Першая балканская вайна

Першая балканская вайна
Праціўнікі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Першая балканская вайна — вайна, якую вялі між сабой Балканскі саюз (Балгарыя, Сербія, Грэцыя, Чарнагорыя — і Турцыя) з 9 кастрычніка 1912 года па 30 мая 1913 года. Вайна скончылася перамогай саюзнікаў, але хутка па яе сканчэнні вайну між сабой пачалі самі саюзнікі і пачалася Другая балканская вайна.

Прычынамі вайны былі імкненні чатырох дзяржаў да перагляду Сан-Стэфанскіх пастановаў на Балканскім п-ве, ва ўмовах агульнага цяжкага становішча Турцыі, і асабліва пасля яе паразы ў італа-турэцкай вайне (гл. гісторыю Еўропы ў 1900—1910-я гг., Сан-Стэфанскі мір, Нова-Базарскі санджак).

Сілы бакоў

Саюзнікі

Агульная колькасць войска саюзнікаў, пасля мабілізацый, паводле розных крыніц складала 603 або 725 тыс. чал. Балгарскае войска лічылася асноўнай сілай надыходзячай вайны, і мусіла здзейсніць галоўны ўдар па турках. Дзеянні сербаў, чарнагорцаў, грэкаў на македонскім фронце лічыліся дапаможнымі. Паасобку войскі саюзнікаў характарызаваліся наступным чынам:

Балгарыя

Дзейная армія 300 тыс. ч. (паводле некаторых звестак, да 400 тыс. ч., разам з македонскімі добраахвотнікамі і арміяй, пакінутай у Балгарыі). У балгарскім войску адзначаліся добрая якасць узбраення і лепшая за турэцкую артылерыя, але і малая колькасць кавалерыі, вялікі недахоп лекараў, слабая арганізаванасць шпітальнай і санітарнай службаў.

Сербія

Дзейная армія 250 тыс. ч., усяго мабілізавана 330 тыс. ч. Адзначаўся надзвычай высокі дух войска, яго добрая ўзброенасць і якасць артылерыі.

Чарнагорыя

Дзейная армія 40 тыс. ч., дапаможная армія да 10 тыс. ч.

Грэцыя

Дзейная армія каля 100 тыс. ч. (грэчаскім бокам абвешчана агульная лічба войска 200 тыс. ч.). Рэформы і рэарганізацыя войска з дапамогай французскіх спецыялістаў, пачатыя пасля паразы грэкаў у грэка-турэцкай вайне (1897), далі відавочнае павышэнне баяздольнасці грэчаскай арміі.

Турцыя

Колькасць войска на балканскіх ТВД — паводле розных крыніц 412 або 300 тыс. чал.

Армія на македонскім ТВД мела ў сваім складзе тры корпусы — ~180 тыс. штыкоў (да 220 тыс. ч., лічачы разам з кавалерыяй, артылерыяй і інш. родамі войск).

Гл. таксама: Мікалай I, Даніла, Вукоціч, Мартынавіч, Хусейн-Рыза-паша, Эсад-паша, Феці-паша, Фердынанд, Саваў, Фічаў, Гольц-паша (фон дэр Гольц), Махмуд-Мухтар-паша, Абдулах-паша, Джавід-паша, Таксін-паша, Тодараў, Шукры-паша, Алі-Рыза-паша, Кара-Саід-паша, Зекі-паша.

Першы этап вайны

Македонскі фронт

Чарнагорцы

Дробныя сутычкі на чарнагорскім участку турэцкай мяжы пачаліся 4.10.1912, тры групы (калоны) чарнагорскіх войск перайшлі мяжу 9.10.1912. Чарнагорскія войскі занялі Беране (16.10.1912), Ругову (23.10.1912), супольна з сербскімі войскамі — Іпек (30.10.1912), Д'якава (5.11.1912), авалодаўшы, т.ч., амаль усім Нова-Базарскім санджакам, адрыятычны порт Сан-Джавані-ды-Медуя (17.11.1912).

Крэпасць Скутары

Аблога крэп. Скутары чарнагорскімі войскамі пачалася ў кан. кастрычніку 1912, і працягвалася пасля перамір'я (4.12.1912).

Сербы

Сербскае войска было падзелена на 4 арміі (1А: кам. прынц Аляксандр, 120 тыс. ч., да 200 гарм.; 2А: ген. Стэфанавіч; 3А: ген. Янкавіч; 4А: ген. Жыўкавіч). Адной з галоўных мэтаў сербаў было займанне ўзбярэжжа Адрыятычнага мора і порту Дураца.

Сербскія салдаты ў Македоніі (7.6.1913).

1А

18—19.10.1912 сербскія войскі перайшлі мяжу, серб. 1А разбіла турэцкую заходнюю армію ў бітве пад Куманавам (23—24.10.1912). У далейшым 1А без бою заняла Скопле (26.10.1912), з баямі пераадолела перавал Бабіне-Планіна (2.11—5.11.1912), узяла Манастыр (Бітолію) і канчаткова знішчыла там заходнюю турэцкую армію. Пераследуючы рэшткі турэцкіх войскаў, сербскія войскі ўзялі Флорыну, дзе сустрэліся з грэчаскімі войскамі (23.11.1912). Пасля злучэння з чарнагорскімі войскамі 1А павярнула да адрыятычнага ўзбярэжжа.

2А

Пасля таго, як серб. 1А самастойна перамагла ў бітве пад Куманавам, серб. 2А была скіравана да Салонікаў, на дапамогу грэкам, але Салонікі былі здадзены да прыйсця 2А, і тады яе значная частка была скіравана да Адрыянопалю, на дапамогу балгарам.

3А

Серб. 3А заняла Прышціну (26.10.1912), Качанік (27.10.1912), потым, аддаўшы 1 дыв. на падмацаванне серб. 1А каля Манастыра, армія павярнула да адрыятычнага ўзбярэжжа, заняўшы Дзібру і ўсю Лімскую акругу (28.11.1912), Эльбасан (30.11.1912).

4А

Серб. 4А заняла Новы-Базар (22.10.1912), злучылася там з чарнагорскімі войскамі і рушыла да Адрыятычнага мора.

Сербы і чарнагорцы

Цягам лістападу чарнагорскімі і сербскімі войскамі было занята адрыятычнае ўзбярэжжа Нова-Базарскага санджаку і порты Алесіё (18.11.1912) і Дураца (28.11.1912).

Грэкі

Грэчаскае войска было падзелена на 2 арміі: Фесалійская (кам. каралевіч Канстанцін), якая дзейнічала ў кірунку Салонікаў, і Эпірская (кам. ген. Сапунцакі, ~15 тыс. ч.), якая дзейнічала ў кірунку Яніны.

Эпірская армія пасля некалькіх удалых баёў абклала крэп. Яніну (8.11.1912).

Фесалійская армія ўзяла Эласону (19.10.1912), перамагла ў Саранданорскім баі (22.10.1912), узяла Сервію (23.10.1912). Пасля гэтага была падзелена на дзве часткі, з іх дапаможная ўступіла ў баі каля Манастыра (Бітоліі), а галоўная (кам. прынц Канстанцін, каля 6 пях. дывізій і кавалерыя) рушыла да Салонік, перамагла ў баі пад Зеніджэ-Вардарам (Яніцай) (2.11.1912), пераправілася праз р. Вардар (6.11.1912), набліжаючыся да Салонікаў. Салонікі былі здадзены без бою (8.11.1912), грэчаская армія ўрачыста ўступіла ў горад (9.11.1912).

Канфлікт грэкаў і балгараў

У гэты самы час (9.11.1912) з боку Серэсу да Салонікаў падыходзіла балгарская група войск ген. Тодарава. Супраць іх 6 гадзін абараняліся тыя турэцкія войскі, якія яшчэ не ведалі пра капітуляцыю горада. Супраціўленне было спынена пасля атрымання такіх звестак, а сам эпізод даў балгарам повад прэтэндаваць на галоўную ролю ў авалоданні Салонікамі. Гэта сутыкненне інтарэсаў шкодна адбілася на далейшым супрацоўніцтве саюзнікаў.

У далейшым частка арміі Канстанціна была скіравана морам у порт Кавалу, а галоўныя сілы былі скіраваны да Манастыра дзеля дапамогі сербам, дзе дабілі рэшткі турэцкай албанскай арміі каля Флорыны.

Адрыянопальскі фронт

Балгарскае войска было падзелена на тры арміі (1А: ген. Куцінчаў, 30 тыс. ч.; 2А: ген. Іванаў, 72 тыс. ч.; 3А: ген. Радка Дмітрыеў, 64 тыс. ч.). Апроч гэтага, асобна дзейнічалі 2 пд (ген. Ковачаў) і 7 пд (ген. Тодараў), і інш. ваенныя часткі.

1А і 3А мусілі рухацца праз Лозенград (Кіркілісе) да Канстанцінопалю, а 2А мусіла ізаляваць і ўзяць у аблогу Адрыянопаль. Атрады Ковачава і Тодарава на заходнім участку балгарскага фронту мусілі раздзяліць македонскі і адрыянопальскі ТВД, спыніць рух між Салонікамі і Канстанцінопалем.

Усходні ўчастак

Карціна Я. Вешына "На нож" (1912).

Сілы балг. 1А і 3А перайшлі турэцкую мяжу 21.10.1912, правялі Лозенградскую аперацыю (21—24.10.1912; гл. таксама бой пад Эрэклерам, бой пад Селіолу), занялі Лозенград (24.10.1912)

Тымчасам балг. 2А ўзяла ўмац. пункт Курт-кале (Воўчая крэпасць; 19.10.1912), які закрываў выйсце ў даліну р. Арды, узяла ў аблогу Адрыянопаль (фактычна аблога была знята пасля перамір'я 3.11.1912).

Балгарскія 3А і 1А пасля бітвы Бунар-Гісар—Люле-Бургас (27.10—2.11.1912) выйшлі да Чаталджынскай умац. лініі (9.11.1912), якая закрывала шлях да Канстанцінопалю. Пасля безвыніковага штурму лініі балгарамі (17—19.11.1912), абодва бакі перайшлі да пазіцыйнай абароны.

Заходні ўчастак

На заходнім участку балгарскага фронту атрад ген. Ковачава ўзяў Ферэджык (26.11.1912) і Дэадагач (27.11.1912).

Перамір'е і вялікія дзяржавы

Поспехі саюзнікаў хутка вымусілі Турцыю прапанаваць перамір'е. Папярэдняе перамір'е было падпісана 4.12.1912, мірныя перамовы ў Лондане пачаліся 13.12.1912. Але пасля ваеннага перавароту ў Турцыі (23.1.1913; гл. таксама младатуркі, Энвер-бей) і прыходу да ўлады пра-ваенных, радыкальных сіл перамовы зайшлі ў тупік, асабліва ў пытанні Адрыянопалю.

Працяг аблогі крэп. Скутары чарнагорцамі выклікаў незадаволенасць вялікіх дзяржаў Еўропы і блакаду ўзбярэжжа Чарнагорыі міжнароднай (Італія, Германія, Аўстрыя, Вялікабрытанія, Францыя) эскадрай (кам. брыт. адм. С. Берні), якая пачалася 4.4.1913 і працягвалася, хоць і не маючы адчувальных вынікаў, да самай здачы крэпасці (23.4.1913).

У далейшым, поспехі саюзнікаў супраць Турцыі, асабліва ўзяцце і прэтэнзіі чарнагорцаў на Скутары і магчымасць анексіі Албаніі Сербіяй, выклікалі рэзкую незадаволенасць кіроўных колаў Германіі і, асабліва, Аўстрыі, і сталі непасрэдным повадам аўстрыйскай мабілізацыі і пагроз у бок Сербіі і Чарнагорыі.

Другі этап вайны

Ваенныя дзеянні ўзнавіліся 3.2.1913. Пасля працягнутых аблогаў крэп. Яніна была здадзена грэкам (6.3.1913), а крэп. Скутары — чарнагорцам (23.4.1913). Галоўныя падзеі на другім этапе вайне разгарнуліся на адрыянопальскім ТВД.

Пры ўзнаўленні ваенных дзеянняў балг. 3А (ген. Дмітрыеў; 125 тыс. ч.) мусіла трымаць абарону перад Чаталджынскай умац. лініяй, нанова сфарміраваная 4А (ген. Ковачаў; 105 тыс. ч.) мусіла, пры дапамозе грэч. флоту, узяць Булаірскую ўмац. лінію і прарвацца да турэцкіх Дарданэльскіх артылер. пазіцый, даючы грэч. флоту магчымасць уваходу ў Мармуровае мора.

Балг. 4А выканала свае задачы часткова, заняўшы толькі Булаірскі перасмык.

Балгарскія салдаты, забітыя пры штурме Адрыянопалю.

Пасля ўзнаўлення ваенных дзеянняў балг. 2А (88 тыс. ч., 342 гарм.) і сербскія войскі (32 тыс. ч., 98 гарм.) нанова ўзялі ў аблогу крэп. Адрыянопаль, і пасля штурму (24—31.3.1913) авалодалі крэпасцю і горадам.

Канфлікт сербаў і балгараў

Пасля ўзяцця Адрыянопалю між балгарскім і сербскім бакамі пачаліся спрэчкі, што да таго, чые войскі першымі ўвайшлі ў горад і чые войскі ўзялі ў палон галоўнакамандуючага турэцкім гарнізонам Шукры-пашу.

Пасля ўзяцця Адрыянопалю на ўсім балгарскім фронце актыўных ваенных дзеянняў не адбывалася.

30.5.1913 мірныя перамовы ў Лондане завершыліся падпісаннем мірнага дагавора.

Пасля падзей

У балканскіх войнах 1912—1913 спраўдзіліся практыкай новыя спосабы мабілізацыі і стратэгічнага разгортвання армій, якія вынікнулі з досведу войнаў кан. XIX — пач. XX ст., назначыліся змяненні ў спосабах вядзення вайны і баявых дзеянняў, абумоўленыя развіццём ваеннай тэхнікі — разгортванне армій на шырокім фронце, баявыя дзеянні на прасторным ТВД; далейшае ўзмацненне артылерыйскага і кулямётнага агню вымусіў далейшае разрэджанне стралковых ланцугоў, павысіў ролю рэзерваў; у баявых дзеяннях пачалі актыўна выкарыстоўвацца самалёты, бронеаўтамабілі, радыёсувязь, інш. новая тэхніка.

У выніку 1-й балканскай вайны турэцкія ўладанні ў Еўропе амаль зніклі. Права на самавызначэнне атрымалі македонцы і албанцы.

Гл. таксама

• Другая балканская вайна