Перайсці да зместу

Брытанскі мандат у Палесціне

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Мандатная тэрыторыя
Брытанскі мандат у Палесціне
Mandate for Palestine (англ.: )
الانتداب البريطاني على فلسطين (араб. ‎‎)
המנדט הבריטי על פלשתינה א"י (іўр.: )
Герб Сцяг
Герб Сцяг
Прыблізныя межы Брытанскага мандата ў Палесціне.
Прыблізныя межы Брытанскага мандата ў Палесціне.
< 
 >
 >
 >
1920 — 1948
Сталіца Іерусалім
Мова(ы) англійская, іўрыт, арабская
Афіцыйная мова англійская, іўрыт і арабская
Грашовая адзінка Палесцінскі фунт
Плошча
  • 26 626 км²
Насельніцтва
  • 1 764 520 чал. (1945)
Форма кіравання Мандат Лігі Нацый
Вярхоўны камісар
 • 1920 — 1925 Герберт Луіс Сэмюэл
 • 1945 — 1948 Сэр Алан Гордан Канінгем
Гісторыя
 • 25 красавіка 1920 Вылучэнне мандата
 • 29 верасня 1923 Брытанія афіцыйна бярэ пад кантроль
 • 25 мая 1946 Незалежнасць Трансіарданіі
 • 14 мая 1948 Незалежнасць Ізраіля
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Брытанскі мандат у Палесціне — перыяд, на працягу якога на частцы тэрыторыі колішняй Асманскай імперыі на Блізкім Усходзе быў пастаўлены рэжым кіравання Вялікабрытаніі па мандаце Лігі Нацый.

Ён працягваўся з 1922 да 15 мая 1948 года. За некалькі гадзін да заканчэння дзеяння мандата на падставе Плана падзелу Палесціны была абвешчана Дзяржава Ізраіль. Апроч тэрыторыі сучаснага Ізраіля ў склад Мандата ўваходзілі тэрыторыі сучасных Іарданіі, Іўдзеі і Самарыі і сектара Газа.

Першая сусветная вайна і ліквідацыя асманскага кіравання

[правіць | правіць зыходнік]

Да Першай сусветнай вайны Палесціна амаль 400 гадоў знаходзілася ў складзе Асманскай імперыі. У час вайны брытанская армія ўварвалася ў Палесціну з поўдня і, разбіўшы турак, акупавала краіну. Да канца кастрычніка 1917 года англічане ўзялі Беер-Шэву, Газу і Яфа. 11 снежня 1917 года войскі генерала Аленбі ўвайшлі ў Іерусалім. Поўнач краіны заставаўся пад турэцкім кіраваннем да верасня 1918 года[1].

Стварэнне

[правіць | правіць зыходнік]

У час Першай сусветнай вайны па ініцыятыве У. Жабацінскага і І. Трумпельдора ў складзе брытанскай арміі быў сфарміраваны «Яўрэйскі легіён», які аказаў брытанскім войскам дапамогу ў заваяванні Палесціны ў канфлікце з Асманскай імперыяй. У лістападзе 1917 года сакратар замежных спраў Вялікабрытаніі Артур Бальфур выдаў дакумент, які атрымаў пасля назву Дэкларацыі Бальфура. У ім дэкларавалася, што Брытанія «глядзіць станоўча на заснаванне ў Палесціне нацыянальнага дому для яўрэйскага народа»[2].

Пасля I сусветнай вайны, на мірнай канферэнцыі ў Парыжы ў 1919, «Палесціна» была вызначана як вобласць, якая ўключае тэрыторыі, на якіх сёння размяшчаюцца Ізраіль, Палесцінская аўтаномія, Іарданія і паўночна-заходняя частка Саудаўскай Аравіі. Было прынятае рашэнне, што краіна пераходзіць пад кіраванне Вялікабрытаніі ў якасці падмандатнай тэрыторыі Лігі Нацый. Рашэннем Лігі Нацый мэтай мандата было абвешчана выкананне Дэкларацыі Бальфура і стварэнне ў Палесціне «Яўрэйскага Нацыянальнага ачага».[3]

Палесцінскі пашпарт падчас мандата

У 1919—23 (Трэцяя алія) у Палесціну прыбылі 40 тыс. яўрэяў, галоўным чынам з Усходняй Еўропы. Пасяленцы гэтай хвалі былі навучаны сельскай гаспадарцы і маглі развіваць эканоміку. Нягледзячы на «квоты іміграцыі», пастаўленыя брытанскімі ўладамі, яўрэйскае насельніцтва вырасла да канца гэтага перыяду да 90 тыс. Балоты Ізрээльскай даліны і даліны Хефер былі асушаны і зямля стала прыдатнай для сельскай гаспадаркі. У гэты перыяд была заснавана федэрацыя прафсаюзаў, «Гістадрут».

Арабскія пратэсты супраць іміграцыі яўрэяў прывялі да Палесцінскіх бунтаў і ў 1920 годзе, на аснове яўрэйскай арганізацыі самаабароны «Ха-Шамер» была сфарміравана новая яўрэйская ваенная арганізацыя — «Хагана» (на іўрыце «Абарона»).[4]

На падставе рашэнняў канферэнцыі ў Сан-Рэма Ліга Нацый уручыла ў 1922 годзе Вялікабрытаніі мандат на Палесціну, тлумачачы гэта неабходнасцю «усталявання ў краіне палітычных, адміністрацыйных і эканамічных умоў для бяспечнага ўтварэння яўрэйскага нацыянальнага дому».[3] Згодна з мандатам Брытанія абавязалася:

«Артыкул 2: …стварыць такія палітычныя, адміністрацыйныя і гаспадарчыя ўмовы, якія забяспечаць усталяванне яўрэйскага нацыянальнага дому ў Палесціне, як выкладзена ў прэамбуле, і развіццё інстытутаў самакіравання.
…абараняць грамадзянскія і рэлігійныя правы жыхароў Палесціны незалежна ад расы і рэлігіі.
Артыкул 5: …ніякая частка тэрыторыі Палесціны не можа быць саступлена, здадзена ў арэнду ці перададзена пад кіраванне замежнай дзяржавы.
Артыкул 6: ….садзейнічаць яўрэйскай іміграцыі і заахвочваць шчыльнае засяленне яўрэямі зямель, уключаючы дзяржаўныя землі і пустуючыя землі, якія не з’яўляюцца неабходнымі для грамадскіх патрэб, пры гэтым клапоцячыся пра тое, што правы і становішча іншых сектараў насельніцтва не будуць парушацца.
Артыкул 7: …спрыяць набыццю палесцінскага грамадзянства яўрэямі, якія абяруць Палесціну месцам свайго пастаяннага пражывання»

Палітолаг Мітчэл Бард адзначае, што ў тэксце мандата была адзначана «гістарычная сувязь яўрэйскага народа з Палесцінай» і абгрунтаванасць «узнаўлення яго нацыянальнага ачага» на гэтай тэрыторыі. Слова «араб» ні разу не згадваецца ў тэксце мандата[5].

24 ліпеня 1922 года мандат быў афіцыйна ўхвалены ўрадамі 52 краін, што ўваходзілі ў Лігу Нацый.

Ход падзей

[правіць | правіць зыходнік]

З прычыны Яфскіх бунтаў у самым пачатку Мандата, Брытанія абмежавала яўрэйскую іміграцыю[6]. Пры гэтым арабская іміграцыя не абмяжоўвалася[7].

У выніку пагаднення, дасягнутага Лоўрэнсам, Фейсал атрымліваў трон караля Ірака, а яго брат Абдала станавіўся эмірам Трансіарданіі ў абмен на тое, што Заходняя Палесціна, ад Міжземнага мора да ракі Іардан, адводзілася для заснавання яўрэйскага нацыянальнага ачага. Хаім Вейцман выказаў нязгоду з аддзяленнем Трансіарданіі ад падмандатнай тэрыторыі Палесціны, аднак брытанскі міністр па справах калоній Чэрчыль пасля гутаркі з Абдалой пацвердзіў Лондану змест пагаднення Лоўрэнса[8].

У той час краіну насялялі пераважна арабы-мусульмане, самы буйны горад, Іерусалім, быў пераважна яўрэйскім[9].

У 1924—1929 гг. (Чацвёртая алія) у Палесціну прыехалі 82 тыс. яўрэяў, галоўным чынам у выніку ўсплёску антысемітызму ў Польшчы і Венгрыі. Гэтая група складалася з большага з сем’яў сярэдняга класа, якія пераехалі ў гарады, заснаваўшы малыя прадпрыемствы гандлю і грамадскага харчавання і лёгкую прамысловасць. Пазней, аднак, прыблізна 23 тыс. эмігрантаў гэтай хвалі пакінулі краіну.

Рост іміграцыі яўрэяў у Палесціну прыводзіў да росту арабскага нацыяналізму і да пагаршэння адносін паміж арабамі і яўрэямі. Акрамя таго яўрэйскія прадпрыемствы з нацыяналістычных прычын як правіла не жадалі браць на працу арабаў, аддаючы перавагу пры прыёме на працу яўрэйскім імігрантам. Арабы таксама пазбягалі наймаць яўрэяў[10].

Лідарам арабскіх нацыяналістаў у Палесціне быў муфтый Іерусаліма Амін аль-Хусейні. Хусейні прыняў актыўны ўдзел у арганізацыі яўрэйскіх пагромаў у 1929 г.

Уздым нацысцкай ідэалогіі ў 1930-х гадах у Германіі прывёў да Пятай аліі, якая была наплывам чвэрці мільёна яўрэйскіх бежанцаў, што ратаваліся ад Гітлера. Гэты наплыў скончыўся Арабскім паўстаннем 1936—1939 гадоў і выданнем Брытаніяй «Белам кнігі» у 1939 годзе.

«Белая кніга» міністра калоній Вялікабрытаніі Малькальма Мак-Дональда была апублікавана 7 мая 1939 года пасля правалу Сент-Джэймскай канферэнцыі наконт далейшага лёсу мандата. У ёй адзначалася, што «мэтай урада Яго Вялікасці з’яўляецца заснаванне на працягу дзесяці гадоў незалежнай палесцінскай дзяржавы». На працягу наступных пяці гадоў колькасць імігрантаў-яўрэяў не павінна была перавышаць 75 000 чалавек, і яўрэйскае насельніцтва павінна было скласці не больш як 1/3 насельніцтва Палесціны. Праз 5 гадоў уезд яўрэяў у краіну забараняўся, «калі арабы Палесціны будуць пярэчыць супраць іміграцыі», а купля яўрэямі зямлі забаранялася або абмяжоўвалася[11]. Пры гэтым арабская іміграцыя не абмяжоўвалася[7].

Для абыходзе забароны на іміграцыю ў Палесціну была створана яўрэйская падпольная арганізацыя «Масад ле-Алія Бет». З 1938 па 1948 гады яна перавезла ў Палесціну больш за 70 тысяч нелегальных імігрантаў[12]. Брытанцы перахаплялі караблі з імігрантамі і размяшчалі іх у канцлагерах, створаных на Маўрыкіі, а ў пазней на Кіпры. Колькасць выяўленых нелегальных імігрантаў, што патрапілі ў краіну, аднімалі з дазволенай квоты. Перашкоды бежанцам з боку Вялікабрытаніі і нежаданне іншых краін прыняць яўрэйскіх бежанцаў прывялі да гібелі мільёнаў яўрэяў падчас Катастрофы ў перыяд Другой сусветнай вайны[13].

Да 1944 годзе з 75 тысяч іміграцыйных віз была выкарыстана толькі 51 тысяча. Абмежаванні былі нязначна паслаблены і Вялікабрытанія дазволіла ўезд у Палесціну яўрэйскіх бежанцаў у колькасці да 18 тысяч чалавек у год[14].

За 25 гадоў брытанскага кіравання Палесцінай па мандаце там адбыліся велізарныя дэмаграфічныя змены. Насельніцтва Палесціны рэзка ўзрасло: з 750 тыс. чалавек паводле перапісу 1922 года, амаль да 1 млн 850 тыс. чалавек станам на канец 1946 года, гэта значыць прырост склаў амаль 250 працэнтаў. За гэты перыяд колькасць яўрэйскага насельніцтва ўзрасла з 56 тыс. пасля першай сусветнай вайны да 84 тыс. у 1922 годзе і да 608 тыс. у 1946 годзе; прырост склаў амаль 725 працэнтаў. Значная частка гэтага прыросту даводзіцца на тых, хто нарадзіўся ў Палесціне, аднак толькі легальная іміграцыя дала прырост у 376 тыс. чалавек, а колькасць нелегальных імігрантаў ацэньваецца яшчэ ў 65 тыс. чалавек, што ў сукупнасці складае 440 тыс. чалавек. Гэтае яўрэйскае насельніцтва было галоўным чынам гарадскім: прыкладна 70-75 працэнтаў яго пражывала ў такіх гарадах, як Іерусалім, Яфа, Тэль-Авіў, Хайфа і ў іх прыгарадах[14].

Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны яўрэйскае насельніцтва Палесціны складала 33 % у параўнанні з 11 % у 1922 годзе[15][16].

Структура землеўладання таксама значна змянілася. Калі ў 1920 годзе яўрэйскім арганізацыям належала 650 тыс. дунамаў з агульнай плошчы зямель у 26 млн дунамаў, то да канца 1946 года іх доля дасягнула 1 млн. 625 тыс. дунамаў, гэта значыць прырост склаў прыкладна 250 працэнтаў. Аднак землі яўрэяў складалі толькі 6,2 працэнта агульнай тэрыторыі Палесціны і 12 працэнтаў плошчы пашаў[14].

Прафесар кафедры эканомікі ўніверсітэта Ілінойс Фрэд Готэйл піша, што за перыяд 1922—1931 гады ў падмандатнай Палесціне назіраўся хуткі эканамічны рост, які суправаджаецца беспрэцэндэнтным для Блізкага Усходу ростам узроўню жыцця. Прычынамі гэтага росту былі[17]:

  • Эміграцыя ў Палесціну еўрапейскіх яўрэяў, якая суправаджаецца еўрапейскім капіталам і еўрапейскай тэхналогіяй.
  • Стварэнне Брытанскага Падмандатнага Урада ў Палесціне, абавязкі якога ўключалі эканамічнае развіццё Палесціны. У выніку мандата, брытанскі капітал і брытанская тэхналогія рушылі ўслед за брытанскім сцягам.

Гэты рост, паводле меркавання Готэйла, стаў прычынай масавай іміграцыі арабаў з суседніх краін у Палесціну.

Канчатак мандата

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: План ААН па падзеле Палесціны

Пасля 1945 года Вялікабрытанія была ўцягнутая ў востры араба-яўрэйскі канфлікт[18]. У 1947 годзе брытанскі ўрад заявіў пра сваё жаданне адмовіцца ад мандата на Палесціну, аргументуючы гэта тым, што ён не здольны знайсці прымальнае рашэнне для арабаў і яўрэяў[19]. Створаная незадоўга да таго Арганізацыя Аб’яднаных Нацый на Другой сесіі сваёй Генеральнай Асамблеі 29 лістапада 1947 года прыняла Рэзалюцыю № 181 аб плане падзелу Палесціны на арабскую і яўрэйскую дзяржавы з наданнем асобага статусу раёну Іерусаліма[20][21][22].

Мандат быў завершаны 14 мая 1948 года. У гэты ж дзень было абвешчана стварэнне Дзяржавы Ізраіль. У выніку другога этапу Араба-ізраільскай вайны 1947—1949 гадоў, якая разгарэлася ў след за гэтым, арабская дзяржава створана не была.

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Израиль. Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк // Электронная еврейская энциклопедия — eleven.co.il
  2. ↑ Balfour Declaration 1917 (англ.)(недаступная спасылка). The Avalon Project at Yale Law School. Yale University (2 ноября 1917). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 7 июля 2008.
  3. ↑ а б League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922 (англ.). Modern History Sourcebook. Fordham University (24 ліпеня 1922). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 5 ліпеня 2008.
  4. ↑ Scharfstein 1996, p. 269. «During the First and Second Aliyot, there were many Arab attacks against Jewish settlements… In 1920, Hashomer was disbanded and Haganah („The Defense“) was established.»
  5. ↑ Митчелл Бард. Мифы и факты. Путеводитель по арабо-израильскому конфликту = Myths and facts. A Guide to the Arab-Israeli conflict / пэр. А. Курицкого. — М.: Еврейское слово, 2007. — С. 13. — 478 с. — 5 000 экз. — ISBN 9785900309436.
  6. ↑ Liebreich 2005, p. 34
  7. ↑ а б Митчелл Бард. Период британского мандата // Мифы и факты. Путеводитель по арабо-израильскому конфликту = Myths and facts. A Guide to the Arab-Israeli conflict / пер. А. Курицкого. — М.: Еврейское слово, 2007. — С. 27-29. — 478 с. — 5 000 экз. — ISBN 9785900309436.
  8. ↑ Мартин Гилберт. Черчилль и евреи. — Москва/Иерусалим: Мосты культуры/Гешарим, 2010. — С. 65-76. — ISBN 978-5-93273-304-7.
  9. ↑ J. V. W. Shaw. A Survey of Palestine. Vol 1: Prepared in December 1945 and January 1946 for the Information of the Anglo-American Committee of Inquiry. Reprinted 1991 by The Institute for Palestine Studies, Washington, D. C. P. 148
  10. ↑ Avoda Ivrit
  11. ↑ Белая книга // Электронная еврейская энциклопедия — eleven.co.il
  12. ↑ Ha’Mossad Le’Aliya Bet
  13. ↑ Immigration to Israel (англ.). Jewish Virtual Library. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 12 июля 2007. The source provides information on the First, Second, Third, Fourth, and Fifth Aliyot in their respective articles. The White Paper leading to Aliyah Bet is discussed here.
  14. ↑ а б в Частка I. 1917–1947 гады АДМЕНА МАНДАТА Палесціна ў 1939 годзе // Вытокі і гісторыя праблемы Палесціны. падрыхтавана для Камітэта па ажыццяўленні неад'емных правоў палесцінскага народа. Аддзел па справах палесцінцаў Сакратарыята Арганізацыі Аб'яднаных Нацый (1978—1990). — «выдадзена паводле наступных кіруючых указанняў Камітэта: «Даследаванне павінна паказаць гэту праблему ў яе гістарычнай перспектыве, пры гэтым варта асабліва падкрэсліць нацыянальную самабытнасць і правы палесцінскага народа. У ім павінна быць прасочана развіццё гэтай праблемы ў перыяд дзеяння мандата Лігі Нацый і паказана, як гэтае пытанне ўзнікла ў Арганізацыі Аб'яднаных Нацый…»»  Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2012. Праверана 14 лютага 2013.
  15. ↑ The Population of Palestine Prior to 1948 (англ.). MidEastWeb. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 5 ліпеня 2008.
  16. ↑ Population Statistics (англ.)(недаступная спасылка). Israeli — Palestinian ProCon.org. Архівавана з першакрыніцы 8 ліпеня 2007. Праверана 7 июля 2008.
  17. ↑ F. Gottheil, «Arab Immigration into Pre-State Israel: 1922—1931», Middle Eastern Studies, Oct. 1973, p. 320
  18. ↑ Fraser T. G. The Arab-Israeli conflict. — 2. — Palgrave Macmillan, 2004. — P. 27. — 190 p. — ISBN 9780333717066.
  19. ↑ Background Paper No. 47 (ST/DPI/SER.A/47). United Nations (20 красавіка 1949). Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2008.
  20. ↑ Рэзалюцыя ГА ААН № 181/II
  21. ↑ Страны мира. Краткий политико-экономический справочник — М.: Политиздат. — 1989. — С. 496.
  22. ↑ Рэзалюцыя Генеральнай Асамблеі ААН 181, 12.10.2010.(недаступная спасылка)

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Liebreich, Fritz (2005), Britain’s Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945—1948, Routledge, ISBN 0714656372
  • Scharfstein, Sol (1996), Understanding Jewish History, KTAV Publishing House, ISBN 0881255459

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
commons: Брытанскі мандат у Палесціне на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Брытанскі_мандат_у_Палесціне&oldid=4743999"