Перайсці да зместу

Літва

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Рэспубліка Літва)
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Літва (значэнні).
Літоўская Рэспубліка
літ.: Lietuvos Respublika
Герб Літвы
Сцяг Літвы Герб Літвы
Гімн: «Tautiška giesmė»
Дата незалежнасці 16 лютага 1918;
адноўлена 11 сакавіка 1990 (ад СССР)
Афіцыйная мова літоўская
Сталіца Вільнюс
Найбуйнейшыя гарады Вільнюс, Каўнас, Клайпеда
Форма кіравання Парламенцкая рэспубліка
Прэзідэнт
Прэм'ер-міністр
Старшыня Сейма 		Гітанас Наўседа
Інгрыда Шыманіце
Вікторыя Чмілітэ-Нільсэн
Плошча
• Усяго
• % воднай паверхні 		123-я ў свеце
65.300 км²
1,35
Насельніцтва
• Ацэнка (2018)
• Перапіс (2011)
• Шчыльнасць
2.800.667[1] чал. (137-я)
3.043.429 чал.
42,9 чал./км²  (173-я)
ВУП (ППЗ)
  • Разам (2018)
  • На душу насельніцтва
$96,261 млрд[2]
$34.596  (41-ы)
ВУП (намінал)
  • Разам (2015)
  • На душу насельніцтва
$51,002 млрд
$17.334
ІРЧП (2014) ▬0,834 (вельмі высокі) (35-ы)
Этнахаронім літоўцы
Валюта Еўра (€, EUR)
Інтэрнэт-дамены .lt, .eu
Код ISO (Alpha-2) LT
Код ISO (Alpha-3) LTU
Код МАК LTU
Тэлефонны код +370
Часавыя паясы +2

Літва́ (літ.: Lietuva; літоўскае маўленне: [лятува́]), радзей сустракаецца варыянт Летува́[3][4] — краіна ў Паўночнай Еўропе. Самая вялікая па плошчы і колькасці насельніцтва з трох балтыйскіх краін. Мяжуе з Латвіяй на поўначы, Беларуссю на паўднёвым усходзе, Польшчай на поўдні і расійскім эксклавам — Калінінградскай вобласцю на паўднёвым захадзе. На захадзе абмываецца Балтыйскім морам.

Літва адносіцца да краін з невялікай колькасцю насельніцтва, якое пры тым працягвае скарачацца. Тэмпы памяншэння колькасці насельніцтва — адны з самых высокіх у свеце. Дзяржаўная мова — літоўская, адна з дзвюх жывых балтыйскіх моў. Найбуйнейшыя гарады — Вільнюс, Каўнас, Клайпеда, Шаўляй.

У XIII ст. усходнія землі сучаснай Літвы сталі часткай Вялікага Княства Літоўскага — сярэднявечнай беларуска-літоўскай дзяржавы. Жамойць была канчаткова далучана да Вялікага Княства Літоўскага ў XV стагоддзі. З XVI ст. ВКЛ знаходзілася ў складзе Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. У канцы XVIII ст. пасля падзелаў Рэчы Паспалітай Літва трапіла ў склад Расійскай імперыі. У 1918—1940 гады краіна была суверэннай дзяржавай. У 1940 годзе была акупавана Савецкім Саюзам, у 1941—1944 гады — нацысцкай Германіяй. У 1990 годзе Літва аднавіла сваю незалежнасць.

Краіна былога СССР, што сёння не ўваходзіць у СНД. Член Еўрапейскага саюза з 1 мая 2004 года, таксама ўваходзіць у Еўразону і Шэнгенскае пагадненне. З ліпеня 2018 года з’яўляецца ўдзельнікам АЭСР. Удзельнік НАТА.

Этымалогія

Упершыню назва «Litua» згадваецца ў Кведлінбургскай хроніцы ў 1009 годзе. Этымалогія слова пэўна не вызначана. Паводле найбольш распаўсюджанай версіі, назва «Літва» паходзіць ад невялікай (11 км) ракі Літавы, або Літаўкі[pl] (літ.: Lietavà, Lietáuka), прытока Віліі (Нярыса). Паводле версіі Артураса Дубоніса, назва краіны паходзіць ад слова Leičiai — назвы тагачаснага ваеннага саслоўя, якое служыла князям.

Геаграфічнае становішча

Асноўны артыкул: Геаграфія Літвы
Карта Літвы
Цэнтр Еўропы

Плошча Літвы — 65 200 кв. км. Літва размешчана ва Усходняй Еўропе. На думку літоўскіх географаў (пацверджаную французскімі калегамі) менавіта ў Літве знаходзіцца геаграфічны цэнтр Еўропы.[5]

Літва мяжуе з наступнымі краінамі (у дужках — працягласць мяжы):

На захадзе абмываецца Балтыйскім морам. Мае толькі 38 кіламетраў адкрытага марскога берагу. Літве належыць таксама паўночная частка Куршскай касы і акваторыі Куршскага заліва, на якія і прыходзіцца большая частка ўзбярэжжа.

Прырода

Асноўны артыкул: Геаграфія Літвы
Тыповы краявід паазер’я

Літва размешчаная на заходняй ускраіне Усходне-Еўрапейскай раўніны. Ландшафт раўнінны, нізінны. Вышыня над узроўнем мора не перавышае 300 метраў. Вузкая нізіна з вышынямі да 50 м апаясвае Балтыйскае ўзбярэжжа. У цэнтральнай частцы Літвы, з поўначы на поўдзень, працягнулася Сярэднелітоўская нізіна з вышынямі 16-90 м над у.м. Найбольш прыўзнятыя часткі тэрыторыі — Балтыйская града з вышынямі да 294 м, якая працягнулася з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход уздоўж мяжы з Беларуссю, і Жамойцкае ўзвышша на захадзе. Да Балтыйскай грады належыць найвышэйшы пункт Літвы — Аукштояс (Высокая гара), 293,8 м. Заходняя Літва і літоўскі шэльф Балтыйскага мора — перспектыўныя раёны здабычы нафты і прыроднага газу. На марскім узбярэжжы сустракаецца бурштын.

Літва знаходзіцца ў пераходнай зоне паміж марскім і кантынентальным кліматам. Сярэднемесячныя тэмпературы студзеня −5 °C, ліпеня 17 °C. Гадавая сума ападкаў — ад 540 мм у цэнтральных раёнах да 930 мм на ўзбярэжжы. Тры чвэрці атмасферных ападкаў выпадае ў выглядзе дажджоў. Увесну і ўвосень частыя туманы, узімку — адлігі.

Большасць рэк (Нярыс, Мяркіс, Шашупе) належаць басейну Нямунаса (Нёмана), галоўнай ракі Літвы (агульная працягласць ракі 937 км, з якіх 475 км прыходзяцца на Літву). У Літве больш за 5 тыс. азёр, якія ўтвараюць паазер’і. Азёры пераважна ледавіковага паходжання. Найбуйнейшае возера Літвы — Друкшай (па-беларуску, Дрысвяты) на мяжы з Беларуссю. Самае глыбокае возера — Таўрагнас.

Лясамі пакрыта каля траціны зямлі (1,8 млн га). Найбольш распаўсюджаная хвоя, але сустракаюцца таксама елка, бяроза, алешына, асіна, дуб і ясень. Шмат зайцаў, аленяў і дзікоў; не рэдкасць ласі. Распаўсюджаныя фазаны, цецерукі, качкі і лебедзі. У летнія месяцы ля вады можна сустрэць шмат буслоў. Пераважаюць падзолістыя глебы.

Унікальныя прыродныя аб’екты Літвы ўзяты пад ахову ў запаведніках і нацыянальных парках.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Літвы
Трокі, рэзідэнцыя вялікіх князёў

Упершыню Літва (Lituae) згадана пад 1009 годам у Кведлінбурскіх аналах (Annales Quedlinburgenses) у сувязі з забойствам літоўскімі паганцамі біскупа Бруна. У XII ст. на поўдні і ўсходзе Літва межавала з Полацкім і Гарадзенскім княствамі, зазнала іх значны ўплыў і мела з імі сталыя сувязі, плаціла даніну Полацкаму княству, літоўцы ўдзельнічалі ў паходах полацкіх князёў.

У сярэдзіне 13 ст. утварылася Вялікае Княства Літоўскае (ВКЛ), на пачатку яно ахапіла Беларускае Панямонне і ўсходнія раёны сучаснай Літвы. Першым вялікім князем з 1240-х гадоў да 1263 года быў Міндоўг, які ў 1251 годзе прыняў каталіцкае хрышчэнне, а ў 1253 годзе быў каранаваны. У 14 ст. тэрыторыя ВКЛ значна павялічылася і дасягнула на поўдні Чорнага мора. У 1385 годзе вялікі князь літоўскі Ягайла падпісаў Крэўскую унію пра дынастычны саюз Вялікага Княства Літоўскага з Польскім Каралеўствам і Літвой і такім чынам стаў польскім каралём. Да гэтага часу і Польшча, і ВКЛ вялі барацьбу з Тэўтонскім ордэнам, ён быў разбіты ў 1410 годзе іх аб’яднанымі войскамі ў бітве пад Грунвальдам.

У 1569 годзе заключана Люблінская унія, паводле якой ВКЛ і Польскае Каралеўства аб’ядналіся ў адну краіну Рэч Паспалітую, пад уладай аднаго ўладара. У 17—18 стст. у ВКЛ значнымі тэмпамі пашыраецца польская культура. Да 18 ст. Рэч Паспалітая страціла магутнасць і пачаўся яе хуткі заняпад. У 1772, 1793 і 1795 гадах тэрыторыя ВКЛ падзелена паміж Расійскай імперыяй, Аўстрыяй і Прусіяй, тэрыторыя сучаснай Літвы адышла да Расійскай імперыі, толькі Мемель (Клайпеда) трапіў у склад Прусіі.

У Першую сусветную вайну Літва акупіравана германскімі войскамі ў 1915 годзе. 16 лютага 1918 годзе ў Вільні, прадстаўніцтва літоўскага народа — Літоўская Рада (Lietuvos Taryba) — аб’явіла пра незалежнасць краіны. У 1920—1939 гадах Вільня была ў складзе Польшчы, часовай сталіцай быў Каўнас. У 1923 гадах да Літвы далучана Клайпеда (Мемельскі край). У кастрычніку 1939 года Віленскі край адышоў да Літвы па дагаворы з СССР. Аднак, 15 чэрвеня 1940 года тэрыторыя Літвы далучана да СССР як сацыялістычная рэспубліка. У 1941—1944 года акупіравана нацыскай Германіяй. Пасля 1944 года засталася ў складзе СССР.

11 сакавіка 1990 года Вярхоўны Савет Літоўскай Рэспублікі першым з усіх урадаў рэспублік СССР абвясціў акт аб аднаўленні незалежнасці і выхаду са складу саюза. У 1991 годзе Літоўская Рэспубліка прызнана СССР, Расіяй і міжнароднай супольнасцю. У 2004 годзе ўвайшла ў НАТА і Еўрапейскі саюз.

Дзяржаўны лад

Асноўны артыкул: Дзяржаўны лад Літвы
Прэзідэнт Гітанас Наўседа.

Літва — парламенцкая рэспубліка, з характэрнымі рысамі прэзідэнцкай рэспублікі. З часоў набыцця незалежнасці Літва няўхільна кіруецца прынцыпамі дэмакратыі. У 1992 былі праведзены два рэферэндумы. Першы ўхваліў сучасную канстытуцыю дзяржавы, другі тычыўся пасады прэзідэнта. Большасць літоўцаў выказаліся супраць моцнай прэзідэнцкай улады і было прынята кампраміснае рашэнне: наяўнасць пасады прэзідэнта пры дамінуючай ролі парламенту.

Прэзідэнт Літвы прадстаўляе краіну ў міжнародных адносінах, прызначае прэм’ер-міністра, з’яўляецца галоўнакамандуючым. Прэзідэнт Літвы абіраецца на пяцігадовы тэрмін з правам пераабрання толькі адзін раз запар. У 2009 на пасаду ўзышла першая жанчына-прэзідэнт — Даля Грыбаўскайтэ. У 2014 яна была абрана зноў.

Парламент Літвы называецца Сеймас. Гэта аднапалатная ўстанова аб’ядноўвае 141 дэпутата, абіраных на чатыры гады напалову прамым галасаваннем, напалову — па партыйных спісах. У краіне няма дамінуючай палітычнай партыі, а ёсць мноства невялікіх, таму ў Сеймасе нярэдкія кааліцыі. Парламенцкія выбары традыцыйна адбываюцца ў другую нядзелю кастрычніка. У 2016 перамогу атрымала партыя Саюз сялян і зялёных Літвы, заняўшы 54 парламенцкія крэслы.[6]

Адміністрацыйны падзел

Адміністрацыйны падзел зацверджаны ў 1994 годзе, апошнія змены якога адносяцца да 2000 года. Гэтыя змены былі звязаныя з уваходжаннем краіны ў Еўрапейскі Саюз. Літва мае трохузроўневую сістэму адміністрацыйнага падначалення: яна падзеленая на 10 паветаў (па-літоўску: адз.лік — apskritis, мн.лік — apskritys), якія ў сваю чаргу падзяляюцца на 60 самакіраванняў (па-літоўску: адз.лік — savivaldybė, мн.лік — savivaldybės), якія складаюцца з 500 старасцействаў (па-літоўску: адз.лік — seniūnija, мн.лік — seniūnijos).

Насельніцтва

Асноўны артыкул: Насельніцтва Літвы
Колькасць насельнітва Літвы, 1915—2014

Літву насяляе каля 2,8 млн чал. Гэта ў два разы больш за Эстонію, ў паўтара — за Латвію. Да пачатку 1990-х насельніцтва павялічвалася і на сваім піку (1990—1991) дасягнула 3,7 млн чал. Пасля распаду СССР і ўступлення Літвы ў ЕС колькасць насельніцтва краіны паменшылася на 0,9 млн чал. або на 25 % і працягвае памяншацца. Падобныя тэмпы дэпапуляцыі ў свеце толькі ў Латвіі і Балгарыі. Змяншэнне насельніцтва мае пад сабою два складнікі: перавышэнне смяротнасці (14,6 на адну тысячу) над нараджальнасцю (9,9) і міграцыйны адток у краіны Заходняй Еўропы (-6). Такім чынам, тэмп змяншэння насельніцтва Літвы ў 2017 склаў −1,1 %[7]. Сярэдні ўзрост літоўцаў — 43,7 гады, доля асоб старэйшых за 65 гадоў наблізілася да 20 %.

86,7 % насельніцтва Літвы належаць да этнічных літоўцаў, якія размаўляюць па-літоўску (літоўская мова — адна з дзвюх жывых балтыйскіх моў), на дзяржаўнай мове краіны. Найбольш значныя нацыянальныя меншасці: палякі (5.6 %), рускія (4.8 %), беларусы (1.3 %).[8] Традыцыйнай рэлігіяй Літвы з’яўляецца каталіцтва. Не менш за 77 % літоўцаў з’яўляюцца каталікамі. Пратэстанцкая супольнасць складае 1,9 % ад агульнага насельніцтва. Пратэстанты кампактна жывуць у паўночнай і заходняй частках Літвы.

20 найбуйнейшых гарадоў Літвы

Насельніцтва размешчана па тэрыторыі краіны даволі раўнамерна. У 2018 крыху больш за дзве траціны літоўцаў (67,7 %) пражывалі ў гарадах.[7] Асноўны прыток насельніцтва з вёсак у гарады прыйшоўся на савецкія часы, аднак ён працягваўся і пасля, асабліва дзякуючы праграме развіцця рэгіянальных цэнтраў, такіх як Марыямпале, Алітус, Мажэйкей і інш. Самыя буйныя гарады Літвы (па звестках на 2015 г.)[9]:

  1. Вільнюс — 542 932 жых.
  2. Каўнас — 299 912 жых.
  3. Клайпеда — 155 812 жых.
  4. Шаўляй — 103 969 жых.
  5. Паневяжыс — 94 028 жых.

У вялікіх гарадах дэпапуляцыя асабліва прыкметная. Так насельніцтва Каўнаса, Клайпеды, Шаўляя, Паневяжаса у 2010—2015 гг зменшылася на 15-20 тыс. чалавек у кожным горадзе.

Эканоміка

Асноўны артыкул: Эканоміка Літвы

Эканоміка сучаснай Літвы, як і яе балтыйскіх суседзяў, сфармавалася ў выніку перабудовы гаспадаркі з планавага ўзору на рынкавы пасля распаду СССР і інтэграцыі ў Еўрапейскі саюз. Гэтыя працэсы прывялі да фактычнага знікнення галін цяжкай прамысловасці, павелічэння ролі і долі сферы паслуг (да амаль 70 %), імклівага росту агульнага дабрабыту. ВУП на душу насельніцтва па ППЗ у 2018 складае амаль 35000. З 2015 Літва з’яўляецца часткай еўразоны. З ліпеня 2018 з’яўляецца ўдзельнікам АЭСР. У першым квартале 2018 сярэдні заробак літоўцаў склаў 700 еўра за вылікам падаткаў, памер пенсіі — 307 еўра[1].

Асабліва хуткімі тэмпамі літоўская эканоміка развівалася ў 2000—2007 гг, за што Літва разам з Латвіяй і Эстоніяй былі названыя «Балтыйскімі тыграмі». Сусветны крызіс 2008—2009 негатыўна паўплываў на гаспадаркі «тыграў». У 2015—2017 гг. ВУП Літвы расце даволі хуткімі тэмпамі: 2015 — 1,8 %, 2017 — 3,5 %.[7]

Літва адносіцца да тых дзяржаў, што цалкам згарнулі сваю атамную энергетыку — адзіная Ігналінская АЭС была закрыта ў 2009 годзе. Сёння (2015) 60 % вытворчасці электраэнергіі прыходзіцца на ЦЭС, што працуюць на імпартным газе і мазуце. Усё большая роля ўзнаўляльных крыніц (20 % у 2015)[7]. Літва застаецца нета-імпарцёрам электрычнасці (7,5 млрд кВт*гадз у 2015), аднак спажываць прадукцыю будучай БелАЭС Літва катэгарычна адмаўляецца. Сярод іншых галін апрацоўчай прамысловасці развіты нафтаперапрацоўка (горад Мажэйкей) машынабудаванне (электронныя кампаненты), вытворчасць металаканструкцый (напрыклад, сантэхнікі), лясная, лёгкая, і харчовая (мясная, малочная, кандытарская) прамысловасць.

Плошча сельскагаспадарчых угоддзяў складае 3,6 млн га. Вырошчваюцца жыта, ячмень, пшаніца, лён, цукровыя буракі, бульба, кармавыя культуры. Апошнія асабліва важныя таму, што роля жывёлагадоўлі (у першую чаргу, малочнай буйной рагатай жывёлы) у Літве вельмі вялікая. Ўсё больш папулярнай становіцца экалагічная сельская гаспадарка. Статус экалагічных фермераў і вытворцаў у краіне надаецца дзяржаўным органам Ekoagros. У 2016 годзе налічвалася 2539 такіх гаспадарак.

Баланс знешняга гандлю

Для краіны характэрны ўстойлівы адмоўны гандлёвы баланс. Экспарт у 2016 склаў 25,6 млн долараў і яго асноўнымі артыкуламі былі: нафтапрадукты, прадукцыя машынабудавання, харчовай прамысловасці, мэбля, лекі і інш.[10]. Найважнейшыя партнёры: дзяржавы Балтыі (Латвія — 9,5 %, Эстонія — 5 %), Расія (13 %), Польшча (9 %). Асноўныя прадукты імпарту (27,9 млрд): нафта і прыродны газ, аўтамабілі, тэлефоны, камп’ютары, прадукты харчавання. Партнёры: Расія (13,5 %), Германія (12 %), Польшча (9,8 %), Латвія (7,7 %). Што тычыцца Беларусі, то доля краіны ў экспарце-імпарце Літвы складае 3,76 і 2,75 % адпаведна.[11]

Гл. таксама

Крыніцы

  1. ↑ а б https://osp.stat.gov.lt/
  2. ↑ http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=4&sy=2018&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=946&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=
  3. ↑ Сяргей Дубавец, Генадзь Сагановіч. Старажытная Літва і сучасная Летува . knihi.com. Праверана 20 лютага 2024.
  4. ↑ Belhistory. Літва і Летува . Гісторыя Беларусі (1 лютага 2018). Праверана 20 лютага 2024.
  5. ↑ http://geosite.jankrogh.com/other.htm
  6. ↑ Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 красавіка 2021. Праверана 6 ліпеня 2018.
  7. ↑ а б в г https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/lh.html Архівавана 30 мая 2015.
  8. ↑ http://alkas.lt/2015/12/16/a-butkus-lietuvos-gyventojai-tautybes-poziuriu/
  9. ↑ https://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?portletFormName=visualization&hash=73c1a737-2e38-4d0d-b308-e1f70c17da20=#/
  10. ↑ http://atlas.cid.harvard.edu/explore/?country=130&partner=undefined&product=undefined&productClass=HS&startYear=undefined&target=Product&year=2016
  11. ↑ http://atlas.cid.harvard.edu/explore/?country=130&partner=undefined&product=undefined&productClass=HS&startYear=undefined&target=Partner&year=2016

Літаратура

  • Археология СССР. Т. 17. Финно-угры и балты в эпоху средневековья / Л. А. Голубева [и др.]; Отв. ред. тома В. В. Седов; Редкол.: Б. А. Рыбаков (гл. ред.) [и др.]. — М.: Наука, 1987. — 510 с.
  • Дзярновіч, А. Жамойць і Літва / А. Дзярновіч // Наша ніва. — 22 чэрвеня 2013.
  • Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис. — Вильнюс : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.
  • История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
  • История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — 676 с.
  • Краўцэвіч, А. Праблема лакалізацыі сярэднявечнай Літвы // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne № 8. 1997.
  • Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — 238 с.
  • Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2010. — Т. 17. Лас-Тунас — Ломонос. — С . 652—654.
  • Насевіч, В. Л. Літва / В. Л. Насевіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. — Мн.: БелЭН, 2006. — Т.2. — С. 202—206.
  • Плаканс, А. Краткая история стран Балтии: [перевод с английского] / А. Плаканс. — Москва : Весь Мир, 2016. — 478 с.
  • Lietuvių etnogenezės / atsakingoji redaktore R. Volkaite-Kulikauskienė. — Vilnius, 1987.
  • Starzyński, S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych(недаступная спасылка) / S. Starzyński. — Warszawa : Przemysł i Handel, 1928. — 122 s.
  • Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno : Druk. J. Zawadzkiego, 1913. — 66 s.
  • Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania / S. Vaitekūnas. — Vilnius : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2009. — 150 с.

Спасылкі

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Літва&oldid=4865838"