гары Дынара і Ліўно ў рамках аперацыі «Зіма '94» (харв.: Operacija «Zima '94»). Мэтамі аперацыі былі адцягненне сербскіх сіл ад Біхача і захоп плацдарма для ізаляцыі сталіцы РСК Кніна з поўначы. Да 24 снежня харвацкія войскі захапілі каля 200 км² тэрыторыі і выканалі пастаўленыя задачы. 21 лістапада авіяцыя НАТА атакавала аэрадром Удбіны, кантралюемы краінскімі сербамі. 23 лістапада авіяцыя Паўночнаатлантычнага альянсу працягнула наносіць удары і абстраляла ракетамі AGM-88 HARM аб’ект СПА арміі Сербскай Краіны каля Двара.

Разбураны харвацкі дом

Разбураны сербскі дом

У канцы 1994 года пры пасрэдніцтве ААН пачаліся перагаворы паміж кіраўніцтвам РСК і ўрадам Харватыі. У снежні Кнін і Заграб заключылі эканамічнае пагадненне аб адкрыцці сербамі для свабоднага перамяшчэння ўчастка шашы «Братэрства і адзінства» (цяпер шашы A3) у Заходняй Славоніі, нафтаправода і энергасістэмы. Аднак па галоўнаму пытанню — статусу РСК — бакі дамовіцца не змаглі. Неўзабаве з-за няўдалых спроб перамоў траса зноў была перакрыта, а паміж бакамі расло напружанне. Прэзідэнт Харватыі Туджман абвясціў аб тым, што Харватыя не падоўжыць мандат міратворчых сіл ААН, у адказ на гэта парламент РСК прыпыніў усе кантакты з харвацкім бокам. Такім чынам, перагаворны працэс паміж Харватыяй і Сербскай Краінай зайшоў у тупік.

Харвацкае кіраўніцтва, карыстаючыся перамір’ем, актыўна ўмацоўвала і рэарганізоўвала войскі. З 1994 года падрыхтоўку харвацкіх афіцэраў вялі спецыялісты з кампаніі MPRI. У сухапутных войсках было створана восем элітных гвардзейскіх брыгад, арыентаваных на «натаўскія» стандарты падрыхтоўкі. Па некаторых даных, іх падрыхтоўку таксама вялі інструктары MPRI. Гэтыя найбольш баяздольныя падраздзяленні арміі Харватыі ўкамплектоўваліся прафесійнымі вайскоўцамі. У ходзе аперацыі «Зіма '94» (першай з восені 1993 года для рэгулярнай харвацкай арміі) гвардзейскія часці паказалі баявыя якасці, якія відавочна пераўзыходзілі ўзровень падраздзяленняў ВРС і СВК.

1995: Канец вайны

Сітуацыя ў Харватыі стала зноў напружанай у пачатку 1995 года. Харвацкае кіраўніцтва аказвала ціск на кіраўніцтва Сербскай Краіны з мэтай аднаўлення канфлікту. 12 студзеня 1995 года Франьё Туджман паведаміў генеральнаму сакратару ААН Бутрасу Бутрас-Галі, што да 31 сакавіка ўсе міратворчыя сілы ААН павінны быць выведзены з Харватыі. Туджман заявіў:

Міратворчыя сілы ААН павінны прытрымлівацца тэрытарыяльнай цэласнасці Харватыі, аднак можна зрабіць выснову, што іх дзейнасць накіравана на дасягненне інтэграцыі акупаваных тэрыторый Харватыі ў адміністрацыйную, ваенную, адукацыйную і транспартную сістэму Саюзнай Рэспублікі Югаславія. У сувязі з гэтым іх дзейнасць з'яўляецца незаконнай, неправадзейнай і павінна быць неадкладна спынена.

Карта аперацыі «Маланка»

У канцы студзеня 1995 г. сусветная супольнасць і ААН распрацавалі план мірнага ўрэгулявання «Z-4» («Zagreb-4»), які прадугледжваў інтэграцыю Сербскай Краіны ў Харватыю і надаць сербам культурнай аўтаноміі. Аднак кіраўніцтва краінскіх сербаў адмовілася ад абмеркавання гэтага плана да таго часу, пакуль харвацкі бок перашкаджае прадаўжэнню мандата міратворчых сіл. 12 сакавіка Заграб пагадзіўся падоўжыць мандат міратворчых сіл ААН у Харватыі, аднак пры ўмове перайменавання міратворчых сіл у «Аперацыю ААН па аднаўленню даверу ў Харватыі» (англ.: «United Nations Confidence Restoration Operation in Croatia (UNCRO)»).

Загад аб эвакуацыі сербскага насельніцтва

Канфлікт зноў успыхнуў у маі 1995 года, пасля таго як Кнін страціў падтрымку Бялграда, шмат у чым з-за ціску міжнароднай супольнасці. 1 мая харвацкая армія ўварвалася на тэрыторыю, якую кантралявалі сербы. У ходзе аперацыі «Маланка» (харв.: Operacija «Bljesak») уся тэрыторыя Заходняй Славоніі перайшла пад кантроль Харватыі. Большасць сербскага насельніцтва была вымушана бегчы з гэтых тэрыторый. Сербскі бок страціў 283 чалавекі забітымі і прапаўшымі без вестак, у тым ліку 57 жанчын і 9 дзяцей, а таксама 1500 салдат і афіцэраў палоннымі, харвацкая армія і паліцыя страцілі 60 чалавек забітымі. У адказ на гэту аперацыю краінскія сербы абстралялі Заграб, у выніку чаго загінула 7 і было паранена больш за 175 мірных жыхароў. Таксама ў гэты час югаслаўская армія пачала сцягваць войскі і танкі да харвацкай мяжы з мэтай прадухілення захопу харватамі Усходняй Славоніі.

На працягу наступных месяцаў сусветная супольнасць паспрабавала прымірыць праціўнікаў, стварыўшы «зоны бяспекі» як у суседняй Босніі. У гэты ж час кіраўніцтва Харватыі дало зразумець, што не дапусціць падзення «Біхачскага анклава» і будзе ўсяляк падтрымліваць баснійскія войскі. Пасля гэтага адбылася сустрэча прэзідэнтаў Босніі і Герцагавіны і Харватыі, і 22 ліпеня ў Спліце была падпісана дэкларацыя аб сумесных дзеяннях і ўзаемадапамогі харвацкіх і баснійскіх войскаў. 25 ліпеня харвацкая армія і Харвацкі савет абароны атакавалі сербскія войскі на поўнач ад гары Дынара, захапіўшы Басанска-Грахава. У ходзе аперацыі «Лета '95» (харв.: Operacija «Ljeto '95»), завершанай 30 ліпеня, харватам удалося канчаткова перапыніць сувязь паміж Кнінам і Баня-Лукой.

4 жніўня харвацкая армія пачала аперацыю «Бура» (харв.: Operacija «Oluja»), мэтай якой было аднаўленне кантролю практычна над усімі тэрыторыямі, якія кантраляваліся краінскімі сербамі. У гэтай найбуйнейшай наземнай аперацыі ў Еўропе пасля Другой сусветнай вайны харвацкая армія задзейнічала больш за 100 000 ваенных. Наступленне было завершана 9 жніўня і цалкам дасягнула сваіх мэт. Падчас захопу Сербскай Краіны харвацкімі войскамі многія сербскія мірныя жыхары беглі з займаемых харватамі тэрыторый. Аднак харвацкі бок заявіў, што гэта было не вынікам дзеянняў харвацкай арміі, а з-за загадаў штаба грамадзянскай абароны РСК, Вярхоўнага савета абароны РСК (апублікаваных Кавачавічам, Сякулічам і Врцэлем) аб эвакуацыі грамадзянскага насельніцтва. Па даных міжнароднай няўрадавай арганізацыі «Міжнародная амністыя», у ходзе наступлення харвацкай арміі да 200 000 сербаў сталі бежанцамі і былі вымушаны пакінуць свае дамы. У ходзе судовых разглядаў у Міжнародным трыбунале па былой Югаславіі было даказана, што толькі 20 000 сербаў былі гвалтоўна дэпартаваны. Пасля ліквідацыі Сербскай Краіны харватам, бежанцам з гэтых месцаў у 1991 годзе, было дазволена вяртацца ў свае дамы. Толькі ў 1996 годзе каля 85 000 перамешчаных харватаў вярнуліся ў Краіну і Заходнюю Славонію. У ходзе аперацыі «Бура» харвацкія войскі страцілі ад 174 да 196 чалавек забітымі і 1430 параненымі. Сербскі бок страціў ад 500 да 742 ваеннаслужачых забітымі, 2500 былі паранены і каля 5000 салдат і афіцэраў трапілі ў палон. Таксама ад 324 да 677 грамадзянскіх асоб загінулі ў ходзе баявых дзеянняў і ваенных злачынстваў. Па даных сербскай няўрадавай арганізацыі «Верытас», у ходзе аперацыі «Бура» было забіта і прапала без вестак 1042 сербскія грамадзянскія асобы.

Пасля правядзення аперацыі «Бура» з’явілася пагроза пачатку баявых дзеянняў ва Усходняй Славоніі. Гэтая пагроза станавілася ўсё больш рэальнай пасля заявы Туджмана аб магчымасці працягу канфлікту і перакідання харвацкіх войскаў у кастрычніку. Туджман адзначыў, што харвацкая армія пакідае за сабой права пачаць аперацыю ва Усходняй Славоніі, калі да канца месяца не будзе падпісана мірнае пагадненне. 12 лістапада ў Эрдуцы было падпісана мірнае пагадненне прадстаўніком Харватыі Хрвое Шарынічам і прадстаўнікамі РСК Міланам Міланавічам і Югаславіі Міланам Мілуцінавічам, якія атрымалі падрабязныя інструкцыі ад Слабадана Мілошавіча. Пагадненне прадугледжвала інтэграцыю ў Харватыю тэрыторый Усходняй Славоніі, якія засталіся пад сербскім кантролем, на працягу двух гадоў. Пагадненне таксама запатрабавала роспуску UNCRO і стварэння новай місіі ААН, якая будзе сачыць за выкананнем пагаднення. Пасля гэтага рэзалюцыяй 1037 Савета Бяспекі ААН ад 15 студзеня 1996 года была створана новая місія «Пераходны орган Арганізацыі Аб’яднаных Нацый для Усходняй Славоніі, Бараньі і Заходняга Срэма» (англ.: United Nations Transitional Authority for Eastern Slavonia, Baranja and Western Sirmium (UNTAES)). 15 студзеня 1998 названыя тэрыторыі былі ўключаны ў склад Харватыі.

Тып і назва вайны

Помнік абаронцам Дуброўніка, 2009

год

У Харватыі вайну называюць «Айчыннай вайной» (харв.: «Domovinski rat»). На Захадзе гэты канфлікт часцей за ўсё называюць «вайной за незалежнасць Харватыі» англ.: Croatian War of Independence). Англамоўныя крыніцы і крыніцы ў розных краінах свету на працягу канфлікту выкарыстоўвалі розныя тэрміны для яго абазначэння. Тэрміналогія мянялася па ходзе гэтага ваенна-палітычнага канфлікту і ўключала ў сябе такія назвы, як «вайна ў Харватыі», «сербска-харвацкая вайна», «канфлікт у Югаславіі» і г. д.

Самым папулярным тэрмінам у Харватыі з’яўляецца «Айчынная вайна». Аднак сустракаюцца і іншыя варыянты, напрыклад, «Вялікасербская агрэсія» (харв.: «Velikosrpska agresija»). Гэты тэрмін часта выкарыстоўваўся ў харвацкіх СМІ падчас вайны і працягвае часта выкарыстоўвацца і зараз. Гэты канкрэтны тэрмін не з’яўляецца выключным для харвацкай мовы, ёсць прыклады яго выкарыстання і перакладу на англійскую мову. У рускамоўных крыніцах гэты канфлікт звычайна аб’ядноўваюць з Баснійскай вайной і выкарыстоўваюць тэрмін югаслаўскі крызіс.

Існуе два меркаванні аб характары гэтага канфлікту — ці была гэтая вайна грамадзянскай ці міжнароднай. У Сербіі пераважае меркаванне аб тым, што гэтая вайна насіла характар ​​грамадзянскай, бо паміж сабой змагаліся Сацыялістычная Рэспубліка Харватыя і СФРЮ, а затым Харватыя і сербы, якія пражывалі ў ёй. У Харватыі і ў большасці краін свету (у тым ліку і ў МТБЮ) пераважае пункт гледжання, што гэта быў міжнародны ваенна-палітычны канфлікт, бо тыя рэспублікі, што засталіся ў Югаславіі (Сербія і Чарнагорыя), вялі вайну супраць Харватыі пры падтрымцы краінскіх сербаў, хоць Саюзная Рэспубліка Югаславія і Харватыя ніколі не знаходзіліся ў стане вайны.

Вынікі

Становішча сербаў у Харватыі і лёс РСК

Пасля вайны напружанасць у адносінах паміж сербамі і харватамі пачала зніжацца. Гэта стала магчымым дзякуючы вяртанню бежанцаў, а таксама дзякуючы таму, што партыя сербаў у Харватыі «Незалежная дэмакратычная сербская партыя» атрымала месцы ва ўрадзе Харватыі. Аднак, нягледзячы на гэта, праблемы ў міжнацыянальных адносінах у Харватыі застаюцца. Сербы ў Харватыі часта падвяргаюцца сацыяльнай дыскрымінацыі. Нягледзячы на тое, што ў Харватыі вядзецца праца па зніжэнні дыскрымінацыі ў дачыненні да сербаў, рэальнае становішча рэчаў застаецца на ранейшым узроўні. Галоўнай праблемай з’яўляецца вяртанне сербскіх бежанцаў, якія пакінулі краіну падчас вайны ў 90-х гадах.

Пасля ліквідацыі Сербскай Краіны быў створаны ўрад РСК у выгнанні. Дзейнасць урада, размешчанага ў Бялградзе, аднавілася ў 2005 годзе. Прэм’ер-міністрам урада, у які ўвайшло 6 міністраў, стаў Міларад Буха. Члены ўрада ў выгнанні заявілі, што яны маюць намер дамагацца стварэння плана на аснове «Z-4», і іх канчатковай мэтай было абвешчана дабіцца для сербаў «больш, чым аўтаноміі, але менш, чым незалежнасці ў Харватыі».

Страты і бежанцы

Ваенныя могілкі ахвяр аблогі Вукавара

Большасць крыніц кажуць прыблізна пра 20 000 загінулых падчас вайны ў Харватыі. Па словах кіраўніка Харвацкай камісіі па прапаўшым без вестак Івана Груйіча, Харватыя страціла 12 000 чалавек, якія загінулі і прапалі без вестак, у тым ліку 6788 ваенных і 4508 грамадзянскіх асоб. Па афіцыйных даных, апублікаваных у Харватыі ў 1996 годзе, загінулі 12 000 і былі паранены 35 000 чалавек. Іва Гольдштэйн згадвае пра 13583 забітых і зніклых без вестак. Станам на 2010 год, 1997 чалавек у Харватыі лічацца прапаўшымі без вестак. У 2009 годзе ў Харватыі было зарэгістравана 52000 інвалідаў вайны. Гэтыя даныя ўключаюць не толькі асоб, якія пацярпелі фізічна, але і людзей, хворых на хранічныя захворванні, чыё здароўе значна пагоршылася ў час вайны, а таксама людзей з паслятраўматычным стрэсавым расстройствам.

У ходзе вайны бежанцамі і перамешчанымі асобамі стала каля 500 000 чалавек. Ад 196 000 да 247 000 асоб харвацкай і іншых нацыянальнасцей былі вымушаны пакінуць тэрыторыі, кантраляваныя Сербскай Краінай. Па даных АБСЕ, апублікаваных у 2006 годзе, 218 000 з 221 000 харвацкіх бежанцаў з Краіны пасля вайны вярнуліся ў родныя краі. Асноўныя патокі харвацкіх бежанцаў былі зарэгістраваны ў 1991 і 1992 гадах падчас першых узброеных сутыкненняў і наступлення ЮНА. Таксама многія харваты з Сербіі і Рэспублікі Сербскай беглі ў Харватыю, дзе з 1991 года ім надавалася харвацкае грамадзянства.

Дэмаграфія Харватыі падчас канфлікту і пасля яго

Сербская няўрадавая арганізацыя «Верытас» апублікавала даныя аб 6780 забітых і зніклых без вестак з сербскага боку, у тым ліку аб 4324 вайскоўцах і 2344 грамадзянскіх асобах. Большасць з іх былі забіты і прапалі без вестак у разгар баявых дзеянняў у 1991 (2442 чалавекі) ​​і 1995 (2344 чалавекі) ​​гадах. Большасць страт адбылася ў Паўночнай Далмацыі — 1632 чалавека. Камандаванне ЮНА афіцыйна прызнала, што ў ходзе харвацкай вайны 1279 ваенных загінула ў баях. Аднак магчыма, што гэтыя даныя значна заніжаныя.

Былы лагер Стайічава, які выкарыстоўваўся сербскімі ўладамі для размяшчэння харвацкіх ваеннапалонных

Паводле паведамленняў Камісарыята па справах бежанцаў ААН, да 1993 года толькі з тэрыторый пад кантролем Заграба была выгнана 251 000 чалавек. У той жа час Чырвоны крыж Югаславіі паведаміў пра 250 000 бежанцаў сербскай нацыянальнасці з тэрыторыі Харватыі ў 1991 годзе. У 1994 годзе на тэрыторыі Саюзнай Рэспублікі Югаславіі знаходзілася больш за 180 000 бежанцаў і перамешчаных асоб з Харватыі. 250 000 чалавек збегла з Сербскай Краіны пасля аперацыі «Бура» ў 1995 годзе. Большасць замежных крыніц кажа аб 300 000 сербскіх перамешчаных асоб у час канфлікту. Па даных міжнароднай няўрадавай арганізацыі «Міжнародная амністыя», у перыяд з 1991 па 1995 300 000 сербаў пакінула тэрыторыю Харватыі, з якіх да 2005 года вярнулася 117 000 чалавек. Па даных АБСЕ, 300 000 сербаў было перамешчана ў час вайны, з якіх 120 000 чалавек афіцыйна зарэгістраваны як такія, што вярнуліся да 2006 года. Тым не менш, лічыцца, што гэты лік недакладна адлюстроўвае колькасць рэпатрыянтаў, таму што многія вярнуліся ў Сербію, Чарнагорыю і Боснію і Герцагавіну пасля афіцыйнай рэгістрацыі ў Харватыі. Па даных УВКБ ААН, апублікаваных у 2008 годзе, 125 000 сербаў былі зарэгістраваны як такія, што вярнуліся ў Харватыю, з якіх 55 000 засталіся жыць на пастаяннай аснове.

Шкода і разбурэнні

Пашкоджаны будынак у Осіеке

Па афіцыйных даных, апублікаваных у 1996 годзе, у Харватыі падчас вайны было знішчана 180 000 жылых будынкаў, 25 % эканомікі краіны было разбурана, а матэрыяльны ўрон ацэньваецца ў 27 мільярдаў $. 15 % усіх жылых дамоў было разбурана, таксама пацярпелі 2423 аб’екты культурнай спадчыны. У 2004 годзе былі названы лічбы: 37 мільярдаў $ матэрыяльнай шкоды і скарачэнне ВУП краіны на 21 % за перыяд вайны. Вайна прывяла да дадатковых эканамічных нагрузак і павелічэння ваенных выдаткаў. Да 1994 года ў Харватыі фактычна ўсталявалася ваенная эканоміка, бо на ваенныя патрэбы ішло да 60 % ад агульнага аб’ёму дзяржаўных выдаткаў.

Югаслаўскія і сербскія выдаткі падчас вайны былі яшчэ больш непрапарцыянальнымі. Так, у праекце федэральнага бюджэту на 1992 год 81 % сродкаў павінен быў быць накіраваны на ваенныя патрэбы Сербіі. Пасля таго як у бюджэт Югаславіі перасталі паступаць сродкі з найбольш эканамічна развітых рэспублік (Славеніі і Харватыі), югаслаўскае кіраўніцтва было вымушана пачаць друкаванне грошай для фінансавання дзейнасці ўрада. Гэта прывяло да непазбежнай гіперінфляцыі. У перыяд з кастрычніка 1993 года па студзень 1995 Саюзная Рэспубліка Югаславія перажыла гіперінфляцыю ў пяць квадрыльёнаў адсоткаў.

Стандартная маркіроўка мінных палёў у Харватыі

.

Многія гарады Харватыі значна пацярпелі ад артылерыйскіх і авіяцыйных снарадаў, бомб і ракет ЮНА і СВК. Найбольшым разбурэнням падвергліся Вукавар, Славонскі-Брод, Жупанья, Вінкаўцы, Осіек, Нова-Градзішка, Ноўска, Дарувар, Пакрац, Шыбенік, Сісак, Дуброўнік, Задар, Госпіч, Карлавац, Біяград-на-Мору, Славонскі-Шамац, Огулін, Дуга-Реса, Аточац, Ілок, Белі-Манастыр, Лучко, Заграб і іншыя. Вукавар быў практычна цалкам разбураны, бо падчас баёў за горад было расходавана больш за мільён боепрыпасаў. Нягледзячы на тое, што большасць харвацкіх гарадоў пазбеглі нападаў танкаў і пяхоты суперніка, яны значна пацярпелі менавіта ад артылерыйскіх абстрэлаў. Напрыклад, на Славонскі-Брод і вёскі навокал яго ўпала больш чым 11600 артылерыйскіх снарадаў і 130 авіяцыйных бомб у 1991 і 1992 гадах.

У той жа час харвацкая армія пастаянна абстрэльвала і бамбіла гарады Сербскай Краіны. Напрыклад, на Кнін 4—5 жніўня 1995 г. ўпала да 5000 снарадаў і ракет. Рэгулярным абстрэлам падвяргаліся Грачац, Обравац, Бенкавац, Дрніш, Карэніца, Тапуска, Войніч, Вргінмост, Гліна, Петрынья, Кастайніца, Двор і іншыя.

У ходзе баявых дзеянняў пацярпелі многія помнікі і рэлігійныя аб’екты. Былі пашкоджаны і разбураны многія каталіцкія і праваслаўныя храмы на тэрыторыі Харватыі. Напрыклад, нападам падвергліся праваслаўны храм Святога Мікалая, рэзідэнцыя Горнакарлавацкай епархіі Сербскай праваслаўнай царквы, старажытныя манастыры Крка і Крупа, каталіцкія цэрквы Святога Лоўра, святога Міхаіла, капліца святога Фларыяна, царква Маці Божай у Вочыне, Ловасе, Петрынье і іншых населеных пунктах. Усяго ў 1990—1995 гадах, па даных сербскага боку, у Харватыі было разбурана 78 праваслаўных цэркваў. У кастрычніку 1995 харвацкі бок заявіў, што ў ходзе баявых дзеянняў харвацкімі сіламі было разбурана 5 праваслаўных храмаў. У сваю чаргу, было заяўлена, што да 40 % каталіцкіх цэркваў, якія знаходзіліся пад кантролем сербскіх сіл, было пашкоджана і разбурана.

За час вайны ў Харватыі было ўстаноўлена больш за 2 мільёны розных мін. Большасць мінных палёў была створана зусім бязграматна і без стварэння іх карт. Праз дзесяць гадоў пасля вайны, у 2005 годзе было зарэгістравана яшчэ каля 250 000 мін, устаноўленых уздоўж былой лініі фронту, на некаторых участках дзяржаўнай мяжы, асабліва паблізу Біхача і вакол некаторых былых аб’ектаў ЮНА. У 2007 годзе тэрыторыі, якія па-ранейшаму змяшчаюць (фактычна ці паводле меркавання) міны, ахоплівалі каля 1000 км². Падчас баявых дзеянняў больш за 1900 чалавек было забіта або атрымала раненні ад мін, а пасля вайны 500 чалавек было забіта ці паранена мінамі. У перыяд з 1998 па 2005 год у Харватыі было выдаткавана каля 240 мільёнаў € у рамках розных мерапрыемстваў па пытаннях супрацьміннай дзейнасці. У 2009 годзе ўсе мінныя палі і раёны, што засталіся, і якія, як мяркуецца, змяшчаюць міны і боепрыпасы, былі дакладна пазначаны. Аднак, нягледзячы на гэта, працэс размініравання ідзе вельмі павольна, і, па розных ацэнках, спатрэбіцца яшчэ 50 гадоў, каб знішчыць усе мінныя палі.

Ваенныя злачынства і МТБЮ

Руіны Вукавара

Міжнародны трыбунал па былой Югаславіі быў створаны рэзалюцыяй 827 Савета Бяспекі ААН 25 мая 1993 года. Гэты суд быў надзелены паўнамоцтвамі ажыццяўляць судовы праследаванне асоб, адказных за сур’ёзныя парушэнні міжнароднага гуманітарнага права, Жэнеўскай канвенцыі, парушэнні законаў і звычаяў вайны, генацыд і злачынствы супраць чалавечнасці, учыненыя на тэрыторыі былой Югаславіі з 1 студзеня 1991 года. У спіс абвінавачаных былі ўключаны самыя розныя асобы: ад радавых ваеннаслужачых да прэм’ер-міністраў і прэзідэнтаў. Аднымі з найбольш высокапастаўленых асоб, абвінавачаных МТБЮ, былі Слабадан Мілошавіч, Мілан Бабіч, Ратка Младзіч і Антэ Гатовіна. Першы прэзідэнт Харватыі Франьё Туджман памёр у 1999 годзе да планаванага прад’яўлення абвінавачванняў трыбуналам. Па словах Марка Атылы Хора, былога супрацоўніка МТБЮ, следчая група займалася расследаваннем злачыннай дзейнасці не толькі лідара Югаславіі Мілошавіча, але і іншых кіраўнікоў краіны: Велькі Кадзіевіча, Благое Аджыча, Барыслава Ёвіча, Бранка Косціча, Моміра Булатавіча і іншых. Аднак, пасля ўмяшання Карлы дэль Понтэ, гэтыя расследаванні былі адкінуты, і абвінаваўчае заключэнне абмежавалася толькі Мілошавічам, у выніку чаго многім з гэтых людзей ніколі не было прад’яўлена абвінавачванняў.

У перыяд з 1991 па 1995 Мілан Марціч займаў пасады міністра ўнутраных спраў, міністра абароны і прэзідэнта самаабвешчанай «Сербскай аўтаномнай вобласці Краіна» (САО Краіна), якая пазней была перайменавана ў «Рэспубліку Сербская Краіна» (РСК). Ён удзельнічаў у сумеснай злачыннай дзейнасці са Слабаданам Мілошавічам, мэтай якой было стварэнне адзінай сербскай дзяржавы шляхам здзяйснення шырока распаўсюджанай і сістэматычнай кампаніі злачынстваў супраць несербаў, насельнікаў тых раёнаў Харватыі, Босніі і Герцагавіны, што павінны былі стаць часткай такой дзяржавы.

Будынак МТБЮ ў Гаазе

Мілан Марціч атрымаў найбольшае пакаранне — 35 гадоў турмы, Мілан Бабіч быў асуджаны на 13 гадоў пазбаўлення волі. Ён выказаў раскаянне за сваю дзейнасць у час вайны, просячы «харвацкіх братоў дараваць яму». У ходзе разглядаў у МТБЮ было даказана, што значная колькасць харвацкіх грамадзянскіх асоб у бальніцах і прытулках, адзначаных Чырвоным крыжам, была мішэнню для сербскіх сіл. У 2007 годзе былі асуджаны два былыя афіцэры ЮНА за масавае забойства харватаў у Вукавары. Весялін Шліванчанін быў асуджаны на 10 гадоў турмы, а Мілі Мркшыч атрымаў 20 гадоў пазбаўлення волі. Пракуроры заявілі, што пасля ўзяцця Вукавара югаслаўскімі войскамі некалькі соцень харватаў было перададзена сербскім ваенізаваным сілам, якія ўдзельнічалі ў штурме. З іх прынамсі 264 (у тым ліку параненыя салдаты, жанчыны, дзеці і пажылыя людзі) былі забіты і пахаваны ў брацкіх магілах на ўскраіне Вукавара. Мэр Вукавара Слаўка Дакманавіч быў дастаўлены ў Гаагу для судовага разбору, але скончыў жыццё самагубствам у 1998 годзе перш, чым разбор пачаўся.

Слабадан Мілошавіч — першы былы глава дзяржавы, які прадстаў перад міжнародным крымінальным судом

Генералы ЮНА Паўле Стругар і Міадраг Ёкіч былі асуджаны МТБЮ на 8 і 7 гадоў зняволення за абстрэлы Дуброўніка падчас аблогі горада. Начальнік генеральнага штаба югаслаўскай арміі, Мамчыла Перышыч, быў асуджаны на 27 гадоў турэмнага зняволення за свае рашэнні аб дапамозе і фінансаванні армій Сербскай Краіны і Рэспублікі Сербскай, якія, у сваю чаргу, здзейснілі злачынствы ў Сараеве, Заграбе і Срэбраніцы. Аднак у лютым 2013 года апеляцыйнай палатай МТБЮ ён быў цалкам апраўданы і вызвалены з-пад варты. Акрамя злачынстваў, учыненых пасля захопу Вукавара, было мноства задакументаваных ваенных злачынстваў супраць грамадзянскіх асоб і ваеннапалонных, учыненых сербскімі і югаслаўскімі сіламі ў Харватыі. Большасць з іх былі разгледжаны МТБЮ або нацыянальнымі судовымі органамі. Сярод іх злачынствы: забойства ў Баравым Сяле, разня ў Даль, масавае забойства ў Ловасе, масавае забойства ў Шырокай Кулі, разня ў Бачыне, масавае забойства ў Саборска, разня ў Шкабрнье, разня ў Вочыне, забойства ў Брушке і ракетны абстрэл Заграба.

Таксама падчас вайны існавалі спецыялізаваныя лагеры для ўтрымання ваеннапалонных і грамадзянскіх асоб. Падобныя лагеры існавалі ў Срэмска-Мітравіцы і іншых гарадах Югаславіі для ўтрымання харватаў. Былыя зняволеныя гэтых лагераў стварылі «Харвацкую асацыяцыю зняволеных сербскіх канцэнтрацыйных лагераў» для дапамогі пацярпелым у гэтых лагерах. Харвацкі бок таксама ствараў падобныя лагеры для ўтрымання сербскіх палонных, напрыклад, канцэнтрацыйны лагер у Спліце.

Харвацкія сілы таксама здзяйснялі ваенныя злачынствы супраць сербаў у ходзе вайны, якія былі разгледжаны ў МТБЮ і нацыянальных судах. Сярод гэтых злачынстваў масавае забойства ў Госпічы, масавыя забойствы ў Сісаку, напад у Белавары, учыненыя ў 1991 і 1992 гадах, і іншыя. Адзін з найбольш сумна вядомых прыкладаў харвацкіх ваенных злачынстваў — забойствы этнічных сербаў, учыненыя харвацкімі паліцэйскімі пад камандаваннем Таміслава Мерчэпа каля Пакраца ў канцы 1991 і пачатку 1992 гадоў. Першапачаткова гэта справа разглядалася МТБЮ, аднак затым была перададзена ў суд Харватыі. Больш за дзесяць гадоў пасля гэтага пяці членам гэтай групы былі прад’яўлены абвінавачванні па некалькіх эпізодах, звязаных з гэтымі падзеямі, пасля чаго яны былі асуджаны. Meрчэп быў арыштаваны за ўчыненыя злачынствы ў снежні 2010 года. У 2009 годзе харвацкі дэпутат Бранімір Главаш быў асуджаны за ваенныя злачынствы, учыненыя ў Осіеку ў 1991 годзе, і прысуджаны да турэмнага зняволення харвацкім судом.

У 2001—2003 гадах МТБЮ прад’явіў абвінавачванні харвацкім генералам Янка Бабетка, Мірка Норацу і Рахіму Адэмі ў здзяйсненні ваенных злачынстваў падчас аперацыі «Медакская кішэнь», аднак пазней гэтую справу таксама перадалі ў харвацкі суд. Норац быў прызнаны вінаватым і заключаны ў турму, Адэмі быў апраўданы, а Бабетка быў абвешчаны няздатным паўстаць перад судом з-за стану здароўя. Абвінаваўчае заключэнне па справе іншага харвацкага генерала Антэ Гатовіны назвала не менш як 150 сербскіх грамадзянскіх асоб, забітых у перыяд правядзення аперацыі «Бура». Харвацкі Хельсінскі камітэт зарэгістраваў 677 сербскіх грамадзянскіх асоб, якія загінулі падчас гэтай аперацыі. Пракурор МТБЮ Луіза Арбур заявіла, што законнасць і легітымнасць аперацыі не з’яўляецца праблемай, але пры гэтым неабходна даследаваць пытанне аб тых злачынствах, якія былі здзейснены падчас кампаніі. Судовая палата пацвердзіла, што законнасць аперацыі «Бура» «не мае значэння», бо МТБЮ зацікаўлены толькі ў даследаванні ваенных злачынстваў. У 2011 годзе Антэ Гатовіна быў прысуджаны да 24 гадоў пазбаўлення волі, а другі харвацкі генерал Младэн Маркач — да 18 гадоў турмы. У 2012 годзе апеляцыйная камісія МТБЮ цалкам апраўдала абодвух генералаў.

Палата выявіла, што некаторыя члены харвацкага палітычнага і ваеннага кіраўніцтва ставілі мэтай выдаленне сербскага грамадзянскага насельніцтва з Краіны сілай або пагрозай прымянення сілы, якія прывялі да дэпартацый, гвалтоўнага перамяшчэння і праследавання праз ўвядзенне абмежавальных і дыскрымінацыйных мер, незаконных нападаў на грамадзянскіх асоб і грамадзянскія аб'екты, дэпартацыі і гвалтоўныя перамяшчэнні. [...] Палата выявіла, што Франьё Туджман, галоўны палітычны і ваенны лідар Харватыі да, падчас і пасля перыяду абвінаваўчага заключэння, быў ключавым членам сумеснай злачыннай дзейнасці. Туджман планаваў для Краіны паўторнае засяленне харватамі. Палата таксама лічыць, што іншыя члены ваенна-палітычнага кіраўніцтва Харватыі (Гойка Шушак і Званімір Чарвенка) мелі дачыненне да сумеснай злачыннай дзейнасці.

Роля Сербіі

Падчас вайны

Тэрыторыі, якія кантраляваліся сербскімі сіламі падчас грамадзянскай вайны ў Югаславіі. Лічыцца, што гэтыя тэрыторыі павінны былі ўвайсці ў Вялікую Сербію, якая аб’яднала б усіх сербаў па ўсёй былой Югаславіі

«Межы заўсёды дыктуюцца моцнымі і ніколі не прадыктаваны слабымі. Мы проста разглядаем гэта як законныя правы і інтарэсы сербскага народа жыць у адной дзяржаве». —Слабадан Мілошавіч, 16 сакавіка 1991 года.

Саюзная Рэспубліка Югаславія і Харватыя ніколі не знаходзіліся ў стане вайны, аднак Югаславія ўскосна была ўцягнута ў баявыя дзеянні на тэрыторыі Харватыі. Бялград і міністэрства абароны Югаславіі актыўна аказвалі ваенную дапамогу краінскім сербам. Сербія таксама падтрымлівала розныя ваенізаваныя падраздзяленні і паўваенные фарміраванні сербскіх добраахвотнікаў, якія ваявалі ў Харватыі. На тэрыторыі Сербіі і Чарнагорыі існавалі лагеры для ўтрымання харвацкіх ваеннапалонных.

У ходзе судовых разглядаў МТБЮ па справе Мілошавіча былі выяўлены шматлікія рассакрэчаныя дакументы аб удзеле СРЮ у войнах у Харватыі і Босніі. Былі прадстаўлены доказы аб забеспячэнні зброяй і іншай матэрыяльнай дапамогі баснійскім і харвацкім сербам з боку афіцыйнага Бялграда, а таксама стварэння адміністрацыйных і кадравых структур для падтрымкі армій Краіны і Рэспублікі Сербскай

У 1993 годзе Бялград на 90 % забяспечыў бюджэт Сербскай Краіны. Нацыянальны банк Краіны існаваў як філіял Народнага банка Югаславіі, а да сакавіка 1994 Югаславія, Сербская Краіна і Рэспубліка Сербская выкарыстоўвалі адзіную валюту. Фінансаванне баснійскіх і краінскіх сербаў вылілася ў гіперінфляцыю ў СРЮ. У 1993 годзе Дзяржаўны дэпартамент ЗША паведаміў, што адразу пасля аперацый «Медакская кішэнь» і «Масленіца» улады Сербіі накіравалі значную колькасць «добраахвотнікаў» на тэрыторыю РСК. Былы сакратар Жэлька Ражнатавіч падчас судовага працэсу ў Гаазе заявіў, што лідар Сербскай добраахвотніцкай гвардыі атрымліваў грошы ад МУС Югаславіі.

Аказанне такой падтрымкі давала магчымасць кіраўніцтву СРЮ ўмешвацца ў перамовы паміж Харватыяй і РСК і даваць кансультацыі Кніну. Югаслаўскі бок фактычна ўдзельнічаў у падпісанні Эрдуцкага мірнага пагаднення.

Югаслаўскія дзяржаўныя СМІ часта скажалі рэальную інфармацыю аб становішчы ў Харватыі. Напрыклад, падчас сутыкненняў у Пакрацы былі распаўсюджаны ілжывыя звесткі аб ахвярах сярод сербскага насельніцтва, хоць на той час ахвяр у выніку гэтых сутыкненняў не было.

Пасля вайны

Мемарыяльны комплекс «Аўчары» на месцы Вукаварского масавага забойства

Пасля рэалізацыі Эрдуцкага пагаднення адносіны паміж Харватыяй і Сербіяй сталі паступова паляпшацца. У 1996 годзе краіны ўсталявалі дыпламатычныя адносіны. 2 ліпеня 1999 года Харватыя падала іск у Міжнародны суд ААН супраць Саюзнай Рэспублікі Югаславія, спасылаючыся на артыкул IX Канвенцыі аб прадухіленні злачынства генацыду і пакаранні за яго, абвінаваціўшы СРЮ ў генацыдзе. 4 студзеня 2010 года Сербія ў адказ падала іск, у якім заявіла аб забітых, бежанцах, выгнаных сербах, канцлагерах і ўсіх ваенных злачынствах, пачынаючы з часоў ганенняў сербаў, учыненых у Незалежнай дзяржаве Харватыя падчас Другой сусветнай вайны.

Пасля 2010 працягнулася далейшае паляпшэнне адносін у рамках пагаднення па ўрэгуляванню пытанняў бежанцаў. Былі здзейснены візіт прэзідэнта Харватыі Іва Ёсіпавіча ў Бялград і прэзідэнта Сербіі Барыса Тадзіча ў Заграб і Вукавар. У ходзе сустрэчы ў Вукавары Барыс Тадзіч выступіў з заявай аб «выбачэнні і шкадаванні», а прэзідэнт Ёсіпавіч адзначыў, што «злачынствы, учыненыя ў час вайны, не застануцца беспакаранымі». Заявы былі зроблены падчас суместнай паездкі ў мемарыяльны цэнтр Аўчары на месцы Вукаварскага масавага забойства.

Роля міжнароднай супольнасці

Вайна ў Харватыі пачалася ў той момант, калі ўвага сусветнай супольнасці была засяроджана на вайне ў Персідскім заліве, а таксама на рэзкім росце цэн на нафту і запаволенні тэмпаў росту сусветнай эканомікі. Рост нацыяналістычных і сепаратысцкіх настрояў у свеце прывёў да палітыкі неўмяшання Захаду і Расіі. Гэта тычылася не толькі Балкан, але і грамадзянскай вайны ў Руандзе ў 1994 годзе. У 1989 годзе міжнародная супольнасць у асноўным падтрымлівала ўрад Югаславіі. У перыяд паміж 19 і 23 снежня 1991 Германія, Швецыя і Італія абвясцілі аб прызнанні незалежнасці Харватыі і Славеніі. 15 студзеня 1992 года гэта зрабіў і Еўрапейскі саюз.

Вялікабрытанія — Урад Джона Мэйджара заняў пазіцыю нейтралітэту, падтрымліваючы тэрытарыяльную цэласнасць Югаславіі.

ЗША — Адміністрацыя Джорджа Буша-старэйшага праводзіла палітыку неўмяшання ў канфлікт. Аднак адміністрацыя наступнага прэзідэнта, Біла Клінтана, актыўна ўмешвалася ў югаслаўскі канфлікт. У 1994 годзе паміж ЗША і Харватыяй быў заключаны дагавор аб ваенным супрацоўніцтве. Амерыканскія ваенныя кансультавалі Харватыю ў пытаннях правядзення наступальных аперацый супраць Сербскай Краіны.

Германія — першапачаткова Германія не падтрымлівала распад Югаславіі. Аднак пасля дыпламатычнага прызнання Славеніі і Харватыі ўрад Гельмута Коля, улічваючы гістарычныя сувязі, актыўна падтрымліваў Харватыю ў ходзе канфлікту.

Расія — Расія выступала супраць прызнання Харватыі, аднак не ўмешвалася ў канфлікт. Падчас прэзідэнцтва Барыса Ельцына знешняя палітыка Расіі на Балканах прайшла складаны шлях — ад бяздзейнасці праз засяроджванне да спробы абазначэння нацыянальных інтарэсаў, да актыўнага ўдзелу ў падзеях на Балканах. Аднак у выніку расійская актыўнасць у югаслаўскім крызісе працягвалася нядоўга і была выкарыстана ЗША і краінамі Заходняй Еўропы ў сваіх інтарэсах.

Гл. таксама

• Распад Югаславіі
• Харвацка-баснійскі канфлікт
• МТБЮ

Літаратура

Рускай мовай:

• Гуськова Е.Ю. История Югославского кризиса. — 2001. — 720 с. — ISBN 5-94191-003-7.
• Морозов Ю.В., Глушков В.В., Шаравин А.А. Балканы сегодня и завтра: военно-политические аспекты миротворчества. — 2001. — ISBN 5-93349-008-3.
• Валецкий О.В. Югославская война.
• История южных и западных славян: в 2 томах (под ред. Матвеева Г.Ф. и Ненашевой З.С.). — МГУ, 2008. — ISBN 978-5-91561-019-3.
• Юго-Восточная Европа в эпоху кардинальных перемен (под ред. Язьковой А.А.). — РАН, Институт Европы, 2007. — ISBN 978-5-7777-0353-8.

Англійскай мовай:

• Bjelajac, Mile; Žunec, Ozren; Mieczyslaw Boduszynski, Raphael Draschtak, Igor Graovac, Sally Kent, Rüdiger Malli, Srdja Pavlović, Jason Vuić. «The War in Croatia, 1991—1995». — 2009.
• Beljo, Ante. Greater Serbia: From Ideology to Aggression. — Croatian Information Centre, 1992. — ISBN 0919817300, 9780919817302.
• Blaskovich, Jerry. Anatomy of Deceit: An American Physician's First-Hand Encounter with the Realities of the War in Croatia. — Dunhill Publishing, 1997. — ISBN 0935016244.
• Bucknam, Mark. Responsibility of Command. — Maxwell Air Force Base: Air University Press, 2003. — ISBN 1-58566-115-5.
• Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention. — M.E. Sharpe, 2000. — ISBN 1563243091, 9781563243097.
• Charles W.; Emmert, Thomas Allan. Confronting the Yugoslav Controversies: a Scholars' Initiative. — Purdue University Press, 2009. — ISBN 1557535337.
• Goldstein, Ivo]. Croatia: A History. — C. Hurst & Co. Publishers, 1999. — ISBN 1850655251.
• Dominelli, Lena. Revitalising Communities in a Globalising World. — Ashgate Publishing, 2007. — ISBN 0754644987.
• Doder, Dusko; Branson, Louise. Milosevic: Portrait of a Tyrant. — Simon & Schuster, 1999. — ISBN 0684843080, 9780684843087.
• Finlan, Alastair. The Collapse of Yugoslavia, 1991–1999. — Osprey Publishing, 2004. — ISBN 1841768057.
• Frucht, Richard C. Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. — 2005. — ISBN 1576078000.
• Hanson, Alan. «Croatian Independence from Yugoslavia, 1991—1992». — Rowman & Littlefield, 2000. — ISBN 0-8476-9892-0.
• Georg Mader. Croatia's embargoed air force. — London: World Air Power Journal, 2006. — ISBN 1-874023-66-2.
• Mann, Michael. The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. — Cambridge University Press, 2005. — ISBN 0521538548, 9780521538541.
• Meštrović, Stjepan Gabriel. Genocide After Emotion: The Postemotional Balkan War. — Routledge, 1996. — ISBN 0415122945.
• Mesić, Stjepan. The Demise of Yugoslavia: A Political Memoir. — Central European University Press, 2004. — ISBN 9639241814, 9789639241817.
• Milivojević, Marko. «Croatia — The Economy». — Лондон: Routledge, 1998. — (Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States.). — ISBN 1857430581.
• Nation, R. Craig. War in the Balkans, 1991–2002. — Lightning Source, 2004. — ISBN 1410217736, 9781410217738.
• Joseph Pearson. Dubrovnik's Artistic Patrimony, and its Role in War Reporting. — European History Quarterly. — 1991. — Т. 2.
• Vesna Pešić. Serbian Nationalism and the Origins of the Yugoslav Crisis. — Peaceworks, 1996.
• Ramet, Sabrina P. The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. — Indiana University Press, 2006. — ISBN 0253346568.
• Shawcross, William. Deliver Us From Evil: Peacekeepers, Warlords and a World of Endless Conflict. — Simon & Schuster, 2001. — ISBN 0743225775.
• Silber, Laura; Little, Allan. The Death of Yugoslavia. — Penguin Books, 1996. — ISBN 0140261680.
• Silber, Laura; Little, Allan. Yugoslavia: Death of a Nation. — Penguin Books, 1997. — ISBN 0140262636, 9780140262636.
• Thomas, Nigel. The Yugoslav Wars: Slovenia & Croatia 1991–95. — Osprey Publishing, 2006. — ISBN 1841769630, 9781841769639.
• Wertheim, Eric. Naval Institute Guide to Combat Fleets of the World: Their Ships, Aircraft, and Systems. — Naval Institute Press, 2007. — ISBN 159114955X, 9781591149552.
• Western European Union. Proceedings—Assembly of Western European Union. — University of Virginia, 1986.
• Zimmermann, Warren. War in the Balkans: A Foreign Affairs Reader. — Council on Foreign Relations, 1999. — ISBN 0876092601, 9780876092606.

Сербахарвацкай мовай:

• Главаш Душан. Наша Крајина: ратни дневник 1990-1995. године. — Књига-комерц, 205. — 230 с. — ISBN 86-7712-081-5.
• Дакић М. Српска Краjина: историjски темељи и настанак. — Книн: Искра, 1994. — 95 с. — ISBN 86-82393-01-8.
• Дакић М. Крајина кроз вијекове: из историjе политичких, националних и људских права српског народа у Хрватскоj. — Београд, 2002.
• Новаковиħ Коста. Српска Краjина: (успони, падови уздизања). — Београд; Книн: Српско културно друштво Зора, 2009. — 602 с. — ISBN 978-86-83809-54-7.
• Радуловиħ С. Судбина Краjине. — Београд: Дан Граф, 1996. — 189 с.
• Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — 742 с.
• Република Српска Краjина: десет година послиjе / [уредник Вељко Ђурић Мишина]. — Београд: Добра Вольа, 2005. — 342 с. — ISBN 86-83905-04-7.
• Република Српска Краjина: десет година послиjе. Књ. 2 / [уредник Вељко Ђурић Мишина]. — Београд: Добра Вольа, 2005. — 250 с. — ISBN 86-83905-05-5.
• Tarbuk Slobodan. Rat na Baniji 1991-1995. — Srpsko Kulturno Društvo «Zora», 2009. — 441 p.
• Сава Штрбац. Рат и ријеч. — Бања Лука: Графид, 2011. — 190 с. — ISBN 9789993853749.
• Чубрыла Радзе. Успон и пад Крајине. — Београд: Друштво «Српска Крајина», 2002. — 250 с. — ISBN 86-82199-05-X.
• Kadijević, Veljko. Moje viđenje raspada: vojska bez države. — Белград: Politika, 1993. — ISBN 8676070474.
• Kovačević, Drago; Linta, Miodrag. Kavez: Krajina u dogovorenom ratu. — Белград: Srpski demokratski forum, 2003. — ISBN 8683759040.
• Sekulić, Milisav. Knin je pao u Beogradu. — Nidda Verlag, 2000.
• Barić, Nikica. Srpska pobuna u Hrvatskoj 1990.-1995. — Загреб: Golden marketing. Tehnička knjiga, 2005.
• Vrcelj, Marko. Rat za Srpsku Krajinu: 1991–1995. — Белград: Srpsko kulturno društvo «Zora», 2002. — ISBN 9788683809066.

Спасылкі

• Библиотека по войне в Хорватии (серб.)(недаступная спасылка). Krajinaforce. Архівавана з першакрыніцы 27 чэрвеня 2013. Праверана 22 кастрычніка 2012.
• Гражданская война в Хорватии 1991—1995 (NEWSru.com)
• Хронология войны (hrono.ru)
• Сербо-хорватская война с сербской и хорватской точек зрения
• Война в Хорватии на Open Directory Project (англ.)
• Sense Tribunal coverage of ICTY and ICJ proceedingsАрхівавана 26 верасня 2012. (англ.)
• Фотографии войны в Хорватии (англ.)
• Fotogalerija: Ratne ex-yu strahote 1991—1996 Архівавана 5 лютага 2011. (харв.)
• «Yugoslavia: Torture and Deliberate and Arbitrary Killings in War Zones» Архівавана 9 снежня 2012.. Міжнародная амністыя. Лістапад 1991 (англ.)
• «Zloupotreba psihijatrije». NIN. Ringier Axel Springer. 14 октября 1999. (серб.)
• Croatian Memorial-Documentation Center of the Homeland War Архівавана 26 ліпеня 2012. (харв.)