Уніяцкая царква на Беларусі

Уніяцкая царква на Беларусі, Грэка-каталіцкая царква на Беларусі — аб’яднанне ўніяцкіх епархій на Беларусі. Узнікла ў выніку Брэсцкай уніі 1596, калі Праваслаўная Царква Беларусі і Украіны (гл. Кіеўская мітраполія) аднавіла адзінства з Каталіцкай Царквой на ўмовах падпарадкавання Папу Рымскаму, прыняўшы каталіцкае веравучэнне і кананічную дысцыпліну пры захаванні праваслаўнай абраднасці.

Утварэнне

Спробы ажыццявіць царкоўную унію ў Вялікім княстве Літоўскім (ВКЛ) рабіліся з XV ст. (гл. Канстанцкі сабор 1414-1418). Фларэнційская унія 1439, падпісаная з боку Кіеўскай мітраполіі мітрапалітам Ісідорам, была адвергнута ў ВКЛ; аднак шэраг літоўска-наваградскіх мітрапалітаў былі яе прыхільнікамі, у т. л. Грыгорый Балгарын, Місаіл, Іосіф I. На Брэсцкім саборы 1596 большасць праваслаўных епіскапаў на чале з мітрапалітам Міхаілам Рагозам падтрымала унію. Уніяцкая Царква захавала свае структуры; усе праваслаўныя епархіі, якія ахоплівалі беларускія землі, сталі ўніяцкімі (Пінска-Тураўская ўніяцкая епархія, Полацкая ўніяцкая архіепархія, Смаленская і Уладзіміра-Берасцейская епархіі), а кіраўнікі захавалі тытул мітрапалітаў кіеўскіх з кафедрай у Навагрудку, Вільні, часам у Варшаве (з XVIII ст.).

Дагматычныя, абрадава-літургічныя, іерархічныя і юрыдычныя асновы ўніяцтва вызначаны 33 «берасцейскімі артыкуламі», прызнанне якіх з’яўлялася ўмовай для заключэння уніі. Артыкулы былі закліканы ліквідаваць дэзарганізацыю Праваслаўнай Царквы ва ўсіх сферах духоўнага, матэрыяльнага і культурнага жыцця і мелі выразную этнаахоўную накіраванасць. Яны абгаворвалі дзяржаўныя гарантыі памеснасці Уніяцкай Царквы, стваралі перашкоду яе лацінізацыі і паланізацыі, прадугледжвалі захаванне адміністрацыйнай самастойнасці і незалежнасці ад польскага Касцёла, павышэнне сацыяльнага статуса епіскапата, захаванне ўсходне-візантыйскай традыцыі. 3 пачатку існавання Уніяцкая Царква сустрэла моцнае супраціўленне з боку духавенства і свецкіх людзей, пераважна мяшчан (у канцы XVI — пач. XVII ст. іх узначальваў князь Канстанцін Астрожскі), чыя апазіцыйнасць праяўлялася ў розных формах — ад пратэстаў, соймавых дэбатаў, антыўніяцкай палемікі, дзейнасці праваслаўных брацтваў да рознага роду выступленняў аж да паўстанняў: Магілёўскае паўстанне (1618), Віцебскае паўстанне (1623).

Пашырэнне ўплыву

Уніяцкая Царква пашырала свой уплыў шляхам стварэння ўласнай сістэмы асветы, праз палемічную літаратуру, кнігавыдавецкую дзейнасць, прапаведніцкае майстэрства, уніяцкія брацтвы, сродкамі мастацтва, заснаваннем сеткі храмаў і манастыроў, але не пазбегла прымусу. Уніяты карысталіся ў літургіі царкоўнаславянскай мовай, якая ў XVII ст. падверглася моцнай беларусізацыі, і беларускай («рускай»), замацаванай у 1636 г. як мова казанняў. Палітыка правячых колаў Рэчы Паспалітай адносна ўніятаў мела неадназначны, супярэчлівы характар і неаднаразова мянялася са зменамі грамадска-палітычных абставін. 3 аднаго боку, улады падтрымлівалі Уніяцкую Царкву, бо яна адпавядала іх палітыцы цэнтралізацыі дзяржавы; з другога — жадалі зліць уніятаў з рыма-католікамі. Недапушчэнне ўніяцкай іерархіі ў Сенат сведчыла пра прыніжаны статус уніятаў. Нягледзячы на дэкрэт Кангрэгацыі прапаганды веры ад 7.2.1624, зацверджаны Папам, шматлікія папскія булы і пратэсты грэка-каталіцкага духавенства, перавод уніятаў касцёлам у лацінскі абрад працягваўся.

Рэформы мітрапаліта І. Руцкага (1613-37) па ўмацаванні Царквы і ўзвышэнні яе культурнага ўзроўню (у т.л. стварэнне Ордэна базылянаў і арганізацыя базылянскіх школ), прыклад аўтарытэту М. Сматрыцкага, які прыняў унію, прывялі да росту паслядоўнікаў Уніяцкай Царквы. 3 1630-х г. на бок уніі сталі схіляцца сімпатыі беларускай шляхты, на той час акаталічанай у асноўнай масе. Аднак большасць уніяцкай паствы ўвесь час складала сялянства.

Асвячэнне іерусалімскім патрыярхам Феафанам у 1620 г. новай праваслаўнай іерархіі ў Рэчы Паспалітай (епіскапы не былі дапушчаны на кафедры каралём Жыгімонтам III), падзел у 1635 г. культавых устаноў граматай Уладзіслава IV паміж праваслаўнымі і ўніятамі зацвердзілі падзел усходняй Царквы на 2 легальныя кіеўскія мітраполіі — уніяцкую і праваслаўную і замацавалі канфесійны раскол беларуска-ўкраінскага грамадства. Спробы яго паяднання рабіліся на саборах 1629 г. у Кіеве і 1680 г. у Любліне, скліканых па ініцыятыве ўніяцкай іерархіі, але праігнараваных праваслаўнымі. У 1630-я г. мітрапаліт Руцкі выношваў праект стварэння на базе Кіеўскай мітраполіі патрыярхату, агульнага для Праваслаўнай і Уніяцкай цэркваў, чым зацікавіў праваслаўных апанентаў, у т.л. П. Магілу. Але гэта ідэя не сустрэла падтрымкі папства, урада Рэчы Паспалітай, не знайшла разумення праваслаўнага насельніцтва.

Уніяцкая царква пасля падзелаў Рэчы Паспалітай

Асноўны артыкул: Спіс помнікаў уніяцкай архітэктурнай спадчыны ў Беларусі

Напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай уніяты мелі тут 8 епархій з 9300 прыходамі, 10300 святарамі, 4,5 млн вернікаў і 172 манастыры з 1458 манахамі. Пад канец XVIII ст. каля трох чвэрцяў насельніцтва Беларусі было ўніятамі. У 1772—1795 тэрыторыі, дзе пражывалі ўніяты, апынуліся пад расійскай і аўстрыйскай уладай і невялікая колькасць — пад прускім панаваннем, але ў 1807 і яны перайшлі пад уладу Расійскай імперыі.

На тэрыторыі Расійскай імперыі Уніяцкая Царква спачатку захоўвала сваю маёмасць, правы і прывілеі, але пазбавілася дзяржаўнай падтрымкі. Пасля Першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) уніяты на далучаных да Расіі беларускіх землях заставаліся ў складзе Полацкай архіепархіі на чале з Я. Смагаржэўскім і былі падпарадкаваны Ліфляндскай, Эстляндскай і Фінляндсліай юстыц-калегіі. Адносіны ўніятаў, як і каталікоў, са свецкай уладай рэгуляваў дадзены каталіцкай абшчыне Пецярбурга «Рэгламент» ад 12.2.1769, які дапускаў сувязі з рымскім Папам толькі па пытаннях веры. У 1780—1783 адбыліся значныя пераходы з уніяцтва ў праваслаўе. Па звестках магілёўскага праваслаўнага епіскапа Г. Каніскага, па яго епархіі яны склалі 414573 чал. і 95 цэркваў.

Пасля Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай указ ад 22.4.1794 «Аб устараненні ўсялякіх перашкод для павароту ўніятаў да праваслаўнай грэчаскай царквы» таксама садзейнічаў такім пераводам. У Літоўскай губерні да 1.1.1795 пераведзены з уніяцтва ў праваслаўе 124 царквы, 39 капліц, 15 святароў і 79953 чал. вернікаў, на тэрыторыі Магілёўскай праваслаўнай епархіі — 105 цэркваў, 35 святароў і каля 120 тыс. чал. Усяго, паводле звестак гісторыка Г. Кіпрыяновіча, са жніўня 1794 да сакавіка 1795 да праваслаўя было далучана 1483111 украінцаў і беларусаў. 19.10.1795 указам Кацярыны II былі скасаваны ўсе ўніяцкія епархіі, акрамя Полацкай. Папа Пій VI даручыў рымска-каталіцкаму мітрапаліту С. Богушу-Сестранцэвічу ажыццяўляць кіраўніцтва і над уніятамі. 3 26.1.1798 уніяты былі падпарадкаваны дэпартаменту рымска-каталіцкіх спраў, які выдзеліўся ў асобны орган з юстыц-калегіі, а з 1801 — створанай замест яго рымска-каталіцкай духоўнай калегіі, у склад якой прадстаўнікі ад уніяцкага духавенства нават не ўваходзілі. Указам ад 28.4.1798 былі створаны 2 новыя епархіі: Брэсцкая ўніяцкая епархія і Луцкая. У 1804 полацкі архіепіскап І. Лісоўскі дамогся, каб у склад рымска-каталіцкай духоўнай калегіі былі ўведзены 1 епіскап і па 1 засядацелю ад кожнай з 3 епархій. 16.7.1805 у калегіі былі створаны 2 дэпартаменты: адзін па справах каталіцкай, другі па справах уніяцкай царквы. 3 канца XVIII ст. адбываліся пераходы з уніяцтва і ў лацінскі абрад. Так, у 1803 у Полацкай архіепархіі ў лацінскі абрад перайшло 100 тыс. чал. (па іншых дадзеных — каля 200 тыс. чал.), у Дзісенскім і Віленскім паветах — 20 тыс. чал. Гэтаму спрыялі мясцовыя памешчыкі-католікі. У ліпені 1806 былі зацверджаны сумесныя прапановы Богуша-Сестранцэвіча і Лісоўскага аб рашэнні вярнуць уніятаў, якія перайшлі ў каталіцтва, да уніі і не прымаць іх «у рымскі абрад ні пад якім выглядам». 25.10.1807 былі пацверджаны ўсе ўказы, якія зберагалі цэласнасць Уніяцкай Царквы. Але і Уніяцкая Царква імкнулася вяртаць сваю былую паству. Указ ад 28.8.1797 забараняў уніяцкім святарам праводзіць агітацыю сярод праваслаўнага насельніцтва, але ўсё ж меў месца значны адток з праваслаўя ва ўніяцтва. У 1809 была створана новая Віленская епархія (гл. Літоўская ўніяцкая епархія). Базыльянскія кляштары былі падпарадкаваны епархіяльным архірэям.

У 1833 у Гродзенскай губерні было 472 тыс. уніятаў, у Мінскай — 376 тыс., Віцебскай — 273 тыс., Магілёўскай — 228 тыс.

Скасаванне ўніяцтва ў Расійскай імперыі

Праваслаўны Жыровіцкі манастыр, былы ўніяцкі.

Пры імператару Мікалаю I у заходніх губернях стала праводзіцца палітыка «ўмацавання рускай народнасці і праваслаўнай веры», што падразумявала і рэлігійную ўніфікацыю. У канцы 1827 быў складзены і падпісаны міністрам народнай асветы і галоўным кіраўніком Дэпартамента замежных веравызнанняў А. Шышковым праект па скасаванні ўніяцтва для гэтага трэба было спачатку адарваць уніяцкую царкву ад рымска-каталіцкай. Указам ад 22 красавіка 1828 г. была заснавана незалежная ад рымска-каталіцкай царквы грэка-ўніяцкая калегія і замест 4 створаны 2 епархіі: Літоўская і Беларуская з кансісторыямі адпаведна ў Жыровічах і Полацку. Абвастрыўся канфлікт паміж ордэнам базыльян і белым духавенствам, што аслабляла царкву. Удзел базыльян у паўстанні 1830—31 прывёў да скасавання ў Расійскай імперыі іх манастыроў, пры гэтым каля 200 манахаў пакінулі ордэн і перайшлі ў каталіцкія кляштары. У 1835 быў створаны Сакрэтны камітэт па ўніяцкіх справах. 1 студзеня 1837 г. грэка-ўніяцкая калегія была выведзена з-пад улады міністра ўнутраных спраў і падпарадкавана обер-пракурору св. Сінода. Смерць у 1831—1838 гг. пяці епіскапаў (А. Галаўня, К. Серацінскі, Л. Явароўскі, І. Матусевіч, І. Жарскі) і мітрапаліта І. І. Булгака — праціўнікаў зліцця ўніяцтва з праваслаўем — аблегчыла рэалізацыю планаў скасавання уніі. У выніку рэалізацыі плану па ліквідацыі уніі ў Расійскай імперыі, які прапанаваў ураду Іосіф Сямашка, Уніяцкая Царква была была афіцыйна скасавана, духавенства і вернікі далучаны да Рускай Праваслаўнай Царквы (Гл. таксама Полацкі царкоўны сабор).

Пад канец XVIII ст. 70 % насельніцтва належала да ўніяцкай (грэка-каталіцкай) царквы, 15 % былі каталікамі, 7 % — іудэямі і толькі 6 % — праваслаўнымі. Аднак у 1839 годзе ўніяцкія архіерэі прынялі рашэнне аб далучэнні да Грэка-Расійскай праваслаўнай царквы і накіравалі прашэнне аб гэтым расійскаму імператару з прылажэннем 1305 подпісаў духоўных асоб. У выніку ў праваслаўе перайшло больш за 1600 прыходаў з каля 1600 тыс. чалавек.

Ліквідацыя уніі выклікала пратэсты ў шэрагу мясцовасцей Беларусі, аб чым сведчаць судовыя справы аб ухіленні былых уніятаў ад праваслаўя; частка з іх здолела перайсці ў рыма-католікі. У 1840—1850-я гг. былі праведзены карныя аперацыі супраць жыхароў вёсак Дудаковічы Магілёўскай губ., Дзярновічы Віцебскай губ., Поразава Гродзенскай губ., якія не згаджаліся прымаць праваслаўе. Гэтыя справы атрымалі міжнародны рэзананс. Захаванне схільнасці да ўніяцтва аж да 1860-х гг. на Беларусі выкарыстоўваў у рэвалюцыйнай агітацыі Кастусь Каліноўскі, які заклікаў да адраджэння ўніяцкай царквы, якую лічыў нацыянальнай царквой беларускага народа.

Уніяцтва ў Заходняй Беларусі

3 1917 Беларуская хрысціянская дэмакратыя ў сваёй праграме і ідэолаг партыі Фабіян Абрантовіч ставілі задачу аднаўлення уніяцтва як альтэрнатывы польскаму і расійскаму рэлігійна-нацыянальным уплывам. Адраджэннем уніяцтва ў Заходняй Беларусі займаліся місіянерскія цэнтры ў Альбярціне (каля Слоніма), Вільні, Друі, Пінску. Першы уніяцкі прыход быў адкрыты ў 1924 у в. Гола Гродзенскага павета. У 1927 налічвалася 14 прыходаў, у 1932 — 36. У 1932 на Беларусі было 30 тыс. уніятаў (паводле даных А. Неманцэвіча), у 1936 — 20 тыс. (паводле даных Я. Мараша). Актыўнымі дзеячамі на ніве адраджэння уніяцкай ідэі былі Вацлаў Аношка, Леў Гарошка, Язэп Германовіч, Вінцэнт Гадлеўскі, Антон Неманцэвіч, Баляслаў Пачопка, Адам Станкевіч, Уладзіслаў Талочка і інш. Але ўніяцкі рух у Заходняй Беларусі ў 1920—30-я г. сутыкнуўся з моцным супраціўленнем розных грамадска-палітычных сіл, найперш з боку праваслаўнай Царквы, якая за пасляўніяцкі перыяд умацавала свае пазіцыі. Неадназначна, а часам выразна варожа, ставіліся да ўніяцтва польскія ўлады і нават асобныя біскупы і святары рымска-каталіцкай Царквы. Калі частка яе духавенства падтрымлівала уніяцтва, бо бачыла ў ім сродак пашырэння каталіцтва, то іншыя лічылі ўніяцкую справу антыпольскай па сваім характары, якая перашкаджае паланізацыі. У 1937—38 гг. колькасць вернікаў візантыйскага абраду сладала па розных падліках да 10—17 тыс. чал. У верасні 1939 г. украінскі грэка-каталіцкі мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі стварыў пад сваёй юрысдыкцыяй Беларускі грэка-каталіцкі экзархат, кіраваць якім часова прызначыў спачатку ўкраінскага грэка-каталіцкага біскупа-рэдэмптарыста Мікалая Чарнецкага, а восенню 1940 г. экзархам ГКЦ у Беларусі і краінах Балтыі ён прызначыў святара-іезуіта Антона Неманцэвіча. У лістападзе 1941 Папа Пій XII зацвердзіў апошняга Апостальскім адміністратарам для католікаў усходняга абраду ў Беларусі. Сядзіба беларускага экзарха ГКЦ знаходзілася ў былым іезуіцкім кляштары ў Альбярціне пад Слонімам. Але пасля арышту ў жніўні 1942 г. а. Антона Неманцэвіча акупацыйнымі ўладамі дзейнасць экзархата фактычна спынілася. Рада экзархата і намеснікі экзарха ГКЦ у Беларусі а. Вячаслаў Аношка і а. Леў Гарошка не змаглі працягваць сваю дзейнасць, бо нямецкая акупацыйная ўлада забараніла ім гэта пад пагрозай рэпрэсій.

Грэка-Каталіцкая Царква ў БССР

Асноўны артыкул: Віктар Пятровіч Данілаў

Адраджэнне грэка-каталіцтва ў Рэспубліцы Беларусь

Асноўны артыкул: Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква

3 канца 1980-х г. у Беларусі з моладзі і інтэлігенцыі, што былі зацікаўленыя гісторыка-культурнай спадчынай Уніяцкай Царквы, пачалі стварацца суполкі вернікаў-уніятаў. Тады ж беларуская моладзь пачала ездзіць у былы базыльянскі манастыр-санктуарыум у в. Баруны, дзе ў мясцовым касцёле служыў па-беларуску каталіцкі святар а. Ян Матусевіч. Гэтая моладзь прасіла там яго аб удзяленні хросту паводле візантыйскага абраду.

11 сакавіка 1989 ў Кальварыйскім касцёле а. Аляксандр Надсан адслужыў першую за 150 гадоў пасля сакавання Уніі ў 1839 г. публічную каталіцкую службу ў візантыйскім абрадзе (па-беларуску) у Мінску. Гэты дзень лічыцца пачаткам адраджэння легальнага рэлігійнага і малітоўнага жыцця грэка-каталіцкай Царквы ў Беларусі. Першая пасля вайны грэка-каталіцкая парафія на тэрыторыі Беларусі ўтварылася ў Мінску ў верасні 1990 г. Душпастырам вернікаў, якія ўтварылі гэтую парафію, займаўся а. Ян Матусевіч, які ў 1990 г. быў прызначаны першым парахам грэка-каталіцкай парафіі ў Мінску, а ў 1993 г. ён стаў дэканам БГКЦ.

У 1990—95 грэка-католікамі выдаваўся часопіс «Унія», пачалі выдавацца газеты «Царква» (з 1995), «Наша вера» (з 2000).

У 1994 г. Ватыкан афіцыйна зацвердзіў для грэка-католікаў беларускамоўную версію літургічных тэкстаў, пераклад якіх зрабіў а. Аляксандр Надсан у Лондане.

На 1 студзеня 2001 г. у Беларусі было зарэгістравана 13 аўтаномных уніяцкіх суполак у Баранавічах, Брэсце, Віцебску, Гомелі, Гродне, Івацэвічах, Лідзе, Магілёве, Маладзечне, Мінску, Полацку. На пачатак 2003 г. у Беларусі дзейнічала 13 зарэгістраваных грэка-каталіцкіх парафій: па 2 у Мінску і Віцебску, па адной у Брэсце, Баранавічах, Гомелі, Гродна, Магілёве, Маладзечна, Лідзе, Івацэвічах, Полацку. На 2003 г. у БГКЦ было 7 святароў, 1 дыякан, 3 манахі, 1 манахіня.

На чэрвень 2009 г. Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква мела 20 парафій (зарэгістраваных з іх — 15) (у тым ліку 4 — у Мінску, 2 — у Віцебску), яшчэ шэраг чакалі рэгістрацыі. БГКЦ мела 18 святароў (у тым ліку 2 дыяканы) і была прадстаўленая ў многіх гарадах: Мінск, Маладзечна, Мар’іна Горка, Жодзіна, Брэст, Баранавічы, Пінск, Івацэвічы, Віцебск, Орша, Полацк, Гродна, Ліда, Слонім, Гомель, Магілёў. Дадзеныя па колькасці вернікаў недакладныя, ацэнкі вагаюцца ад 3 тыс. да 10 тыс. чалавек.

Паводле сваёй унутранай структуры грэка-каталіцкія парафіі Беларусі аб’яднаны ў тры дэканаты. Апеку над грэка-католікамі Беларусі ажыццяўляе Апостальскі візітатар архімандрыт Сяргей Гаек з Кангрэгацыі Ўсходніх Цэркваў (Рым), які стала пражывае ў Беларусі і як кіраўнік рэлігійнай арганізацыі з’яўляецца грамадзянінам Рэспублікі Беларусь.

Гістарыяграфія, ацэнкі дзейнасці

У беларускай гістарычнай навуцы існуюць розныя пункты гледжання на гісторыю і ролю ўніяцкай Царквы.

3 пачатку ХХ ст. многія дзеячы беларускага нацыянальнага руху, у т.л. А. Луцкевіч, І. Луцкевіч, В. Ластоўскі, В. Іваноўскі, звярталіся да ідэі адраджэння уніі з мэтай пераадолення канфесійнага падзелу народа і яго духоўнага аб’яднання вакол гэтай царквы. Многія прадстаўнікі нацыянальна-адраджэнскага кірунку таксама лічылі з’яўленне ўніяцтва заканамерным і станоўчым працэсам развіцця ідэі аб’яднання праваслаўя і каталіцызму, бачылі ва ўніяцтве спробу Беларусі самаакрэсліцца ў хрысціянскім свеце і г.д.

Каля вытокаў процілеглай гістарыяграфічнай канцэпцыі знаходзяцца працы М. Каяловіча, Ю. Крачкоўскага і інш., якія безумоўна крытыкавалі ўніяцкую Царкву, падавалі яе паслухмянай зброяй у руках польска-езуіцкіх колаў для акаталічвання і паланізацыі беларускага народа.

У кожным выпадку, шукаючы ацэнкі царкоўнай уніі, трэба памятаць, што яна, як піша Г. Сагановіч, стала тым штуршком, які прымушаў сучаснікаў самавызначацца, паглыбляў ролю рэлігійнага, а з ім і нацыянальна-гістарычнага кампанента ў свядомасці насельніцтва.

За апошнія дзесяцігоддзі гісторыю ўніяцкай Царквы асвятлялі беларускія гісторыкі, філосафы, філолагі. Сярод іх: С. Абламейка, М. Гайдук, У. Конан, А. Крот, Дз. Лісейчыкаў, Л. Лыч, Я. Мараш, С. В. Марозава, А. Мірановіч, А. Надсан, І. Саверчанка, А. Свірыд, У. Сосна, А. Суша, Ю. Туронак, Я. Усошын, А. Філатава, Г. Флікап і інш.

Літаратура

• Абламейка С. Хай будуць усе адно… // Бел. мінуўшчына. 1994. № 4;
• Архіў уніяцкіх мітрапалітаў: Дак. да гісторыі царквы ў Беларусі XV—XIX стст. у фондзе «Канцылярыя мітрапаліта грэка-уніяцкіх цэркваў у Расіі»; Давед. Мн.; Полацк, 1999.
• Брэсцкай царкоўнай уніі — 400: Матэрыялы міжнар. навук. канф. Брэст, 1997;
• Грыцкевіч А. Рэлігійнае пытанне і знешняя палітыка царызму перад падзеламі Рэчы Паспалітай // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1973. № 6;
• З гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / С. Марозава, Т.Казакова, Ю.Бохан і інш.. Пад рэд. М.Біча і П.Лойкі. Мн., 1996;
• Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.). Мн., 1998;
• Марозава С. Уніяцкая царква ў культурна-гістарычным развіцці Беларусі (1596—1839 гг.).: Гродна: ГрДУ, 2001;
• Марозава С. Берасцейская царкоўная унія 1596 г. у беларускай гістарыяграфіі. Гродна: ГрДУ, 2002;
• Марозава С., Філатава А. Уніяцкая царква на Беларусі // ЭГБ. Т.6, кн. І. Мн., 2001;
• Марозава С. "Сваёй веры ламаць не будзем…": Супраціў дэўнізацыі ў Беларусі (1780 – 1839 гады). Архівавана 16 студзеня 2021. Гродна, 2014.;
• Марозава С. В. Марозаў С. П. Культурная спадчына Уніяцкай Царквы Беларусі (1596-1839 г.). Гродна: "ЮрСаПрынт", 2023.;
• Падокшын С. Унія. Дзяржаўнасць. Культура: (Філас.-гіст. аналіз). Мн., 1998;
• Сагановіч Г. Берасцейская унія: планы і вынікі // Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. Мн., 2001;
• Самусік А. Ф. Адукацыя белага ўніяцкага духавенства на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVI – трэцяй чвэрці XVІII ст. // Научные труды Республиканского института высшей школы. Минск, 2019. Ч. 2. С. 41-48.
• Берестейська унія (1596—1996): Статті й матеріали. Львів, 1996;
• Гайдук Н. Брестская уния 1596 г. Мн., 1996;
• 3носко К. Исторический очерк церковной унии, ее происхождение и характер. М., 1993;
• Гудзяк Б. Криза і реформа: Київська мітрополія, Царгородський патріархат і генеза Берестейської уніі. Львів, 2000;
• Тимошенко Л. В. Артикули Берестейської унії 1596 р. // Украін. іст. журн. 1996. № 2;
• Уния в документах. Мн., 1997.
• Успаміны ўніятаў-пакутнікаў // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Выпуск 9. Укладальнікі: Дзяніс Кандакоў, Аляксандр Фядута. Мінск. 2020. С. 246–307. // на pawet.net
• Артыкулы з газеты "Pregląd Wileński" пра спробу адраджэння уніяцкай царквы ў 1920-х гг.

Мітрапаліты Кіеўскія 1596—1839

У 1596—1839 Уніяцкую Царкву ўзначальвалі Мітрапаліты Кіеўскія:

• Міхаіл Рагоза (1596—99),
• Іпацій Пацей (1599—1613),
• Іосіф Вельямін-Руцкі (1613—37),
• Рафаіл Корсак (1637—40),
• Антоній Сялява (1641—55),
• Гаўрыіл Календа (1665—74),
• Цыпрыян Жахоўскі (1674—93),
• Леў Заленскі (1694—1708),
• Юрый Вінніцкі (1710—13),
• Леў Кішка (1714—28),
• Афанасій Шаптыцкі (1729—46),
• Фларыян Грабніцкі (1748—62),
• Феліцыян Валадковіч (1762—78),
• Леў Шаптыцкі (1779—80),
• Ясон Смагаржэўскі (1780—88),
• Феадосій Растоцкі (1788—95),
• Іраклій Лісоўскі (1806—09),
• Рыгор Кахановіч (1809—14),
• Іасафат Булгак (1817—38).

Гл. таксама

• Царкоўная унія
• Уніяцтва
• Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква
• Канфесіянальная гісторыя Беларусі

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Уніяцкая царква на Беларусі