Аер звычайны

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Яер)
Аер звычайны
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Acorus calamus L., 1753

Сінонімы
Calamus aromaticus Garsault, 1764[3]
Арэал

выява

Ахоўны статус

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  564989
NCBI  4465
EOL  1123481
GRIN  t:1358
IPNI  84009
TPL  kew-2304

Ае́р звыча́йны[4], Аiр, Аер[5][6][7] (Acorus calamus) — від прыбярэжных, водных і балотных шматгадовых траў з манатыпнага сямейства Acoraceae, тыпавы від[8] роду Аер.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Навуковая назва віду літаральна значыць «аер трысняговы». Слова лац.: calamus перакладаецца як «чарот, трыснёг, сцябло», яно сугучна з стар.-грэч.: κάλαμος з такім жа сэнсам. Грэчаскае слова паходзіць ад пра-і.е.: k̂ólhₓōm (р. скл. k̂l̥hₓmós)[9](у Пакорнага: пра-і.е.: *k̂olǝmo-s, k̂olǝmā), якое ў іншых інда-еўрапейскіх мовах дала: лац.: culmus «сцябло, саломіна, салома», бел.: салома (з праслав.: *solma), стар.-англ.: healm (> англ.: haulm) і інш., з іншым пашырэннем кораня: санскр.: çalākas IAST «сцябло, колас»[10]. Словы са значэннем «палачка для пісьма» ў многіх іншых мовах былі запазычаныя непасрэдна са (старажытна)грэчаскай, напр. санскр.: कलम kaláma IAST[11] ці араб. قَلَم‎‎ (qálam). Спрадвечнае лацінскае слова для паняцця «чарот, трыснёг» (h)arundo.

Назвы на розных мовах[12][13][14]:

  • на беларускай: я́ер[15], плюшнік, плюшня́, явар, аір, аер, ірны корань, шувар[16], ярай[17], касатар, ярай, яір[7][18][19][20], аэр[21], калмус, явер[16][22], авер, агір, арэй[23].
  • на рускай: аир, аир болотный, гавиар, игир, ир, ирный корень, касатик, касатник, косатик, лепёха, лепёшник, пищалка, татарник, татарский сабельник, татарское зелье, явр.[15][24][25][26]
  • на украінскай: аїр[15], татарське зілля, лепеха, шувар.
  • на англійскай: calamus, flagroot, myrtle-flag, sweet calamus, sweet-flag, sweetroot.
  • на французскай: acore calame, acore odorant, acore vrai.
  • у іншых мовах: нямецкая — Kalmus, італьянская — calamo, іспанская — cálamo aromático, calamís.
  • на санскрыце — vacha.

Аер — усходнеславянскае запазычанне з асманскай мовы (aǵir)[27].

Распаўсюджанне і экалогія[правіць | правіць зыходнік]

Меркаваная радзіма гэтага віду — Індыя і Кітай, але ўжо ў старажытнасці з дапамогай чалавека расліна распаўсюдзілася ва ўсёй Азіі.

Сучасны арэал віду выразна дзеліцца на чатыры зоны[28]:

Зараз расліну культывуюць у Заходняй Еўропе, Кітаі, Індыі, М’янме, Інданэзіі, Бразіліі[14].

Аер расце ў плыткіх месцах, па берагах ціхіх заток і павольных рэк, азёр, у канавах, на закінутых прыбярэжных, забалочаных лугах[5][29].

Пашыраны па ўсёй Беларусі па берагах рэк, азёр, старыц, на балотах утварае зараснікі.

Біялагічнае апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Аер звычайны. Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шматгадовая трава[5] з прамастаячым, неразгалінаваным, трохгранным, вострарабровым кветканосным сцяблом, з жалабком па адным рабры; ва ўмовах Беларусі і еўрапейскай часткі Расіі дарослыя расліны маюць вышыню ад 50 да 120 см[30][31][32].

Карэнішча пляската-цыліндрычнае, губчатае, тоўстае, гарызантальнае, звілістае, паўзучае, дыяметрам да 3 см, даўжынёй да 1,5 м, звонку буравата- або зелянява-жоўтае, усярэдзіне белае, знізу пасаджана шматлікімі шнурападобнымі каранямі[5] даўжынёй да 50 см, размешчанымі ў адзін рад зігзагападобна, зверху пакрыта рэшткамі ліставых похваў[5]. Карэнішчы размешчаны амаль у паверхні глебы, радзей на глыбіні да 10 см. Смак карэнішча горка-пякучы, даўкі, рэзкі; пах моцны, прыемна рэзкі[5].

Лісце аера звычайнага. Одэр  (руск.) (бел., Данія

Лісце доўгае, вузкалінейнае, ярка-зялёнае, мясістае, мечападобнае, чарговае, шырынёй 2-5 і даўжынёй 60-120 см, з аднаго боку жалабковае, з другога — з вострым рубам, лісты размешчаны на верхавінах і бакавых адгалінаваннях карэнішчаў. Яны зрастаюцца адзін з адным, акружаючы галоўнае сцябло, так што суквецце як бы выходзіць з сярэдзіны ліста.

Кветкі двухполыя, дробныя, зеленавата-жоўтыя[5]. Калякветнік шасціліставы, просты, правільны. Кветкі сабраны ў цыліндрычныя катахі даўжынёй ад 4 да 12 см і да 1 см у дыяметры (пры плодзе — да 2 см); шчыльна прыціснутыя адзін да аднаго на мясістай восі пачаткаў. Ад асновы катаха адыходзіць доўгі (да 50 см) прыкветак. Завязь верхняя, трохгнёздавая. Тычынак шэсць, песцік адзін. У кветках спачатку спеюць рыльцы, а пыльнікі раскрываюцца толькі пасля таго, як рыльцы губляюць здольнасць успрымаць пылок. У еўрапейскай частцы Расіі квітнее ў чэрвені — ліпені[33].

Формула кветкі: [34].

Плады — шматнасенныя скурыстыя, сухія (сухаватыя) даўгаватыя ягады[5] чырвонага ці зялёнага колеру.

На тэрыторыі Расіі і Заходняй Еўропы гэты від размнажаецца толькі вегетатыўна[31] — кавалкамі ломкага карэнішча, якія ўтвараюцца пры крыгаходзе і разліве рэк і плаваюць у вадзе, пакуль не прыб’юцца да берага і не прарастуць. Расліна тут не плоданосіць, бо для гэтых рэгіёнаў яна занасная, і насякомыя, якія маглі б яе апыляць, тут не жывуць[29].

Цвіце ў маі — чэрвені[5].

Класіфікацыя[правіць | правіць зыходнік]

Таксанамічнае становішча[правіць | правіць зыходнік]

Аер звычайны ўваходзіць у род Аер (Acorus) манатыпнага сямейства Аерныя (Acoraceae) манатыпнага парадку Аеракветныя (Acorales)

    яшчэ пяць відаў, з якіх найбольш вядомы Acorus gramineus
   
парадак Аеракветныя   сямейства Аерныя   род Аер    
         
  аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя       від Аер звычайны
     
  яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін  
 

Адрозніваюць некалькі разнавіднасцяў аеру звычайнага[35]:

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Радзіма — Цэнтральная Азія.

На Блізкім Усходзе аерам пачалі гандляваць каля 4000 гадоў таму[36]. З Усходу ў высушаным выглядзе ён трапіў у Старажытную Грэцыю і Рым.

Паводле адной з версій, у Еўропу аер завезлі арабскія і фінікійскія купцы. Распаўсюджанне аеру таксама звязвалі з тым, што ён расце па берагах вадаёмаў, прыдатных для піцця, таму качэўнікі і гандляры, фарсіруючы водныя перашкоды, раскідвалі яго карэнішчы.

Больш распаўсюджаная версія — што гэтая заслуга належыць татарам, якія нібыта вазілі з сабой карэнішчы аеру, адмыслова засяляючы ім вадаёмы[37], у якіх паілі сваіх коней. Лічылася, што аер расце толькі ў «здаровай» вадзе ці нават што карані аеру могуць чысціць вадаёмы і ваду, і з такіх вадаёмаў можна піць, не рызыкуючы захварэць. Палякі таму і называюць аер «татарак».

Паступова аер распаўсюджваўся з усходу на захад Еўропы. У XV — XVI стагоддзях аер яшчэ не рос у Заходняй Еўропе.

У Сярэднявеччы духмяны корань прывозілі праз Турцыю ў Еўропу толькі ў зацукраваным выглядзе як усходнія прысмакі з ВКЛ, Маскоўскай дзяржавы, Асманскай імперыі, і таямніцу гэтай «пахкай палачкі» туркі старанна хавалі.

Еўрапейскія энцыклапедыі XVI стагоддзя паведамлялі, што найбольш аеру паходзіць менавіта з Белай Русі. Нарыхтоўка карэння захоўвала на беларускіх землях сваё значэнне яшчэ ў XIX стагоддзі.

Усё ж у 1574 годзе аўстрыйскаму паслу ў Турцыі ўдалося даслаць К. Клузіусу  (руск.) (бел., дырэктару Венскага батанічнага саду, пасылку з духмянымі карэнішчамі аеру, прыдатнымі для пасадкі. Аказалася, што для Усходняй Еўропы гэта зусім не экзатычная расліна, а звычайная, вядомая пад назвай «татарская трава» або «татарскае зелле». З XVI стагоддзя аер як лекавую расліну сталі разводзіць у Заходняй Еўропе. У Паўночнай Амерыцы расліна з’явілася ў 1783 годзе[13].

Раслінная сыравіна[правіць | правіць зыходнік]

Насенне

Хімічны склад[правіць | правіць зыходнік]

У карэнішчах аеру звычайнага ўтрымліваецца каля 5 % эфірнага алею, у склад якога ўваходзіць рад сесквітэрпенаў — азарон, β-пінен (1 %), β-каламен (10 %), каламенон, каламендыёл, ізакаламендыёл, сесквітэрпенавы спірт каламеол, а таксама D-камфен (7 %), D-камфара (8,7 %), барнеёл (3 %), эўгенол, метылэўгенол, карыяфілен, элемен, куркумен, праазулен, акарон, ізаакарон, акаламон, каларэн, неакарон, воцатная і валяр’янавая кіслоты, фітанцыды і іншыя рэчывы. Утрыманне эфірнага алею ў дыплоідных раслінах складае ў сярэднім 2,2 %, у трыплоідных — 3,1 %, у тэтраплоідных — 6,8 %[38][39].

Асноўным кампанентам эфірнага алею з’яўляецца азарон, вытворнае фенілпрапану. Ён існуе ў выглядзе двух ізамераў: β-азарон (цыс) і α-азарон (транс), звычайна іх сумарная колькасць у эфірным алеі складае каля 10 %. Тым не менш эфірны алей асобных разнавіднасцяў аеру змяшчае да 75 % β-азарон. Алей, атрыманы з трыплоідных і асабліва тэтраплоідных раслін, утрымлівае да 90 % β-азарону. Эфірны алей дыплоіднай разнавіднасці Acorus calamus var. americanus Raf. практычна пазбаўлены β-азарону.

Акрамя эфірнага алею, у карэнішчах аеру знойдзены спецыфічны для расліны горкі гліказід акарын, горыч акарэцін, а таксама гліказід люцэніён, алкалоід каламін, дубільныя рэчывы — катэхінавыя таніны, смолы, слізь, акоравая кіслата, аскарбінавая (да 150 мг%) і пальміцінавая кіслоты, крухмал (да 20 %), халін, вітаміны, ёд (1, 2-1,9 мг%). Носьбітам паху з’яўляецца азарынавы альдэгід[13][40].

Фармакалагічныя ўласцівасці[правіць | правіць зыходнік]

Рэчывы, якія змяшчаюцца ў карэнішчах расліны, галоўным чынам эфірны алей і горкі гліказід акарын, уздзейнічаючы на заканчэнні смакавых рэцэптараў, павышаюць апетыт, паляпшаюць страваванне, узмацняюць вылучэнне страўнікавага соку. Карэнішчы аеру аказваюць таксама супрацьзапаленчае, раназагойнае, болесуцішальнае, заспакаяльнае дзеянні. Аер танізуе сэрца, умацоўвае сасуды мозгу і тым самым паляпшае памяць, узмацняе зрок[5][13].

Эксперыментальна даказана, што прэпараты аеру аказваюць некаторае спазмалітычнае дзеянне і, за кошт утрымання ў карэнішчах расліны тэрпеноідаў (праазулен, азарон), валодаюць бактэрыястатычнымі і супрацьзапаленчымі ўласцівасцямі. Галенавыя формы аеру спрыяльна ўздзейнічаюць на тонус жоўцевага пузыра, павышаюць жоўцевыдзяленне і дыўрэз. Ёсць звесткі пра заспакаяльнае дзеянне карэнішчаў расліны і пра слабы абязбольвальны эфект[40].


Маладыя расліны

Збор сыравіны[правіць | правіць зыходнік]

У лекавых мэтах выкарыстоўваюцца карэнішчы аеру (лац.: Rhizoma Calami)[5], якія нарыхтоўваюць увосень — у пачатку зімы, калі зніжаецца ўзровень вады, ці вясной.

Найлепшыя якасці маюць карэнішчы двух-трохгадовых раслін (утрымліваюць да 4,8 % эфірных алеяў, дубільныя рэчывы), якія нарыхтоўваюць з верасня да глыбокай восені, сушаць і захоўваюць у сухім памяшканні, скрынях або мяшках.

Сабраныя карэнішчы мыюць у халоднай вадзе, карані і лісце абразаюць, правяльваюць на паветры некалькі дзён. Пасля чаго доўгія карэнішчы разразаюць на кавалкі даўжынёй 15-20 см, тоўстыя — расшчапляюць уздоўж і сушаць пад навесам, расклаўшы ў адзін пласт[5]. Можна прымяніць і цеплавую сушку, але пры тэмпературы не вышэй 25-30 °C, бо эфірны алей, які змяшчаецца ў карэнішчах, пры вышэйшай тэмпературы знікае, ад чаго якасць сыравіны зніжаецца[37].

Добра высушаныя кавалкі карэнішчаў павінны не гнуцца, а ламацца[5]. На зломе маюць бялёса-ружовы колер (зрэдку з жоўтым або зеленаватым адценнем). Тэрмін прыдатнасці сыравіны — 2-3 гады.

Значэнне і ўжыванне[правіць | правіць зыходнік]

Як спецыя Аер звычайны быў вядомы яшчэ старажытным персам і яўрэям, а як лекавы сродак — старажытнагрэчаскім і старажытнарымскім лекарам.

Гіпакрат пісаў пра лекі з ірнага кораня (аеру). Старажытнагрэчаскі лекар Дыяскарыд рэкамендаваў прымяняць гэтую расліну пры захворваннях печані, селязёнкі, дыхальных шляхоў, а таксама як мачагонны і танізавальны сродак. Старажытнарымскі навуковец і лекар Пліній Старэйшы апісаў у сваіх працах аер і лекі з яго. Авіцэна рэкамендаваў яго ў якасці мачагоннага сродку, як ачышчальнае пры захворваннях печані і страўніка[13].

Зараснікі аеру служаць прытулкам для вадаплаўных птушак. Андатра і хахуля сілкуюцца карэнішчамі, а качкі — насеннем (там, дзе яно ўтвараецца і выспявае) аеру звычайнага[41].

Паштовая марка Беларусі

У афіцыйнай медыцыне[правіць | правіць зыходнік]

Карэнішчы — лекавая сыравіна, уключаная ў I—XI выданні расійскіх фармакапей. Уваходзіць у склад прэпаратаў вікаір, вікалін і ілімецін[39].

Важны лекавы сродак, як унутраны (узбуджае апетыт, дапамагае ад захворванняў страўніка, пячонкі), так і вонкавы (узмацняе цыбуліны валасоў, дапамагае пры рэўматызме).

У навуковай медыцыне спіртавыя экстракты і эфірны алей выкарыстоўваюць для паляпшэння стрававання і ўзбуджэння апетыту, пры страўнікава-кішачных захворваннях, пры хваробах печані, жоўцевага пузыра, селязёнкі і нырак, як адхарквальны, танізуючы і бактэрыцыдны сродак. Ужываюць таксама як складовую частку збору для дзіцячых ваннаў пры рахіце і дыятэзе. Адвары карэнішчаў ужываюць у якасці араматычнай горычы для падвышэння апетыту і паляпшэння стрававання, як танізавальнае для прыгнечанай цэнтральнай нервовай сістэмы, часам пры хваробах нырак, печані і мачавога пузыра. Ужываюць пры жаўтусе, малярыі, для паласкання поласці роту, пры зубным болі[5][31][37][40]. Настоі і адвары эфектыўныя пры прамыванні гнойных ран і фурункулаў.

Найбольш часта выкарыстоўваюць расліну ў складзе комплексных лекавых збораў (для падвышэння апетыту, страўнікавых і іншых) і лячэбнай гарбаты[40].

У народнай медыцыне[правіць | правіць зыходнік]

Суквецце

У карэйскай медыцыне — як танізавальны і араматычны страўнікавы сродак, а таксама пры дыстаніі[5], страце памяці, паслабленні зроку, хранічным гастрыце, болях у жываце, успушаным жываце, зніжэнні апетыту, нястраўнасці, кардыянеўрозе, рэўматычным артрыце, а ў выглядзе парашка — пры фурункулёзе і ранках[42].

У кітайскай медыцыне — пры эпілепсіі, рэўматызме, як гарачкапаніжальнае і бактэрыцыднае пры халеры; для паляпшэння і абвастрэння слыху.

У індыйскай — як бактэрыцыдны сродак, які забівае сухотныя палачкі.

У тыбетскай — як эфектыўны сродак пры язвах у горле і гастраэнтэрытах.

У балгарскай народнай медыцыне — пры малакроўі, як сродак, што рэгулюе менструацыі, пры захворванні нырак, печані і жоўцевага пузыра, пры істэрыі і страўнікавых коліках.

У еўрапейскай народнай медыцыне дыяпазон прымянення прэпаратаў аеру звычайнага вельмі шырокі[13][29]:

Даўней карэнішчы і мяккія сакавітыя сцёблы аеру звычайнага жавалі з прафілактычнай мэтай падчас эпідэмій халеры, сыпнога тыфу, грыпу[38].

У кулінарыі[правіць | правіць зыходнік]

З яго гатуюць гарбату, якая ўзбуджае апетыт, памяншае пякотку і паляпшае дзейнасць жоўцевага пузыра. У невялікіх колькасцях ужываюць пры падрыхтоўцы розных супоў, булёнаў, соусаў, капусты, смажанага мяса і бульбы, пры кансерваванні рыбы, дадаецца ў кампоты са свежых і сухіх яблыкаў, груш і рэвеню. Многія цэняць гэтую расліну пры падрыхтоўцы салодкіх страў, фруктовых супоў і фруктовых салатаў, араматызацыі кандытарскіх вырабаў, хлеба. Карэнішчы вараць у цукровым сіропе, зацукроўваюць для кандытарскіх вырабаў. Карэнішчы і эфірнае масла ўжываюць пры вытворчасці розных напояў, напрыклад, абсенту[13][29].

Як замяняльнік імбіру, карыцы, мускатнага арэху карэнішчы ўжываюць для араматызацыі пудынгаў, пячэння, крэмаў[37]. Ужываецца ў якасці рэзка-араматычнай расліны як заменнік лаўровага ліста[37].

Аер выкарыстоўвалі ў піваварстве заміж хмелю, дадавалі ў збіцень, рабілі папулярную настойку на гарэлцы — аераўку. Вясной беднякі ўжывалі ў ежу маладыя парасткі аеру без апрацоўкі. Аер, таксама як лісце клёна і дуба, выкарыстоўвалі пры выпечцы хлеба.

У Турцыі зацукраваныя карэнішчы аеру звычайнага — дарагі ласунак. У Польшчы лісце дадаюць у цеста для надання хлебу водару. У Індыі аерам запраўляюць мяса, птушку і рыбу.

У садаводстве[правіць | правіць зыходнік]

Для дэкаратыўнага садаводства быў выведзены шэраг сартоў, некаторыя з іх:

  • Acorus calamus ‘Albovariegatus’
  • Acorus calamus ‘Aureovariegatus’
  • Acorus calamus ‘Purpureus’
  • Acorus calamus ‘Variegatus’ — расліна з паласатым лісцем; вясной колер палосак ружовы, затым становіцца крэмавым. Гэты культывар таксама выкарыстоўваюць пры стварэнні бансай у якасці спадарожнай расліны[43].

Расліна валодае інсектыцыдным дзеяннем, што дазваляе выкарыстоўваць яго для дэкарыравання штучных вадаёмаў.

Агратэхніка[правіць | правіць зыходнік]

Расліна добра расце ў любых багністых месцах, у плыткай вадзе па краях сажалак, не патрабуючы якіх-небудзь асаблівых умоў. Размнажэнне — шляхам дзялення. Марозаўстойлівасць вельмі высокая. Часам трэба абмяжоўваць за моцнае распаўсюджванне расліны[43].

Іншае прымяненне[правіць | правіць зыходнік]

У некаторых мясцовасцях лісце расліны ўносяць у дом для водару і барацьбы з рознымі казуркамі. Духмянымі лісцем аеру высцілаюць падлогі, упрыгожваюць сцены памяшканняў[40].

У Кітаі кожны год пятага чысла пятага месяца пучкі лісця гэтай расліны кладуць каля ложкаў, а галінкі і кавалкі карэнішчаў змяшчаюць каля дзвярэй і вокнаў. Гэта, на думку кітайцаў, адпуджвае ўсякае зло, якое можа трапіць у дом.

Карэнішчы выкарыстоўваюць для абмыванняў і ваннаў. З іх робяць клёпкі для дзежак, бочак. На Каўказе выкарыстоўваюць для дублення скур.

Эфірны алей карэнішчаў аеру  (укр.) (бел. ўжываецца ў парфумернай (для араматызацыі туалетнага мыла, пудры, зубных эліксіраў, парашкоў і паст, крэмаў і памад), лікёра-гарэлачнай (для падрыхтоўкі горкіх гарэлак, лікёраў, піва, фруктовых эсэнцый) і рыбнай прамысловасці (для надання рыбе прыемнага водару і гаркавага прысмаку), кулінарнай і кандытарскай вытворчасці.

Аер у культуры[правіць | правіць зыходнік]

Уолт Уітмэн у зборнік вершаў «Лісце травы  (руск.) (бел.» (1860) уключыў цыкл  (руск.) (бел. «Аер пахучы». Аер, які валодае стойкім духмяным пахам, сімвалізуе ў «Лісці травы» сталасць і жыццёвую сілу[44].

Зноскі

  1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя».
  3. ↑ Calamus aromaticus: інфармацыя на сайце IPNI (англ.)
  4. ↑ Назва згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.
  5. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п Аир обыкновенный // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 81-84. — 592 с. — 120 000 экз.
  6. ↑ Калініна З. А. Аер // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 575 с., іл. — 10 000 экз. — С. 41.
  7. ↑ а б З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
  8. ↑ Род Acorus у базе даных Index Nominum Genericorum (ING) (англ.) (Праверана 18 мая 2009)
  9. ↑ J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 542. — ISBN 9781884964985. (Праверана 3 жніўня 2010)
  10. ↑ Pokorny. P. 612
  11. ↑ Санскритско-английский словарь Моньера-Вильямса(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2012. Праверана 19 ліпеня 2010.
  12. ↑ Ramawat, K. G., Ed. (2004). Biotechnology of Medicinal Plants: Vitalizer and Therapeutic Enfield, New Hampshire: Science Publishers, Inc. 5.
  13. ↑ а б в г д е ё Универсальная энциклопедия лекарственных растений / сост. И. Н. Путырский, В. Н. Прохоров. — М.: Махаон, 2000. — С. 47—49. — 15 000 экз. — ISBN 5-88215-969-5.
  14. ↑ а б Паводле сайта GRIN (гл. картку расліны).
  15. ↑ а б в Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера — аир (Праверана 18 мая 2009)
  16. ↑ а б Анненков Н.  (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
  17. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 8. — 160 с. — 2 350 экз.
  18. ↑ Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921
  19. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
  20. ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  21. ↑ Рытов М. В.  (руск.) (бел. Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918
  22. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
  23. ↑ Рэгіянальны слоўнік Віцебшчыны. У 2 ч. 2012. ISBN 978-985-517-365-7
  24. ↑ Толковый словарь Даля — ИГИР (Праверана 18 мая 2009)
  25. ↑ Толковый словарь Даля — ИР (Праверана 18 мая 2009)
  26. ↑ Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера — косатик (Праверана 18 мая 2009)
  27. ↑ ЭСБМ том 1
  28. ↑ Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР / Под редакцией П. С. Чикова. — М.: Издательство ГУТК, 1980. — 340 с.
  29. ↑ а б в г Николайчук Л. В., Жигар М. П. Целебные растения: Лекарственные свойства. Кулинарные рецепты. Применение в косметике. — 2-е изд., стереотип. — Х.: Прапор, 1992. — С. 27—29. — 239 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-7766-0516-4.
  30. ↑ Губанов И. А., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. Определитель высших растений средней полосы европейской части СССР: Пособие для учителей. — М.: Просвещение, 1981. — С. 82. — 237 с.
  31. ↑ а б в Иллюстрированный определитель растений Ленинградской области / Под редакцией А. Л. Буданцева и Г. П. Яковлева. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — С. 737—739. — 799 с. — 700 экз. — ISBN 5-87317-260-9.
  32. ↑ Аир обыкновенный в Энциклопедии декоративных садовых растений (руск.) (Праверана 18 мая 2009)
  33. ↑ Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. Иллюстрированный определитель растений Средней России. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2002. — Т. 1. — С. 407. — ISBN 5-87317-091-6.
  34. ↑ Барабанов Е. И. Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Издательский центр «Академия», 2006. — С. 374. — 448 с. — ISBN 5-7695-2656-4.
  35. ↑ Flagroot — Acorus calamus — Related names — Encyclopedia of Life
  36. ↑ Грудзинская И. А. Семейство аронниковые… (см. раздел Литература).
  37. ↑ а б в г д Телятьев В. В. Полезные растения Центральной Сибири. — 3-е изд., испр. и доп. — Иркутск: Вост.-Сиб. кн. изд-во, 1985. — С. 54—55. — 384 с.
  38. ↑ а б Турова А. Д., Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. — 4-е изд., стереотип. — М.: Медицина, 1984. — С. 179—181. — 304 с. — 100 000 экз.
  39. ↑ а б Муравьёва А. Д., Самылина И. А., Яковлев Г. П. Фармакогнозия: Учебник. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 2002. — С. 244—246. — 656 с. — ISBN 5-225-04417-9.
  40. ↑ а б в г д Мазнев Н. И. Энциклопедия лекарственных растений. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Мартин, 2004. — С. 59—60. — 496 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-8475-0213-3.
  41. ↑ USDA NRCS — Acorus calamus L. Plant Fact Sheet (англ.) (Праверана 19 мая 2009)
  42. ↑ Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0.
  43. ↑ а б Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с англ. = Botanica / ред. Д. Григорьев и др. — М.: Könemann, 2006 (русское издание). — С. 54. — 1020 с. — ISBN 3-8331-1621-8.
  44. ↑ Уолт Уитмен. Стихотворения и поэмы — Из цикла «Аир благовонный» (Праверана 18 мая 2009)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Белы А. Аер // Праект «Наша ежа»
  • Калініна З. А. Аер // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — С. 41. — 575 с., іл. — 10 000 экз.
  • Грудзинская И. А. Семейство аронниковые, или ароидные (Araceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. / Гл. ред. А. Л. Тахтаджян. — М.: Просвещение, 1981. — Т. 6. Цветковые растения. / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — С. 466—493. — 543 с. — 300 000 экз. (У гэтым выданні род Аер аднесены да ароннікавых.)
  • Лекарственные растения луга. — М.: Изобразительное искусство, 1993.
  • Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 303. Acorus calamus L. — Аир обыкновенный, или тростниковый // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 407. — ISBN 8-87317-091-6.
  • Морозюк С. С., Протопопова В. В. Альбом з ботаніки."Радянська школа", Київ, 1979 (IV кв.)
  • Мамчур Ф. І. Довідник з фіто-терапії. «Здоров’я», Київ, 1986

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Аер_звычайны&oldid=4549997"