Пётр Аркадзьевіч Сталыпін

Пётр Аркадзьевіч Сталыпін
руск.: Пётр Аркадьевич Столыпин
Старшыня Савета міністраў Расійскай імперыі 8 ліпеня 1906 — 5 верасня 1911
Манарх	Мікалай II
Папярэднік	Іван Логінавіч Гарамыкін
Пераемнік	Уладзімір Мікалаевіч Какоўцаў
Міністр унутраных спраў Расійскай імперыі 26 красавіка 1906 — 5 верасня 1911
Папярэднік	Пётр Мікалаевіч Дурнаво
Пераемнік	Аляксандр Аляксандравіч Макараў
Саратаўскі губернатар 15 лютага 1903 — 26 красавіка 1906
Папярэднік	Аляксандр Платонавіч Энгельгарт
Пераемнік	Сяргей Сяргеевіч Тацішчаў
Гродзенскі губернатар 30 мая 1902 — 15 февраля 1903
Папярэднік	Мікалай Пятровіч Урусаў
Пераемнік	Міхаіл Міхайлавіч Асаргін
Нараджэнне	14 красавіка 1862(1862-04-14) Дрэздэн, Каралеўства Саксонія, Германскі саюз
Смерць	5 верасня 1911(1911-09-05) (49 гадоў) Кіеў, Кіеўская губерня, Расійская імперыя
Месца пахавання	Кіева-Пячэрская лаўра
Род	Сталыпіны[d]
Бацька	Аркадзь Дзмітрыевіч Сталыпін[d]
Маці	Наталля Міхайлаўна Гарчакова[d]
Жонка	Вольга Барысаўна Нейдгарт[d]
Дзеці	Аркадзь Пятровіч Сталыпін
Веравызнанне	праваслаўе
Адукацыя	Імператарскі Санкт-Пецярбургскі ўніверсітэт (7 кастрычніка 1885)
Дзейнасць	палітык, дзяржаўны дзеяч
Узнагароды	Ордэн Святога Аляксандра Неўскага Ордэн Белага арла Ордэн Святога Уладзіміра III ступені Ордэн Святой Ганны I ступені Ордэн Святой Ганны II ступені Ордэн Святой Ганны III ступені Кавалер Вялікага крыжа ордэна Святога Олафа Ордэн Узыходзячага сонца 1 класа Каралеўскі Віктарыянскі ордэн Кавалер ордэна Серафімаў Ордэн Князя Данііла I 1-й ступені Кавалер ордэна Белага арла (Сербія)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пё́тр Арка́дзьевіч Сталы́пін (руск.: Пётр Аркадьевич Столыпин) (2 [14] красавіка 1862, Дрэздэн, Саксонія, Германскі саюз — 5 [18] верасня 1911, Кіеў, Расійская імперыя) — дзяржаўны дзеяч Расійскай імперыі. У розныя гады займаў пасты павятовага правадыра дваранства ў Коўне, Гродзенскага і Саратаўскага губернатара, міністра ўнутраных спраў, прэм’ер-міністра.

У расійскай гісторыі пачатку XX стагоддзя вядомы перадусім як рэфарматар і дзяржаўны дзеяч, які адыграў значную ролю ў падаўленні рэвалюцыі 1905—1907 гадоў. У красавіку 1906 года імператар Мікалай II прапанаваў Сталыпіну пост міністра ўнутраных спраў Расіі. Неўзабаве пасля гэтага ўрад быў распушчаны разам з Дзяржаўнай думай I склікання, а Сталыпін быў прызначаны новым прэм’ер-міністрам.

На новай пасадзе, якую ён займаў да сваёй гібелі, Сталыпін правёў цэлы шэраг законапраектаў, якія ўвайшлі ў гісторыю як сталыпінская аграрная рэформа, галоўным здабыткам якой было ўвядзенне прыватнай сялянскай зямельнай уласнасці. Прыняты ўрадам закон пра ваенна-палявыя суды ўзмацняў жорсткасць пакарання за здзяйсненне цяжкіх злачынстваў. Пазней Сталыпіна рэзка крытыкавалі за жорсткасць мер, якія ён праводзіў. Сярод іншых мерапрыемстваў Сталыпіна на пасту прэм’ер-міністра асаблівае значэнне маюць увядзенне земстваў у заходніх губернях, абмежаванне аўтаноміі Вялікага княства Фінляндскага, змена выбарчага заканадаўства і роспуск II Думы, якія паклалі канец рэвалюцыі 1905—1907 гадоў.

Падчас выступаў перад дэпутатамі Дзяржаўнай думы выявіліся прамоўніцкія здольнасці Сталыпіна. Яго фразы «Не запалохаеце!», «Спачатку заспакаенне, потым рэформы» і «Ім патрэбныя вялікія ўзрушэнні, нам патрэбна вялікая Расія» сталі крылатымі.

З асабістых рыс характару сучаснікамі асабліва вылучалася яго адвага^:150. На Сталыпіна планаваліся і былі здзейсненыя 11 замахаў. Падчас апошняга, здзейсненага ў Кіеве Дзмітрыем Багровым, Сталыпін атрымаў раненне, ад якога праз некалькі дзён памёр.

Біяграфія

Паходжанне і раннія гады

Радавы герб Сталыпіных.

Пётр Аркадзьевіч паходзіў з дваранскага роду, які існаваў ужо ў XVI стагоддзі. Родапачынальнікам Сталыпіных з’яўляўся Рыгор Сталыпін. Яго сын Апанас і ўнук Сільвестр былі мурамскімі гарадскімі дваранамі. Сільвестр Апанасавіч браў удзел у вайне з Рэччу Паспалітай у другой палове XVII стагоддзя. За заслугі быў узнагароджаны маёнткам у Мурамскім павеце.

У яго ўнука Емяльяна Сямёнавіча было два сыны — Дзмітрый і Аляксей. У Аляксея, прадзеда будучага прэм’ер-міністра, ад шлюбу з Марыяй Апанасаўнай Мешчарынавай нарадзіліся шасцёра сыноў і пяць дачок. Адзін з сыноў, Аляксандр, быў ад'ютантам Суворава, іншы — Аркадзь — стаў сенатарам, двое, Мікалай і Дзмітрый, даслужыліся да генералаў. Адна з пяці сясцёр дзеда Пятра Сталыпіна выйшла замуж за Міхаіла Васільевіча Арсеньева. Іх дачка Марыя стала маці вялікага рускага паэта, драматурга і празаіка М. Ю. Лермантава. Такім чынам, Пётр Аркадзьевіч даводзіўся Лермантаву траюрадным братам. Пры гэтым у сям’і Сталыпіных стаўленне да свайго знакамітага сваяка было стрыманым. Так, дачка Пятра Аркадзьевіча Сталыпіна, Марыя, у сваіх успамінах піша:

Лермантаў, бабуля якога была Сталыпіна, пакінуў па сабе шмат успамінаў у нашай сям'і. Родныя яго не любілі за невыносны характар. Асабліва адна цётачка майго бацькі гэтак яго не цярпела, што так да смерці і не пагадзілася з тым, што з-пад пяра гэтага «невыноснага хлапчука» магло выйсці штосьці талковае:51—52.

Бацька будучага рэфарматара, генерал-ад-артылерыі Аркадзь Дзмітрыевіч Сталыпін, адрозніўся ў час руска-турэцкай вайны 1877—1878 гадоў, па сканчэнні якой быў прызначаны губернатарам Усходняй Румеліі і Адрыянопальскага санджака. Ад яго шлюбу з Наталляй Міхайлаўнай Гарчаковай, чый род узыходзіць да Рурыка, нарадзіўся ў 1862 годзе сын Пётр.

Радаводнае дрэва Сталыпіных:

Рыгор Сталыпін

Апанас Рыгоравіч Сталыпін

Сільвестр Апанасавіч Сталыпін

Сямён Сільвестравіч Сталыпін

Емяльян Сямёнавіч Сталыпін

Дзмітрый Емяльянавіч Сталыпін

Аляксей Емяльянавіч Сталыпін

Марыя Апанасаўна Мешчарынава

Міхаіл Васільевіч Арсеньеў

Лізавета Аляксееўна Сталыпіна

Аркадзь Аляксеевіч Сталыпін

Мікалай Аляксеевіч Сталыпін

Апанас Аляксеевіч Сталыпін

Аляксандр Аляксеевіч Сталыпін

Пётр Аляксеевіч Сталыпін

Дзмітрый Аляксеевіч Сталыпін

Юрый Пятровіч Лермантаў

Марыя Міхайлаўна Арсеньева

Аляксей Аркадзьевіч Сталыпін

Дзмітрый Аркадзьевіч Сталыпін

Аркадзь Дзмітрыевіч Сталыпін

Наталля Міхайлаўна Гарчакова

Міхаіл Юр’евіч Лермантаў

Вольга Барысаўна Нейдгарт

Пётр Аркадзьевіч Сталыпін

Аляксандр Аркадзьевіч Сталыпін

Марыя

Наталля

Алена

Вольга

Аляксандра

Аркадзь (1903—1990)

Пётр Сталыпін нарадзіўся 2 (14) красавіка 1862 года ў сталіцы Саксоніі Дрэздэне, куды ездзіла да родных яго маці. Праз паўтара месяца — 24 мая — быў хрышчаны ў дрэздэнскай праваслаўнай царкве.

Дзяцінства правёў спачатку ў сядзібе Сярэднікава Маскоўскай губерні (да 1869 года), потым у маёнтку Калнабержэ Ковенскай губерні. Сям’я выязджала таксама ў Швейцарыю.

Від на галоўны дом і флігелі сядзібы Сярэднікава.

Маёнтак Калнабержэ, у якім Сталыпін правёў дзяцінства (фатаграфія 2011 года).

Калі прыйшоў час скіраваць дзяцей у гімназію, Аркадзь Дзмітрыевіч купіў дом у суседняй Вільні. Двухпавярховы дом з вялікім садам быў размешчаны на Стэфанаўскай вуліцы (цяпер вуліца Швянта Сцяпона). У 1874 годзе 12-гадовы Пётр быў залічаны ў другі клас Віленскай гімназіі, дзе правучыўся да шостага класа.

Вучань Віленскай гімназіі П. А. Сталыпін. 1876 год.

У верасні 1879 года 9-ы ваенны корпус пад камандаваннем бацькі быў вернуты з Балгарыі ў горад Арол. Пётр і яго брат Аляксандр былі пераведзеныя ў Арлоўскую мужчынскую гімназію. Пятра залічылі ў сёмы клас. Паводле слоў Б. Фёдарава, ён «вылучаўся сярод гімназістаў разважлівасцю і характарам».

3 чэрвеня 1881 года 19-гадовы Пётр скончыў Арлоўскую гімназію і атрымаў атэстат сталасці. Ён з’ехаў у Санкт-Пецярбург, дзе 31 жніўня паступіў на натуральнае аддзяленне (спецыяльнасць — аграномія) фізіка-матэматычнага факультэта Санкт-Пецярбургскага Імператарскага ўніверсітэта. Падчас навучання Сталыпіна адным з выкладчыкаў універсітэта быў знакаміты рускі навуковец Д. І. Мендзялееў. Ён прымаў у яго экзамен па хіміі і паставіў «выдатна»^20—24.

Жаніўся 22-гадовы Пётр у 1884 годзе, з’яўляючыся студэнтам, што для таго часу было вельмі не тыповай з’явай. За нявестай быў значны пасаг: радавы маёнтак сям’і Нейдгарт — 4845 дзесяцін у Чыстопальскім павеце Казанскай губерні (Сам П. А. Сталыпін на 1907 год меў радавыя маёнткі 835 дзесяцін у Ковенскай і 950 — у Пензенскай губернях, а таксама набыты маёнтак у 320 дзесяцін у Ніжагародскай губерні).

Жаніцьба Сталыпіна была звячана з трагічнымі акалічнасцямі. На дуэлі з князем Шахаўскім загінуў старэйшы брат Міхаіл. Існуе паданне, што пазней сам Сталыпін таксама страляўся з забойцам брата. Падчас дуэлі ён быў паранены ў правую руку, якая пасля гэтага дрэнна функцыянавала, што часта адзначалі сучаснікі. Міхаіл быў заручаны з фрэйлінай імператрыцы Марыі Фёдараўны Вольгай Барысаўнай Нейдгарт, якая з’яўлялася прапраўнучкай вялікага рускага палкаводца Аляксандра Суворава. Існуе паданне, што на божай пасцелі брат паклаў руку Пятра на руку сваёй нявесты. Праз некаторы час Сталыпін прасіў яе рукі ў бацькі Вольгі Барысаўны, паказаўшы пры гэтым на свой недахоп — «маладосць». Будучы цесць (правадзейны таемны саветнік, чын II класа), усміхнуўшыся, адказаў, што «маладосць — гэта тая нястача, якая выпраўляецца кожны дзень»^20—24. Шлюб аказаўся вельмі шчаслівым. У пары Сталыпіных нарадзіліся пяць дачок і адзін сын. Сведчанняў пра якія-небудзь скандалы ці здрады ў іх сям’і няма.

Паводле розных крыніц, сваю дзяржаўную службу малады Сталыпін пачаў у Міністэрстве дзяржаўных маёмасцей. Аднак, згодна з «Фармулярным спісам пра службу Саратаўскага Губернатара» 27 кастрычніка 1884 года, яшчэ будучы студэнтам, ён быў залічаны на службу ў Міністэрства ўнутраных спраў Расійскай імперыі.

Згодна з тым жа дакументам, 7 кастрычніка 1885 года Саветам Імператарскага Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта Сталыпін «сцвярджаецца кандыдатам фізіка-матэматычнага факультэта», што давала яму адразу больш высокі службовы чын, адпавядала атрыманню навуковай ступені і сканчэнню ўніверсітэцкай адукацыі.

На апошнім курсе навучання ім была падрыхтавана выпускная праца эканоміка-статыстычнай тэматыкі — «Тытунь (тытунёвыя культуры ў Паўднёвай Расіі)».

Наступны запіс Фармулярнага спіса пацвярджае, што 5 лютага 1886 года Сталыпін «паводле прашэння пераведзены на службу ў лік урадоўцаў, прылічаных да Дэпартамента земляробства і сельскай прамысловасці» Міністэрства дзяржаўных маёмасцей.

Дакументы, што адносяцца да пачатковага перыяду службы П. А. Сталыпіна, у дзяржаўных архівах не захаваліся.

Пры гэтым паводле запісаў у вышэйзгаданым Фармулярным спісе, малады ўрадовец рабіў бліскучую кар’еру. У дзень сканчэння Універсітэта, 7 кастрычніка 1885 года, яму быў дараваны чын калежскага сакратара (што адпавядала X класу табеля аб рангах, хаця звычайна выпускнікі ўніверсітэта вызначаліся на службу з чынам XIV і вельмі рэдка XII класа); 26 студзеня 1887 года ён робіцца памочнікам столаначальніка Дэпартамента земляробства і сельскай прамысловасці.

Менш чым праз год (1 студзеня 1888 года) Сталыпін — з адступам ад кар’ерных адпаведнасцей і правіл — быў «узведзены ў званне камер-юнкера Двара Яго Імператарскай Вялікасці».

7 кастрычніка 1888 года, роўна праз тры гады пасля атрымання першага кар’ернага чыну, П. А. Сталыпін узведзены ў тытулярныя саветнікі (IX клас).

Праз пяць месяцаў у Сталыпіна чарговы кар’ерны ўзлёт: ён перайшоў на службу ў Міністэрства ўнутраных спраў і 18 сакавіка 1889 года быў прызначаны Ковенскім павятовым правадыром дваранства і старшынёй Ковенскага суда сусветных пасярэднікаў (на пасаду V класа дзяржаўнай службы, што на 4 рангі вышэй толькі што прысвоенага яму чына тытулярнага саветніка). Для сучаснага разумення: гэта як калі б 26-гадовага ваеннага капітана прызначылі на пасаду вышэй палкоўніцкай.

Служба ў Коўне

Сталыпін правёў на службе ў Коўне каля 13 гадоў — з 1889 па 1902 гады. Гэты час яго жыцця, паводле сведчання дачкі Марыі, быў самым спакойным.

Па прыездзе ў Коўна малады павятовы правадыр дваранства з галавой акунуўся ў справы краю. Прадметам яго клопату з’яўлялася Сельскагаспадарчае таварыства, якое, па сутнасці, узяло пад кантроль і апеку ўсё мясцовае гаспадарчае жыццё. Галоўнымі заданнямі таварыства былі асвета сялян і павелічэнне прадукцыйнасці іх гаспадарак. Асноўная ўвага надавалася ўкараненню перадавых метадаў гаспадарання і новых сартоў зерневых культур. Падчас службы правадыром дваранства Сталыпін блізка пазнаёміўся з мясцовымі патрэбамі, атрымаў адміністрацыйны досвед.

Стараннасць на службе была адзначана новымі чынамі і ўзнагародамі. У 1890 годзе ён быў прызначаны ганаровым міравым суддзёй, у 1891 узведзены ў калежскія асэсары, у 1893 узнагароджаны першым ордэнам Св. Ганны, у 1895 узведзены ў надворныя саветнікі, у 1896 атрымаў прыдворнае званне камергера, у 1899 узведзены ў калежскія, а ў 1901 і ў стацкія саветнікі.

Апроч спраў павета, Сталыпін займаўся сваім маёнткам у Калнабержэ, дзе вывучаў земляробства і праблемы сялянства.

Падчас жыцця ў Коўне ў Сталыпіна нарадзіліся чатыры дачкі — Наталля, Алена, Вольга і Аляксандра.

Гродзенскі губернатар

Гродзенскі губернатар Сталыпін у 1902 годзе.

У сярэдзіне мая 1902 года П. А. Сталыпін вывез сваю сям’ю з найбліжэйшымі дамачадцамі «на воды» ў невялікі нямецкі горад Бад-Эльстэр^:59. У сваіх успамінах старэйшая дачка Марыя апісвае гэты час як адзін з самых шчаслівых у жыцці сям’і Сталыпіных. Яна адзначыла таксама, што прапісаныя нямецкімі лекарамі гразевыя ванны для хворай правай рукі бацькі сталі даваць — да радасці ўсёй сям’і — станоўчыя вынікі^:110—113.

Праз дзесяць дзён сямейная ідылія нечакана завяршылася. Ад міністра ўнутраных спраў В. К. Плевэ, які змяніў забітага рэвалюцыянерамі Д. С. Сіпягіна, прыйшла тэлеграма з вымогай з’явіцца ў Пецярбург. Праз тры дні прычына выкліку стала вядомай — П. А. Сталыпін 30 мая 1902 года быў нечакана прызначаны гродзенскім губернатарам. Ініцыятыва пры гэтым зыходзіла ад Плевэ, які ўзяў курс на замяшчэнне губернатарскіх пасад мясцовымі землеўласнікамі.

21 чэрвеня Сталыпін прыбыў у Гродна і прыступіў да выканання абавязкаў губернатара. У кіраванні губерні былі некаторыя асаблівасці: губернатар быў падкантрольны Віленскаму генерал-губернатару; губернскі цэнтр Гродна быў меншы двух павятовых гарадоў Беластока і Брэст-Літоўска; нацыянальны склад губерні быў неаднастайны (у вялікіх гарадах пераважалі яўрэі; дваранства, галоўным чынам, было польскім, а сялянства — беларускім).

Па ініцыятыве Сталыпіна ў Гродне былі адкрыты яўрэйскае двухкласнае народнае вучылішча, рамеснае вучылішча, а таксама жаночае прыходскае вучылішча асаблівага тыпу, у якім, апроч агульных прадметаў, выкладаліся маляванне, чарчэнне і рукадзелле.

На другі дзень працы ён зачыніў Польскі клуб, дзе панавалі «паўстанцкія настроі».

Асвоіўшыся на пасадзе губернатара, Сталыпін пачаў праводзіць рэформы, якія ўключалі рассяленне сялян на хутары, ліквідацыю цераспалосіцы, укараненне штучных угнаенняў, палепшаных сельскагаспадарчых прылад, шматпольных сяўбаабаротаў, меліярацыі, развіццё кааперацыі, сельскагаспадарчую адукацыю сялян.

Такія навінкі выклікалі крытыку буйных землеўласнікаў. На адным з пасяджэнняў князь Святаполк-Чацвярцінскі заявіў, што «нам патрэбна працоўная сіла чалавека, патрэбная фізічная праца і здольнасць да яе, а не адукацыя. Адукацыя павінна быць даступна забяспечаным класам, але не масе…». Сталыпін даў рэзкі адказ:

Баяцца граматы і асветы, баяцца святла нельга. Адукацыя народа, слушна і разумна пастаўленая, ніколі не прывядзе да анархіі…

Саратаўскі губернатар

Служба ў Гродне цалкам задавальняла Сталыпіна. Аднак неўзабаве міністр унутраных спраў Плевэ зноў зрабіў прапанову Сталыпіну заняць пасаду губернатара Саратаўскай губерні. Сталыпін не хацеў пераязджаць у Саратаў. Плевэ заявіў: «Мяне Вашы асабістыя і сямейныя акалічнасці не цікавяць, і яны не могуць быць прыняты да ўвагі. Я лічу Вас прыдатным для такой цяжкай губерні і чакаю ад Вас якіх-небудзь дзелавых меркаванняў, але не ўзважвання сямейных інтарэсаў».

Саратаўшчына не была незнаёмай Сталыпіну: у губерні знаходзіліся радавыя землі Сталыпіных. Стрыечны дзед Пятра Аркадзьевіча, Апанас Аляксеевіч, быў саратаўскім правадыром дваранства, а яго дачка Мар’я была замужам за князем У. А. Шчарбатавым, саратаўскім губернатарам у 1860-х гадах. На рацэ Алаі знаходзіцца сяло Сталыпіна, пры якім — «вопытны хутар» А. Д. Сталыпіна з развітай культурнай гаспадаркай.

Прызначэнне Сталыпіна саратаўскім губернатарам з’яўлялася павышэннем па службе і сведчыла пра прызнанне яго заслуг на розных пасадах у Коўне і Гродне. Да часу яго прызначэння губернатарам Саратаўская губерня лічылася заможнай і багатай. У Саратаве жылі 150 тысяч жыхароў, была развітая прамысловасць — у горадзе налічваліся 150 заводаў і фабрык, 11 банкаў, 16 тысяч дамоў, амаль 3 тысячы крам. Апроч гэтага, у склад Саратаўскай губерні ўваходзілі буйныя гарады Царыцын і Камышын, некалькі ліній Разана-Уральскай чыгункі.

Пачатак руска-японскай вайны Сталыпін успрыняў крытычна. Паводле ўспамінаў дачкі, у коле сям’і ён сказаў:

Як можа мужык ісці радасна ў бой, баронячы нейкую арандаваную зямлю ў невядомых яму краях? Сумная і цяжкая вайна, не прыхарошаная ахвярным парывам129.

Пасля паразы ў вайне з Японіяй Расійскую імперыю захліснулі рэвалюцыйныя падзеі. Пры навядзенні парадку Сталыпін выяўляў рэдкую мужнасць і адвагу, што адзначаюць сведкі таго часу^150110—113. Ён бяззбройным і без якой-небудзь аховы ўваходзіў у цэнтр бушавалых натоўпаў. Гэта так дзейнічала на народ, што натоўп сам сабой ставаў больш спакойным.

Сучаснік Сталыпіна В. Б. Лапухін так апісвае адзін з эпізодаў рэвалюцыйных падзей таго часу:

Досыць вядомы эпізод, калі Сталыпін у адносна сціплай ролі саратаўскага губернатара ў тую пару, калі губернатараў расстрэльвалі, як курапатак, уразаецца ў натоўп, які бунтуе. На яго наступае чалавек з выяўна агрэсіўнымі намерамі, з забойствам у поглядзе. Сталыпін кідае яму на рукі знятае з плячэй формавае паліто з загадам, аддадзеным так, як умее загадваць адна толькі ўпэўненая ў сабе адвага: «Трымай». Агаломшаны прэзумптыўны «забойца» машынальна падхапляе губернатарскае паліто. Яго рукі заняты. Ён паралізаваны. І ўжо думкай далёкі ад крывавай расправы. Сталыпін спакойна трымае прамову загіпнатызаванаму яго мужнасцю натоўпу. І Сталыпін, і натоўп мірна разыходзяцца.

Пасля «разаніны ў Малінаўцы», падчас якой загінулі 42 чалавекі, у Саратаў накіроўваюць генерал-ад’ютанта В. В. Сахарава. Сахараў спыніўся ў доме Сталыпіна. Эсэрка Біцэнка, якая прыйшла пад выглядам наведніцы, застрэліла яго. Эпізод, што адбыўся ў Балашоўскім павеце, калі лекарам-земцам пагражала небяспека з боку чарнасоценцаў, якія абложвалі іх, стаў вельмі вядомы. На выручку да абложаных з’явіўся сам губернатар і вывеў іх пад эскортам казакоў. Пры гэтым натоўп закідаў земцаў камянямі, адным з якіх быў зачэплены і Сталыпін.

Дзякуючы энергічным дзеянням Сталыпіна жыццё ў Саратаўскай губерні паступова супакойвалася. Дзеянні маладога губернатара былі заўважаны Мікалаем II, які двойчы выказаў яму асабістую падзяку за выяўленую стараннасць.

У другой палове красавіка 1906 года Сталыпіна выклікалі ў Царскае Сяло тэлеграмай за подпісам імператара. Сустрэўшы яго, Мікалай II сказаў, што пільна сачыў за дзеяннямі ў Саратаве і, лічачы іх выключна выбітнымі, прызначае яго міністрам унутраных спраў.

Сталыпін, які перажыў рэвалюцыю і чатыры замахі, спрабаваў адмовіцца ад пасады. Характэрна, што двое з яго папярэднікаў на гэтым пасту — Сіпягін і Плевэ — былі забіты рэвалюцыянерамі. Пра страх і нежаданне многіх урадоўцаў займаць адказныя пасты, баючыся замахаў, неаднаразова ў сваіх мемуарах паказваў першы прэм’ер-міністр Расійскай імперыі Вітэ.

На гэта гасудар адказаў:

— Пётр Аркадзьевіч, я вас вельмі прашу прыняць гэты пост.

— Ваша вялікасць, не магу, гэта было б супраць майго сумлення.

— Тады я вам гэта загадваю.

Майму бацьку нічога не заставалася, як схіліцца перад выяўленай у такой форме воляй свайго гасудара, і ён вярнуўся ў Саратаў толькі на вельмі кароткі час, каб здаць справы губерні^:160.

Міністр унутраных спраў

Міністр унутраных спраў з’яўляўся першым сярод іншых міністраў Расійскай імперыі па сваёй ролі і маштабе дзейнасці. У яго веданні былі:

• кіраванне справамі пошты і тэлеграфа
• дзяржаўная паліцыя
• турмы, высылкі
• губернскія і павятовыя адміністрацыі
• узаемадзеянне з земствамі
• харчовая справа (забеспячэнне насельніцтва харчам пры неўраджаі)
• пажарная частка
• страхаванне
• медыцына
• ветэрынарыя
• мясцовыя суды і інш.

Пасля заняцця паста прэм’ер-міністра Сталыпін сумяшчаў абодва пасты, застаючыся міністрам унутраных спраў да канца свайго жыцця.

Пачатак яго працы на новым посце супаў з пачаткам працы I Дзяржаўнай думы, якая была галоўным чынам прадстаўлена левымі, якія ад пачатку сваёй працы ўзялі курс на канфрантацыю з уладай^:156. Савецкі гісторык Арон Аўрэх адзначаў, што Сталыпін аказаўся добрым прамоўцам, а некаторыя яго фразы рабіліся крылатымі. Усяго на пасту міністра ўнутраных спраў Сталыпін выступаў перад дэпутатамі I Дзяржаўнай думы тройчы. Пры гэтым усе тры разы яго прамовы суправаджаліся шумам, крыкамі і выкрыкамі з месцаў «Даволі», «Далоў», «Адстаўка».

Сталыпін адразу даў зразумець, што «трэба справядліва і цвёрда ахоўваць парадак у Расіі». Адказваючы на папрокі пра недасканаласць законаў і, адпаведна, немагчымасць іх слушнага ўжывання, ён прамовіў фразу, якая атрымала шырокую слыннасць

Нельга сказаць вартавому: у цябе старая крамянёвая стрэльба; ужываючы яе, ты можаш параніць сябе і чужых; кінь стрэльбу. На гэта сумленны вартавы адкажа: пакуль я на посце, пакуль мне не далі новай стрэльбы, я буду імкнуцца ўмела дзейнічаць старой.

Пра рэвалюцыйнасць Думы гаворыць яе адмова прыняць да вымогі агульнай палітычнай амністыі папраўку дэпутата М. А. Стаховіча, якая асуджала адначасова і палітычныя крайнасці, у тым ліку тэрор супраць улады. На яго довады пра тое, што на 90 пакараных смерцю за апошнія месяцы даводзіцца 288 забітых і 388 параненых прадстаўнікоў улады, большай часткай простых гарадавых, — з лаў левых крычалі: «Мала!»…^:167.

Такое супрацьстаянне паміж выканаўчай і заканадаўчай уладамі стварала цяжкасці для выхаду з паваеннага крызісу і рэвалюцыі. Абмяркоўвалася магчымасць стварэння ўрада з удзелам апазіцыйнай партыі кадэтаў, якая мела большасць у Думе. Сталыпін, чыя папулярнасць і ўплыў на цара ўзмацняліся, сустракаўся з лідарам кадэтаў Мілюковым. На выказаныя сумневы пра тое, што кадэты не змогуць утрымаць парадак і супрацьстаяць рэвалюцыі, Мілюкоў адказваў:

Гэтага мы не баімся. Калі трэба будзе, мы паставім гільяціны на плошчах і будзем бязлітасна распраўляцца з усімі, хто вядзе барацьбу супраць урада, які абапіраецца на народны давер:58.

Апошнім рашэннем Думы, якое канчаткова схіліла цара да яе роспуску, стаў зварот да насельніцтва з тлумачэннямі па аграрным пытанні і заявай, што яна «ад прымусовага адчужэння прыватнаўласніцкіх зямель не адступіць». Заадно з Думай быў распушчаны ўрад Гарамыкіна. Новым прэм’ер-міністрам стаў Сталыпін.

Прэм’ер-міністр

П. А. Сталыпін. Партрэт работы І. Рэпіна (1910).

8 (21) ліпеня 1906 года Першая Дзяржаўная дума была распушчана імператарам. Сталыпін замяніў І. Л. Гарамыкіна на посце старшыні Савета міністраў з захаваннем пасады міністра ўнутраных спраў.

Адразу ж пасля прызначэння Сталыпін пачаў перамовы пра запрашэнне ў новы кабінет папулярных парламенцкіх і грамадскіх дзеячаў, якія належалі да Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі і «Саюза 17 кастрычніка». Міністэрскія пасты спачатку прапанаваліся Д. М. Шыпову, кн. Г. Я. Львову, гр. П. А. Гейдэну, М. М. Львову, А. І. Гучкову; падчас далейшых перамоў таксама разглядаліся кандыдатуры А. Ф. Коні і кн. Я. М. Трубяцкога. Грамадскія дзеячы, упэўненыя, што будучая II Дума зможа прымусіць урад да стварэння адказнага перад Думай кабінета, мелі мала зацікаўленасці ў дзейнасці ў якасці каронных міністраў у змяшаным грамадска-чынавенскім кабінеце; магчымасць уваходжання ва ўрад яны абстаўлялі такімі ўмовамі, якія свядома не маглі быць прыняты Сталыпіным. Да канца ліпеня перамовы цалкам праваліліся. Паколькі гэта была ўжо трэцяя няўдалая спроба прыцягнення грамадскіх дзеячаў ва ўрад (першая спроба была зроблена С. Ю. Вітэ ў кастрычніку 1905 года, адразу пасля выдання Кастрычніцкага маніфеста, другая — самім Сталыпіным у чэрвені 1906 года, перад роспускам I Думы), Сталыпін у выніку цалкам расчараваўся ў ідэі грамадскага кабінета і надалей узначальваў урад чыста бюракратычнага складу.

Пры ўступе на пасаду прэм’ер-міністра Сталыпін настаяў на адстаўцы галоўкіраўніка землеўпарадкаваннем і земляробствам А. С. Сцішынскага і обер-пракурора Свяцейшага Сінода кн. А. А. Шырынскага-Шыхматава, пры захаванні ўсяго астатняга складу папярэдняга кабінета І. Л. Гарамыкіна.

На пасту прэм’ер-міністра Сталыпін дзейнічаў вельмі энергічна. Яго запомнілі як бліскучага прамоўцу, многія фразы з прамоў якога сталі крылатымі, чалавека, які саўладаў з рэвалюцыяй, рэфарматара, адважнага чалавека, на якога былі здзейснены некалькі замахаў. На пасадзе прэм’ер-міністра Сталыпін заставаўся аж да сваёй смерці, якая наступіла з прычыны замаху ў верасні 1911 года.

Роспуск II Думы. Новая выбарчая сістэма. III Дума

Карыкатура «Галавін піша адказ Сталыпіну».

Адносіны Сталыпіна з II Дзяржаўнай думай былі вельмі напружанымі. У заканадаўчы орган улады ўваходзілі больш сотні прадстаўнікоў партый, якія непасрэдна выступалі за скіданне існавалага ладу, — РСДРП (якая пазней падзялілася на бальшавікоў і меншавікоў) і эсэры, чые прадстаўнікі неаднаразова ўладкоўвалі замахі і забойствы найвышэйшых службовых асоб Расійскай імперыі. Польскія дэпутаты выступалі за вылучэнне Польшчы з Расійскай імперыі ў асобную дзяржаву. Дзве самыя шматлікія фракцыі кадэтаў і трудавікоў выступалі за прымусовае адчужэнне зямель у памешчыкаў з наступнай перадачай сялянам.

Члены партый, якія выступалі за змену дзяржаўнага ладу, трапіўшы ў Дзяржаўную думу, працягвалі займацца рэвалюцыйнай дзейнасцю, пра што неўзабаве стала вядома паліцыі, кіраўніком якой з’яўляўся Сталыпін. 7 мая 1907 года ён абнародаваў у Думе «Урадавае паведамленне пра змову», выяўленую ў сталіцы, што ставіла сваёй мэтай здзяйсненне тэрарыстычных актаў супраць імператара, вялікага князя Мікалая Мікалаевіча і супраць яго самога:

У лютым бягучага года аддзяленне па ахоўванні грамадскага парадку і бяспекі ў Пецярбургу атрымала звестку пра тое, што ў сталіцы ўтварылася злачынная супольнасць, што паставіла найбліжэйшай мэтай сваёй дзейнасці здзяйсненне шэрага тэрарыстычных актаў. […] Зараз папярэднім вынікам усталявана, што з ліку затрыманых асоб значны лік выкрываецца ў тым, што яны ўступілі ва ўтвораную ў складзе партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў супольнасць, што паставіла мэтай сваёй дзейнасці замах на святую асобу Гасудара Імператара і здзяйсненне тэрарыстычных актаў, накіраваных супраць Вялікага Князя Мікалая Мікалаевіча і старшыні Савета Міністраў […] У кватэры аказаліся, сапраўды, члены Дзяржаўнай думы.

Урад падаў Думе ўльтыматум, патрабуючы зняць дэпутацкую недатыкальнасць з меркаваных удзельнікаў змовы, падаўшы Думе кароткі тэрмін для адказу. Пасля таго, як Дума не пагадзілася на ўмовы ўрада неадкладна і перайшла да працэдуры абмеркавання вымогаў, цар, не чакаючы канчатковага адказу, 3 чэрвеня распусціў Думу. Акт 3 чэрвеня фармальна парушаў «маніфест 17 кастрычніка» і Асноўныя законы 1906 года, у сувязі з чым праціўнікамі ўрада быў названы «трэццячэрвеньскім пераваротам».

Паколькі звесткі пра ўдзел дэпутатаў у складанні так званага «салдацкага наказу» — рэвалюцыйнага закліку, звернутага ад салдатаў да сацыял-дэмакратычнай фракцыі Думы — былі атрыманы ад інфарматара Дэпартамента паліцыі Шорнікавай, якая сама брала ўдзел у напісанні гэтага дакумента, сутнасць падзей застаецца няяснай. Гісторыкі савецкага перыяду, услед за левай часткай Думы, былі перакананы ў тым, што ўся гісторыя ад пачатку да канца з’яўлялася паліцэйскай правакацыяй, распачатай па ініцыятыве Сталыпіна. У той жа час, актывісты рэвалюцыйных партый не мелі патрэбы ў правакацыях для вядзення супрацьурадавай дзейнасці, так што цалкам імаверны і варыянт, пры якім агент паліцыі выканаў проста функцыі інфарматара. Ва ўсякім разе, ужо пасля смерці Сталыпіна, урад усімі сіламі імкнуўся схаваць сляды ўдзелу інфарматара паліцыі ў інцыдэнце.

Наступным крокам стала змена выбарчай сістэмы. Як пісаў Вітэ,

Я і ў той час не разумеў: чаму ўрад робіць другую пробу з Дзяржаўнай думай, збіраючы яе на падставе існуючага выбарчага закона, […] бо для мяне было ясна, што існасць думскіх гледжанняў другой Дзяржаўнай Думы будзе такая ж, як і першай, і калі б па тым жа законе працягвалі абіраць і наступныя Думы, то сутнасць наступных Дум была б тая ж самая, як і папярэдніх.

Новая выбарчая сістэма, якая выкарыстоўвалася пры выбарах у Дзяржаўныя думы III і IV скліканняў, павялічыла прадстаўніцтва ў Думе землеўласнікаў і заможных гараджан, а таксама рускага насельніцтва ў адносінах да нацыянальных меншасцей, што прывяло да фарміравання ў III і IV Думах праўрадавай большасці. Большасць у новаабранай III Думе склалі «акцябрысты», якія атрымалі 154 мандаты. Змешчаныя ў цэнтры «акцябрысты» забяспечвалі Сталыпіну прыняцце законапраектаў, уступаючы ў кааліцыю па тых ці іншых пытаннях або з правымі, або з левымі членамі парламента. У той жа час, шчыльнымі асабістымі сувязямі са Сталыпіным (на думку многіх сучаснікаў — яго простым заступніцтвам) адрознівалася менш шматлікая партыя Усерасійскі нацыянальны саюз (УНС), якая лідзіравала ў думскай нацыянальнай фракцыі, што займала прамежкавае становішча паміж акцябрыстамі і правай фракцыяй.

Паводле сведчанняў сучасніка, III Дума з’явілася «стварэннем Сталыпіна». Стасункі Сталыпіна з III Думай уяўлялі сабою складаны ўзаемны кампраміс. Хоць свядома праўрадавыя партыі (акцябрысты і нацыяналісты) складалі большасць, гэтыя партыі не былі марыянеткавымі; супрацоўніцтва з імі патрабавала вызначаных саступак з боку ўрада. У цэлым, Сталыпін быў змушаны памяняць агульную падтрымку ўрадавага курса парламентам на прадастаўленне дружалюбным партыям магчымасці выявіць сябе: зацягваць абмеркаванне важных законапраектаў на доўгія гады, уносіць шматлікія, але малаістотныя змены і г. д. Найболей негатыўны вынік даў тлелы канфлікт Думы і Дзяржаўнага Савета — большасць Думы наўмысна рэдагавала найболей важныя законы такім чынам, што больш кансерватыўны Дзяржсавет іх потым адхіляў. Агульная палітычная сітуацыя ў Думе аказалася такой, што ўрад баяўся ўносіць у Думу ўсе законы, звязаныя з грамадзянскім і рэлігійным раўнапраўем (асабліва з прававым становішчам яўрэяў), бо гарачае абмеркаванне падобных тэм магло вымусіць урад распусціць Думу. Сталыпін не змог дасягнуць паразумення з Думай па прынцыпова важным пытанні пра рэформу мясцовага кіравання, увесь пакет урадавых законапраектаў па дадзенай тэме захрас у парламенце назаўжды. У той жа час, урадавыя праекты бюджэту заўсёды знаходзілі падтрымку Думы.

Сталыпіна крытыкуюць за тое, што, апроч спраў дзяржаўнай важнасці, ён напаўняў Думу «заканадаўчай жуйкай», што пазбаўляла прадстаўнікоў заканадаўчага сходу ініцыятывы. У абгрунтаванні прыводзяцца назвы некаторых пытанняў, якія абмяркоўваліся на пасяджэннях:

• «Пра парадак вылічэння 2 % пенсійных вылікаў пры заліку службоўцам у мужчынскім і жаночым вучылішчах пры евангелічна-лютэранскай царкве Св. Пятра і Паўла ў Маскве ў тэрмін выслугі на пенсію ранейшай да выдання закона 2 лютага 1904 г. службы іх у памянёных вучылішчах у выпадку немагчымасці дакладнага высвятлення памеру ўтрымання, атрыманага за адняты час»
• «Пра ўстанову пры Эрыванскай настаўніцкай семінарыі 20 стыпендый для выхаванцаў-татар, з водпускам са скарбу па 2600 р. у год, пра дадатковае асігнаванне па 140 р. у год на ўзнагароду настаўніка спеваў пры названай семінарыі і ператварэнні аднакласнага пачатковага вучылішча пры гэтай семінарыі ў двухкласны склад і дадатковым асігнаванні на яго ўтрыманне па 930 р. у год»
• «Пра вызваленне ад вайсковай павіннасці калевіцкага духавенства бошынскага хурула Данской вобласці».

Адным з важных крокаў Сталыпіна, накіраваных на падвышэнне якасці заканатворчай працы, было скліканне Савета па справах мясцовай гаспадаркі, створанага яшчэ ў 1904 годзе па ініцыятыве міністра ўнутраных спраў Плевэ. Падчас чатырох сесій (1908—1910) у Савеце, названай пагалоскай «Пераддум’ем», прадстаўнікі грамадскасці, земстваў і гарадоў разам з чыноўнікамі ўрада абмяркоўвалі шырокае кола законапраектаў, якія ўрад рыхтаваўся ўносіць у Думу. На найболей важных абмеркаваннях старшыняваў сам Сталыпін.

Закон пра ваенна-палявыя суды

Закон пра ваенна-палявыя суды быў выдадзены ва ўмовах рэвалюцыйнага тэрору ў Расійскай імперыі. У 1901—1907 гады былі ажыццёўлены дзясяткі тысяч тэрарыстычных актаў, у выніку якіх загінулі больш 9 тысяч чалавек. Сярод іх былі як высокія службовыя асобы дзяржавы, так і простыя гарадавыя. Часта ахвярамі ставаліся выпадковыя людзі.

Падчас рэвалюцыйных падзей 1905—1907 гадоў Сталыпін асабіста сутыкнуўся з актамі рэвалюцыйнага тэрору. У яго стралялі, кідалі бомбу, накіроўвалі ў грудзі рэвальвер. У гэты час рэвалюцыянеры атруілі адзінага сына Сталыпіна, якому было ўсяго два гады.

Сярод загінулых ад рэвалюцыйнага тэрору былі сябры і блізкія знаёмыя Сталыпіна (да апошніх варта аднесці, перадусім, В. Плевэ і В. Сахарава). І ў тым і іншым выпадку забойцам атрымалася пазбегнуць смяротнага пакарання з прычыны судовых затрымак, адвакацкіх хітрыкаў і гуманнасці грамадства.

Выбух на Аптэкарскай выспе 12 жніўня 1906 года забраў жыцці некалькіх дзясяткаў людзей, якія выпадкова аказаліся ў сядзібе Сталыпіна. Былі параненыя і двое дзяцей Сталыпіна — Наталля і Аркадзь. У момант выбуху яны разам з няняй знаходзіліся на балконе і былі выкінуты выбуховай хваляй на маставую. У Наталлі былі раздроблены косткі ног і некалькі гадоў яна не магла хадзіць, раненні Аркадзя аказаліся няцяжкімі^:185—189, няня дзяцей загінула.

19 жніўня 1906 года ў якасці «меры выключнай аховы дзяржаўнага парадку» быў прыняты «Закон пра ваенна-палявыя суды», які ў губернях, пераведзеных на ваеннае становішча ці становішча надзвычайнай аховы, часова ўводзіў асаблівыя суды з афіцэраў, якія ведалі толькі справамі, дзе злачынства было яўным (забойства, разбой, рабаванне, напады на ваенных, паліцэйскіх і службовых асоб). Прысуд суда адбываўся цягам сутак пасля здзяйснення злачынства. Разбор справы мог доўжыцца не больш за двое сутак, прысуд прыводзіўся ў выкананне на працягу 24 гадзін. Увядзенне ваенна-палявых судоў былі выклікана тым, што ваенныя суды (увесь час дзеючыя), якія на той момант разбіралі справы пра рэвалюцыйны тэрор і цяжкія злачынствы ў губернях, абвешчаных на выключным становішчы, выяўлялі, на думку ўрада, празмерную мяккасць і зацягвалі разгляд спраў. Тым часам як у ваенных судах справы разглядаліся пры абвінавачаных, якія маглі карыстацца паслугамі абаронцаў і прадстаўляць сваіх сведак, у ваенна-палявых судах абвінавачаныя былі пазбаўленыя ўсіх правоў.

У сваёй прамове ад 13 сакавіка 1907 года перад дэпутатамі II Думы прэм’ер так абгрунтоўваў патрэбу дзеяння гэтага закона:

Дзяржава можа, дзяржава абавязана, калі яна знаходзіцца ў небяспецы, прымаць самыя строгія, самыя выключныя законы, каб захаваць сябе ад распаду.

Бываюць, спадары, фатальныя моманты ў жыцці дзяржавы, калі дзяржаўная патрэба стаіць вышэй права і калі належыць абіраць паміж цэласцю тэорый і цэласцю бацькаўшчыны.

Падаўленне рэвалюцыі суправаджалася пакараннямі смерцю асобных яе ўдзельнікаў па абвінавачаннях у бунце, тэрарызме і падпалах памешчыцкіх сядзіб. За восем месяцаў свайго існавання (закон пра ваенна-палявыя суды не быў унесены ўрадам на зацверджанне ў III Думу і аўтаматычна страціў сілу 20 красавіка 1907 года; надалей разгляд спраў пра цяжкія злачынствы перадаваўся ў ваенна-акруговыя суды, у якіх выконваліся працэсуальныя нормы вытворчасці. Ваенна-палявыя суды вынеслі 1102 смяротныя прысуды, але пакараныя смерцю былі 683 чалавекі. Усяго за 1906—1910 гады ваенна-палявымі і ваенна-акруговымі судамі па, так званых, «палітычных злачынствах» былі вынесены 5735 смяротных прысудаў, з якіх 3741 выкананыя. Да катаржных прац прысуджаны 66 тысяч. Галоўным чынам пакаранні смерцю прыводзіліся ў выкананне праз павешанне.

Маштаб рэпрэсій стаў беспрэцэдэнтным для расійскай гісторыі — за папярэднія 80 гадоў — з 1825 па 1905 гады — дзяржава па палітычных злачынствах вынесла 625 смяротных прысудаў, з якіх 191 быў прыведзены ў выкананне. Пазней Сталыпіна рэзка асуджалі за настолькі жорсткія меры. Смяротнае пакаранне ў многіх выклікала непрыманне, і яго ўжыванне непасрэдна сталі злучаць з палітыкай, што праводзілася Сталыпіным. Ва ўжытак увайшлі тэрміны «хуткастрэльная юстыцыя» і «сталыпінская рэакцыя». У прыватнасці, адзін з вядомых кадэтаў Ф. І. Родзічаў падчас выступу ў запальчывасці дапусціў абразлівы выраз «сталыпінскі гальштук», як аналогію з выразам Пурышкевіча «мураўёўскі каўнер» (М. М. Мураўёў-Віленскі, які здушыў паўстанне 1863—1864 гадоў атрымаў у апазіцыйна настроенай часткі грамадства Расійскай імперыі мянушку «Мураўёў-вешальнік»). Прэм’ер-міністр, што знаходзіўся ў той момант на пасяджэнні, запатрабаваў ад Родзічава «задавальнення», гэта значыць выклікаў яго на дуэль. Прыгнечаны крытыкай дэпутатаў Родзічаў публічна прынёс свае выбачэнні, якія былі прыняты. Нягледзячы на гэта, выраз «сталыпінскі гальштук» стаў крылатым. Пад гэтымі словамі мелася на ўвазе пятля шыбеніцы.

Леў Талстой у артыкуле «Не магу маўчаць!» выступіў супраць ваенна-палявых судоў і адпаведна палітыкі ўрада:

Жудасней жа ўсяго ў гэтым тое, што ўсе гэтыя нялюдскія гвалты і забойствы, апроч таго простага зла, якое яны прычыняюць ахвярам гвалтаў і іх сем’ям, прычыняюць яшчэ большае, найвялікшае зло ўсяму народу, разносячы хутка разбэшчванне ўсіх саслоўяў рускага народа, якое пашыраецца, як пажар па сухой саломе. Шырыцца ж гэта разбэшчванне асабліва хутка сярод простага, працоўнага народа таму, што ўсе гэтыя злачынствы, што перавышаюць у сотні разоў усё тое, што рабілася і робіцца простымі злодзеямі і разбойнікамі і ўсімі рэвалюцыянерамі разам, здзяйсняюцца пад маркай чагосьці патрэбнага, добрага, патрэбнага, якое не толькі апраўдваецца, але падтрымліваецца рознымі, непадзельнымі ў паняццях народа са справядлівасцю і нават святасцю ўстановамі: сенатам, сінодам, думай, царквой, царом.

Л. М. Талстога падтрымалі многія вядомыя людзі таго часу, у прыватнасці, Леанід Андрэеў, Аляксандр Блок, Ілья Рэпін. Часопіс «Веснік Еўропы» надрукаваў спачувальны водгук «Леў Талстой і яго „Не магу маўчаць“».

У выніку, з прычыны прынятых мер, рэвалюцыйны тэрор быў падаўлены, перастаў насіць масавы характар, выяўляючыся толькі адзінкавымі спарадычнымі актамі гвалту. Дзяржаўны парадак у краіне быў захаваны.

Фінляндскае пытанне

Падчас прэм’ерства Сталыпіна Вялікае Княства Фінляндскае з’яўлялася асаблівым рэгіёнам Расійскай імперыі.

Да 1906 года яго асаблівы статус пацвярджаўся наяўнасцю «канстытуцый» — шведскіх законаў перыяду кіравання Густава III («Форма кіравання» ад 21 жніўня 1772 года і «Акт злучэння і бяспекі» ад 21 лютага і 3 красавіка 1789 года), якія дзейнічалі ў Фінляндыі да ўваходжання ў склад Расійскай імперыі. Вялікае Княства Фінляндскае валодала ўласным заканадаўчым органам — чатырохсаслоўным соймам, шырокай аўтаноміяй ад цэнтральнай улады.

7 (20) ліпеня 1906 года, за дзень да роспуску Першай Дзяржаўнай думы і прызначэння Сталыпіна прэм’ер-міністрам, Мікалай II зацвердзіў прыняты соймам новы соймавы статут (фактычна, канстытуцыю), які меў пад сабою скасаванне састарэлага саслоўнага сойма і ўвядзенне ў Вялікім Княстве аднапалатнага парламента (таксама па традыцыі названага соймам — цяпер Эдускунта), абіранага з дапамогай усеагульнага выбарчага права ўсімі грамадзянамі старэй 24 гадоў.

Пётр Сталыпін за час свайго прэм’ерства 4 разы выступаў з прамовамі адносна Вялікага Княства. У іх ён паказваў на непрымальнасць некаторых асаблівасцей улады ў Фінляндыі. У прыватнасці, ён падкрэсліваў, што няўзгодненасць і непадкантрольнасць многіх фінскіх устаноў вярхоўнай улады прыводзіць да непрымальных для адзінай краіны вынікаў:

З прычыны гэтага рэвалюцыянеры, якія перайшлі мяжу, знаходзілі сабе ў Фінляндыі, на тэрыторыі рускай імперыі, надзейнае сховішча, значна больш надзейнае, чым у суседніх дзяржавах, якія з вялікім жаданнем прыходзяць у межах канвенцый і закона на дапамогу нашай рускай паліцыі. (5 мая 1908 года)

У 1908 годзе ён дамогся таго, каб фінляндскія справы, якія закраналі расійскія інтарэсы, разглядаліся ў Савеце міністраў.

17 чэрвеня 1910 года Мікалай II зацвердзіў распрацаваны ўрадам Сталыпіна закон «Пра парадак выдання датычных Фінляндыі законаў і пастаноў агульнадзяржаўнага значэння», якім значна падразалася фінляндская аўтаномія і ўзмацнялася роля цэнтральнай улады ў Фінляндыі.

Паводле сцвярджэння фінскага гісторыка Ціма Віхавайнена, апошнімі словамі Сталыпіна былі «Галоўнае… Каб Фінляндыя…» — відаць, ён меў на ўвазе патрэбу знішчыць гнёзды рэвалюцыянераў на тэрыторыі Фінляндыі.

Яўрэйскае пытанне

Сталыпін (у белым мундзіры справа) пры прадстаўленні імператару яўрэйскай дэлегацыі і паднясенні ёю Торы. 30 жніўня 1911 года.

Яўрэйскае пытанне ў Расійскай імперыі часоў Сталыпіна прадстаўляла сабою праблему дзяржаўнай важнасці. Для яўрэяў існаваў цэлы шэраг абмежаванняў. У прыватнасці, за межамі, так званай, мяжы аселасці ім забаранялася сталае жыхарства. Такое нераўнапраўе адносна часткі насельніцтва імперыі па рэлігійнай прыкмеце прыводзіла да таго, што многія ўшчэмленыя ў сваіх правах маладыя людзі ішлі ў рэвалюцыйныя партыі.

З іншага боку, сярод кансерватыўна наладжанага насельніцтва і вялікай часткі прадстаўнікоў улады панавалі антысеміцкія настроі. У час рэвалюцыйных падзей 1905—1907 гадоў яны выявіліся, у прыватнасці, у масавых яўрэйскіх пагромах і з’яўленні такіх, г. зв., «чарнасоценных» арганізацый, як «Саюз рускага народа» (СРН), Рускі народны саюз імя Міхаіла Архангела і іншых. Чарнасоценцы адрозніваліся крайнім антысемітызмам і выступалі за яшчэ большае ўшчамленне яўрэяў у правах. Пры гэтым яны карысталіся вялікім уплывам у грамадстве і сярод іх членаў у розны час знаходзіліся бачныя палітычныя дзеячы і прадстаўнікі духавенства. Урад Сталыпіна, у цэлым, знаходзіўся ў канфрантацыі з «Саюзам рускага народа», які не падтрымліваў і рэзка крытыкаваў палітыку, якая праводзілася Сталыпіным. У той жа час ёсць дадзеныя пра вылучэнне СРН і яго бачным дзеячам грошай з дзесяцімільённага фонду Міністэрства ўнутраных спраў, прызначанага для вербавання інфарматараў і іншых дзеянняў, што не падлягаюць разгалашэнню. Пра палітыку Сталыпіна ў дачыненні чарнасоценцаў паказальнымі з’яўляюцца ліст адэскаму кіраўніку горада і бачнаму прадстаўніку СРН І. М. Талмачову, у якім даецца самая пахвальная ацэнка дадзенай арганізацыі, і сведчанні таго ж Талмачова 1912 года, калі СРН разваліўся на шэраг варагуючых арганізацый

Мяне прыгнятае думка пра поўны развал правых. Сталыпін дасягнуў свайго, плады яго палітыкі мы пажынаем зараз; усё настроіліся адзін супраць аднаго.

Падчас службы ў Коўне і Гродне Сталыпін пазнаёміўся з побытам яўрэйскага насельніцтва. Паводле ўспамінаў старэйшай дачкі Марыі:

Падчас абеду перад вокнамі ядальні, у добрае надвор'е, ці ў перадпакоі, у дождж, іграў яўрэйскі аркестр, што таксама з'яўляўся на імяніны без запрашэння. Тата любіў заказваць музыкантам яўрэйскі танец «маюфес», які яны з асаблівым задавальненнем і запалам выконвалі:77—78.

Падчас службы гродзенскім губернатарам па ініцыятыве Сталыпіна было адкрыта яўрэйскае двухкласнае народнае вучылішча.

Калі Сталыпін заняў найвышэйшыя пасты ў Расійскай імперыі, то на адным з пасяджэнняў Савета міністраў ён падняў яўрэйскае пытанне. Пётр Аркадзьевіч папрасіў «шчыра выказацца пра тое, што трэба паставіць пытанне пра скасаванне ў заканадаўчым парадку некаторых ледзь не залішніх абмежаванняў у дачыненні да яўрэяў, якія асабліва раздражняюць яўрэйскае насельніцтва Расіі і, не ўносячы ніякай рэальнай карысці для рускага насельніцтва, […] толькі падтрымліваюць рэвалюцыйны настрой яўрэйскай масы»^:206—208. Паводле ўспамінаў міністра фінансаў і наступніка Сталыпіна на пасту прэм’ер-міністра Какоўцава, ніхто з членаў савета прынцыповых пярэчанняў не выказаў. Толькі Шванебах адзначыў, што «трэба быць вельмі асцярожным у выбары моманту для ўзрушэння яўрэйскага пытання, бо гісторыя вучыць, што спробы вырашэння гэтага пытання прыводзілі толькі да марных чаканняў, бо яны сканчаліся звычайна другараднымі цыркулярамі»^:206—208.

Паводле ўспамінаў У. І. Гуркі, пасля яго (Гуркі) рэзкага выступу супраць законапраекта пачаліся спрэчкі, якія пазначылі два процілеглыя пункты гледжання. «Сталыпін спачатку, як быццам, бараніў праект, але потым бачна збянтэжыўся і сказаў, што пераносіць рашэнне пытання на іншае пасяджэнне». На наступным пасяджэнні па прапанове Сталыпіна Савет павінен быў галасаваннем вызначыць агульную думку па законапраекце, якая павінна было быць пададзена імператару як аднагалосная думка ўрада. У гэтым выпадку Савет міністраў прымаў усю адказнасць за рашэнне пытання на сябе, не перакладаючы яго на кіраўніка дзяржавы.

Вынік атрымаўся, аднак, зусім нечаканы. Большасць Савета праект ухваліла, прытым самае цікаўнае, што ў ліку меншасці быў Сталыпін, які сам унёс праект на абмеркаванне спадароў міністраў, а Гасудар, нягледзячы на аднагалосную думку Савета, не зацвердзіў яго, паступіўшы, такім чынам, як бы насуперак усяму складу ўрада і прыняўшы, такім чынам, цалкам на сябе ўсю адказнасць за яго нездзяйсненне. З нагоды адхілення гэтага праекта па Пецярбурзе хадзілі розныя версіі. Расказвалі, што тут галоўную ролю адыграў той самы Юзефовіч, які быў адным з аўтараў маніфеста пра ўмацаванне самадзяржаўя; казалі, што сам Сталыпін раіў цару яго не зацвярджаць. Былі і іншыя версіі; якая з іх справядлівая, я не ведаю.

Мікалаю II быў накіраваны журнал Савета міністраў, у якім выказвалася думка і прыводзіўся законапраект пра скасаванне мяжы аселасці для яўрэяў.

10 снежня 1906 года ў лісце Мікалай II адхіліў дадзены законапраект з матываваннем «Унутраны голас усё настойлівей паўтарае Мне, каб я не браў гэтага рашэння на сябе». У адказ Сталыпін, не згодны з рашэннем імператара, напісаў яму пра тое, што чуткі пра дадзены законапраект ужо трапілі ў прэсу і рашэнне Мікалая выкліча пагалоскі ў грамадстве:

Зараз для грамадства і яўрэйства пытанне будзе стаяць так: Савет аднагалосна выказаўся за скасаванне некаторых абмежаванняў, але Гасудар пажадаў захаваць іх.

У тым жа лісце ён казаў:

Выходзячы з пачаткаў грамадзянскага раўнапраўя, падараваных маніфестам 17 кастрычніка, яўрэі маюць законныя правы дамагацца поўнага раўнапраўя.

У сувязі з гэтым прэм’ер раіў Мікалаю адправіць законапраект у Думу для далейшага абмеркавання. Цар, паслухаўшыся парады Сталыпіна, перадаў пытанне на разгляд у Дзяржаўную думу.

Лёс сталыпінскага законапраекта сведчыць не ў карысць народнага прадстаўніцтва: ні II, ні III, ні IV Дума «не знайшлі часу» яго абмеркаваць. Для апазіцыйных партый аказалася «карысней» яго «замаўчаць», а «правыя» такія паслабленні спрадвечна не падтрымвалі.

З другой паловы 1907 года да канца прэм’ерства Сталыпіна ў Расійскай імперыі не было яўрэйскіх пагромаў. Сталыпін ужыў таксама свой уплыў на Мікалая II на тое, каб не дапусціць дзяржаўнай прапаганды Пратаколаў сіёнскіх мудрацоў — апублікаванай у пачатку XX стагоддзя фальшыўкі, што нібы даказвала існаванне яўрэйскай змовы, якая атрымала шырокую папулярнасць сярод правых расійскіх колаў.

Пры гэтым падчас урада Сталыпіна былі зноў вызначаны адсоткавыя нормы студэнтаў-яўрэяў у вышэйшых і сярэдніх навучальных установах. Хоць яны трохі павялічвалі іх у параўнанні з такім жа ўказам 1889 года, у перыяд рэвалюцыйных падзей 1905—1907 гг. папярэдні ўказ de facto не дзейнічаў, таму новы як бы аднаўляў існавалую несправядлівасць — набор у вышэйшыя і сярэднія навучальныя ўстановы быў заснаваны не на ведах, а на нацыянальнай прыналежнасці.

Выяўленне 20 сакавіка 1911 года ў Кіеве забітага хлопчыка Андрэя Юшчынскага стала адпраўным пунктам «справы Бейліса» і выклікала значны ўздым антысеміцкіх настрояў у краіне. Кіеўскае ахоўнае аддзяленне атрымала загад Сталыпіна «сабраць падрабязныя звесткі па справе пра забойства хлопчыка Юшчынскага і паведаміць падрабязна пра прычыны гэтага забойства і пра вінаватых у ім». Сталыпін не верыў у рытуальнае забойства і таму жадаў, каб былі знойдзены сапраўдныя злачынцы. Гэты загад з’явіўся апошнім актам «яўрэйскай палітыкі» Сталыпіна.

Факты сведчаць^{:206—208:77—78}, што Сталыпін антысемітам не быў, хоць у многіх публікацыях яму і прыляпляюць гэты цэтлік, не прыводзячы пры гэтым важкіх довадаў. Адсутнічаюць якія б там ні было яго выказванні, што сведчаць пра наяўнасць у яго антысеміцкіх поглядаў.

Аграрная рэформа

Асноўны артыкул: Сталыпінская аграрная рэформа

Эканамічнае становішча расійскага сялянства пасля сялянскай рэформы 1861 года заставалася цяжкім. Земляробскае насельніцтва 50 губерняў Еўрапейскай Расіі, якое складала ў 1860-х гадах каля 50 мільёнаў чалавек, узрасло да 1900 года да 86 мільёнаў, з прычыны чаго зямельныя надзелы сялян, што складалі ў 60-х гадах у сярэднім 4,8 дзесяцін на душу мужчынскага насельніцтва, скараціліся да канца стагоддзя да сярэдняга памеру 2,8 дзесяцін. Пры гэтым прадукцыйнасць працы сялян у Расійскай імперыі была вельмі нізкай.

Прычынай нізкай прадукцыйнасці сялянскай працы была сістэма сельскай гаспадаркі. Перадусім, гэта былі састарэлыя трохполле і цераспалосіца, пры якіх траціна ворнай зямлі «гуляла» пад парам, а селянін апрацоўваў вузкія палоскі зямлі, што знаходзіліся на адлегласці адна ад адной. Апроч таго, зямля не прыналежала селяніну на правах уласнасці. Ёю распараджалася абшчына («мір»), якая размяркоўвала яе па «душах», па «едаках», па «працаўніках» ці якім-небудзь іншым спосабам (з 138 млн дзесяцін надзельных зямель каля 115 млн з’яўляліся супольнымі). Толькі ў заходніх абласцях сялянскія землі знаходзіліся ў валоданні сваіх гаспадароў. Пры гэтым ураджайнасць у гэтых губернях была вышэй, не было выпадкаў голаду пры неўраджаях. Гэта сітуацыя была добра вядомая Сталыпіну, які больш 10 гадоў правёў у заходніх губернях.

Пачаткам рэформы быў указ ад 9 лістапада 1906 года «Пра дапаўненне некаторых пастаноў дзеючага закона, датычных сялянскага землеўладання і землекарыстання». Указам быў абвешчаны шырокі комплекс мер па разбурэнні калектыўнага землеўладання сельскага грамадства і стварэнні класа сялян — паўнапраўных уласнікаў зямлі. Ва ўказе было пазначана, што «кожны гаспадар, які валодае зямлёй на супольным праве, можа ў кожны час патрабаваць умацавання за сабой у асабістую ўласнасць належнай яму часткі з азначанай зямлі».

Рэформа разгортвалася ў некалькіх кірунках:

• Павышэнне якасці правоў уласнасці сялян на зямлю, што складалася, перадусім, у замене калектыўнай і абмежаванай уласнасці на зямлю сельскіх грамадстваў паўнавартаснай прыватнай уласнасцю асобных сялян-гаспадароў. Мерапрыемствы ў гэтым кірунку насілі адміністрацыйна-праўны характар;
• Выкараненне састарэлых саслоўных грамадзянска-праўных абмежаванняў, што перашкаджалі эфектыўнай гаспадарчай дзейнасці сялян;
• Павышэнне эфектыўнасці сялянскай сельскай гаспадаркі; урадавыя мерапрыемствы складаліся ў заахвочанні вылучэння сялянам-уласнікам пляцовак «да аднаго месца» (водруба, хутара), што патрабавала правядзення дзяржавай вялікага аб’ёму складаных і дарагіх землеўпарадкавальных прац па развярстанні церазпалосных супольных зямель;
• Заахвочванне куплі прыватнаўласніцкіх (перадусім, памешчыцкіх) зямель сялянамі праз Сялянскі пазямельны банк. Уводзілася льготнае крэдытаванне. Сталыпін лічыў, што такім чынам уся дзяржава бярэ на сябе абавязкі па паляпшэнні жыцця сялян, а не перакладае іх на плечы нешматлікага класа памешчыкаў;
• Заахвочванне нарошчвання звароткавых сродкаў сялянскіх гаспадарак праз крэдытаванне ва ўсіх формах (банкаўскае крэдытаванне пад заклад зямлі, пазыкі членам кааператываў і таварыстваў);
• Пашырэнне простага субсідзіравання мерапрыемстваў гэтак званай «агранамічнай дапамогі» (агранамічнае кансультаванне, асветныя мерапрыемствы, утрыманне вопытных і ўзорных гаспадарак, гандаль сучасным абсталяваннем і ўгнаеннямі);
• Падтрымка кааператываў і таварыстваў сялян.

Да вынікаў рэформы варта аднесці наступныя факты. Заступніцтвы пра замацаванне зямлі ў прыватную ўласнасць былі пададзены членамі больш за 6 млн хатніх гаспадарак з існавалых 13,5 млн. З іх вылучыліся з абшчыны і атрымалі зямлю (сумарна 25,2 млн дзесяцін — 21,2 % ад агульнай колькасці надзельных земляў) у аднаасобную ўласнасць каля 1,5 мільёнаў (10,6 % ад агульнага ліку). Гэтак значныя змены ў сялянскім жыцці сталі магчымымі не ў апошнюю чаргу дзякуючы Сялянскаму пазямельнаму банку, які выдаў крэдытаў на суму ў 1 мільярд 40 мільёнаў рублёў. З 3 млн сялян, якія перасяліліся на выдзеленыя ім урадам у прыватную ўласнасць зямлі ў Сібір, 18 % вярнуліся назад і адпаведна 82 % засталіся на новых месцах. Памешчыцкія гаспадаркі страцілі былую гаспадарчую значнасць. Сяляне ў 1916 годзе засявалі (на ўласнай і арандаванай зямлі) 89,3 % земляў і валодалі 94 % сельскагаспадарчых жывёл.

Ацэнку рэформаў Сталыпіна абцяжарвае тая акалічнасць, што рэформы не былі ажыццёўлены цалкам з прычыны трагічнай гібелі Сталыпіна, першай сусветнай вайны, Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый, а потым грамадзянскай вайны. Сам Сталыпін меркаваў, што ўсе задуманыя ім рэформы будуць ажыццёўлены комплексна (а не толькі ў часткі аграрнай рэформы) і дадуць максімальны эфект у доўгатэрміновай перспектыве (паводле слоў Сталыпіна, патрабавалася «дваццаць гадоў супакою ўнутранага і вонкавага»).

Сібірская палітыка. «Сталыпінскія вагоны»

Асаблівае значэнне Сталыпін надаваў усходняй частцы Расійскай імперыі. У сваёй прамове ад 31 сакавіка 1908 года ў Дзяржаўнай Думе, прысвечанай пытанню пра мэтазгоднасць пабудовы Амурскай чыгункі, ён прамовіў:

Наш арол, спадчына Візантыі, – арол двухгаловы. Вядома, моцныя і магутныя і аднагаловыя арлы, але, адсякаючы нашаму рускаму арлу адну галаву, звернутую на ўсход, вы не ператворыце яго ў аднагаловага арла, вы прымусіце яго толькі сысці крывёю.

У 1910 годзе Сталыпін разам з галоўкіраўніком земляробствам і землеўпарадкаваннем Крывашэіным здзейснілі інспекцыйнае падарожжа ў Заходнюю Сібір і Паволжа.

Палітыка Сталыпіна адносна Сібіры складалася ў заахвочванні перасялення на яе незаселеныя абшары сялян з еўрапейскай часткі Расіі. Гэта перасяленне было часткай аграрнай рэформы. У Сібір перасяліліся каля 3 млн чалавек. Толькі ў Алтайскам краі падчас праводжаных рэформаў былі заснаваныя 3415 населеных пунктаў, у якіх пасяліліся звыш 600 тысяч сялян з еўрапейскай часткі Расіі, якія склалі 22 % жыхароў акругі. Яны ўвялі ў абарот 3,4 млн дзесяцін пуставалых зямель.

Для перасяленцаў у 1910 годзе былі створаны адмысловыя чыгуначныя вагоны. Ад звычайных яны адрозніваліся тым, што адна іх частка ва ўсю шырыню вагона прызначалася для сялянскай скаціны і інвентару. Пазней, пры савецкай уладзе, у гэтых вагонах былі пастаўлены рашоткі, самі вагоны сталі выкарыстоўвацца ўжо для прымусовага высылання кулакоў і іншага «контррэвалюцыйнага элемента» ў Сібір і Сярэднюю Азію. З часам жа яны былі цалкам перапрызначаны для перавозкі зняволеных.

У сувязі з гэтым дадзены тып вагонаў набыў благую славу. Пры гэтым сам вагон, што меў афіцыйную назву вагонзак (вагон для заключаных) атрымаў назву «сталыпінскага». У «Архіпелагу ГУЛАГ» А. Салжаніцын так апісвае гісторыю ўзнікнення тэрміна:

«Вагон-зак» — якое гідкае скарачэнне! […] Хочуць сказаць, што гэта — вагон для зняволеных. Але нідзе, апроч турэмных папер, слова гэта не ўтрымалася. Засвоілі арыштанты зваць такі вагон «сталыпінскім» ці проста «сталыпіным». […]
Гісторыя вагона такая. Ён сапраўды пайшоў па рэйках упершыню пры Сталыпіне: ён быў сканструяваны ў 1908 годзе, але — для перасяленцаў ва ўсходнія часткі краіны, калі развіўся моцны перасяленчы рух і бракавала рухомага саставу. Гэты тып вагонаў быў ніжэй звычайнага пасажырскага, але шмат вышэй таварнага, ён меў дапаможныя памяшканні для начыння ці птушкі (цяперашнія «палавінныя» купэ, карцары) — але ён, вядома, не меў ніякіх рашотак, ні ўсярэдзіне, ні на вокнах. Рашоткі паставіла вынаходлівая думка, і я схіляюся, што бальшавіцкая. А звацца дасталася вагону — сталыпінскім… Міністр, які выклікаў на дуэль дэпутата за «сталыпінскі гальштук», — гэтай пасмяротнай хлусні ўжо не мог спыніць.

Знешняя палітыка

Сталыпін паставіў сабе за правіла не ўмешвацца ў замежную палітыку. Аднак у час Баснійскага крызісу 1909 года спатрэбілася ўмяшанне прэм’ер-міністра. Крызіс пагражаў перарасці ў вайну з удзелам балканскіх дзяржаў, Аўстра-Венгерскай, Германскай і Расійскай імперый. Пазіцыя прэм’ер-міністра палягала ў тым, што краіна да вайны не гатова, і ваеннага канфлікту трэба пазбегнуць любымі спосабамі. Урэшце, крызіс завяршыўся маральнай паразай Расіі. Пасля апісаных падзей Сталыпін настаяў на звальненні міністра замежных спраў Ізвольскага.

Цікавым з’яўляецца стаўленне да Сталыпіна кайзера Вільгельма II. 4 чэрвеня 1909 года Вільгельм II сустрэўся з Мікалаем II у фінскіх шхерах. Падчас сняданку на імператарскай яхце «Штандар» расійскі прэм’ер знаходзіўся праваруч ад высокага госця і паміж імі адбылася грунтоўная гутарка. Пазней, знаходзячыся ў эміграцыі, Вільгельм II разважаў пра тое, як меў рацыю Сталыпін, калі папярэджваў яго пра недапушчальнасць вайны паміж Расіяй і Германіяй, падкрэсліваў, што вайна ўрэшце прывядзе да таго, што ворагі манархічнага ладу прымуць усе меры, каб дамагчыся рэвалюцыі. Пасля сняданку нямецкі кайзер сказаў генерал-ад’ютанту І. Л. Тацішчаву, што «калі б у яго быў такі Міністр, як Сталыпін, то Германія паднялася б на вялізную вышыню».

Законапраект пра земства ў заходніх губернях і «міністэрскі крызіс» сакавіка 1911 года

П. Дурнаво — адзін з ініцыятараў «міністэрскага крызісу».

Абмеркаванне і прыняцце закона пра земства ў заходніх губернях выклікала «міністэрскі крызіс» і стала апошняй перамогай Сталыпіна (якую можна назваць піравай).

Перадумовай будучага канфлікту стала ўнясенне ўрадам законапраекта, які ўводзіў земствы ў губернях Паўднёва-Заходняга і Паўночна-Заходняга краёў. Законапраект значна змяншаў уплыў буйных землеўласнікаў (галоўным чынам, палякаў) і павялічваў правы дробных (рускіх, украінцаў і беларусаў). Улічваючы, што доля палякаў у гэтых губернях складала ад 1 % да 3,4 %, законапраект з’яўляўся дэмакратычным.

У гэты перыяд дзейнасць Сталыпіна працякала на фоне ўплыву апазіцыі, які ўзмацняўся, дзе супраць прэм’ер-міністра згуртаваліся процілеглыя сілы — левыя, якіх рэформы пазбывалі гістарычнай перспектывы, і правыя, якія ўгледзелі ў тых жа рэформах замах на свае прывілеі і нядобра ставіліся да хуткага ўзвышэння выхадца з правінцыі.

Лідар правых П. М. Дурнаво, якія не падтрымвалі гэты законапраект, пісаў цару пра тое, што

праект парушае імперскі прынцып роўнасці, абмяжоўвае ў правах польскае кансерватыўнае дваранства ў карысць рускай «паўінтэлігенцыі», стварае зніжэннем маёмаснага цэнзу прэцэдэнт для іншых губерняў:185.

Сталыпін прасіў цара звярнуцца праз старшыню Дзяржаўнага савета да правых з рэкамендацыяй падтрымаць законапраект. Адзін з членаў Савета, У. Ф. Трэпаў, дамогшыся прыёму ў імператара, выказаў пазіцыю правых і задаў пытанне: «Як разумець царскае пажаданне, як загад, ці можна галасаваць па сумленні?» Мікалай II адказаў, што вядома, трэба галасаваць «па сумленні»^:185. Трэпаў і Дурнаво ўспрынялі такі адказ як згоду імператара з іх пазіцыяй, пра што неадкладна праінфармавалі іншых правых членаў Дзяржаўнага савета. У выніку, 4 сакавіка 1911 года законапраект быў завалены 68 галасамі з 92.

Раніцай наступнага дня Сталыпін адправіўся ў Царскае Сяло, дзе падаў прашэнне пра адстаўку, растлумачыўшы, што не можа працаваць у становішчы недаверу з боку імператара. Мікалай II казаў, што не хоча губляць Сталыпіна, і прапанаваў знайсці годнае выйсце са становішча, якое стварылася. Сталыпін паставіў цару ўльтыматум — адправіць інтрыганаў Трэпава і Дурнаво ў працяглы замежны водпуск і правесці закон пра земства па 87-м артыкуле. 87-ы артыкул асноўных законаў меркаваў, што цар можа асабіста праводзіць тыя ці іншыя законы ў перыяд, калі Дзяржаўная дума не працуе. Артыкул быў прызначаны для прыняцця неадкладных рашэнняў падчас выбараў і міждумскіх вакацый.

Імператрыца Марыя Фёдараўна, якая схіліла Мікалая II прыняць умовы Сталыпіна.

Хай шукаюць змякчэнні тыя, хто даражыць сваім становішчам, а я знаходжу і больш сумленным, і больш годным проста адысці зусім убок.

Лепш рассекчы вузел разам, чым мучыцца месяцамі над працай размотвання клубка інтрыг і ў той жа час змагацца кожную гадзіну і кожны дзень з навакольнай небяспекай.

Лёс Сталыпіна вісеў на павуцінцы, і толькі ўмяшанне імператрыцы Марыі Фёдараўны, якая пераканала свайго сына падтрымаць пазіцыю прэм’ера, вырашыла справу ў яго карысць. Ва ўспамінах міністра фінансаў У. М. Какоўцава прыводзяцца яе словы, што сведчаць пра глыбокую падзяку імператрыцы да Сталыпіна:

Бедны мой сын, як мала ў яго поспеху ў людзях. Знайшоўся чалавек, якога ніхто не ведаў тут, але які аказаўся і разумным, і энергічным і здолеў увесці парадак пасля таго жаху, які мы перажылі ўсяго 6 гадоў таму, і вось — гэтага чалавека пхаюць у прорву, і хто ж? Тыя, якія кажуць, што яны любяць Гасудара і Расію, а насамрэч губяць і яго, і радзіму. Гэта проста жудасна^:394—395.

Імператар прыняў умовы Сталыпіна праз 5 дзён пасля аўдыенцыі ў Мікалая II. Дума была распушчана на 3 дні, закон праведзены па 87-м артыкуле, а Трэпаў і Дурнаво адпраўлены ў водпуск.

Дума, што прагаласавала раней за згаданы закон, успрыняла форму яго прыняцця як поўнае да сябе грэбаванне. Лідар «акцябрыстаў» А. І. Гучкоў у знак нязгоды пакінуў пост старшыні Дзяржаўнай думы. Пазней на допыце Надзвычайнай следчай камісіі Часовага ўрада 2 жніўня 1917 года палітыка Сталыпіна была ахарактарызавана Гучковым як «хібная палітыка кампрамісу, палітыка, што імкнецца шляхам узаемных саступак дамагчыся чагосьці істотнага». Таксама ён адзначаў, што «чалавек, якога ў грамадскіх колах звыклі лічыць ворагам грамадскасці і рэакцыянерам, уяўляўся ў вачах тагачасных рэакцыйных колаў самым небяспечным рэвалюцыянерам». Адносіны з заканадаўчым органам Расійскай імперыі ў Сталыпіна былі сапсаваныя.

Замахі на Сталыпіна

За кароткі прамежак часу з 1905 па 1911 гады на Сталыпіна планаваліся і былі здзейсненыя 11 замахаў, апошні з якіх дасягнуў сваёй мэты.

У час рэвалюцыйных падзей 1905 года, у бытнасць Сталыпіна саратаўскім губернатарам замахі насілі неарганізаваны характар выплюхвання нянавісці да прадстаўнікоў улады. Пасля заняцця Пятром Аркадзьевічам спачатку пасады міністра ўнутраных спраў Расійскай імперыі, а потым і прэм’ер-міністра, групы рэвалюцыянераў сталі стараннейшым чынам арганізоўваць замахі на яго жыццё. Самым крывавым стаў выбух на Аптэкарскай выспе, падчас якога загінулі дзясяткі людзей. Сталыпін не пацярпеў. Многія з замахаў, якія рыхтаваліся, былі раскрытыя, а некаторыя сарваліся па шчаслівай выпадковасці. Замах Багрова падчас візіту Сталыпіна ў Кіеў стаў фатальным. Праз некалькі дзён пасля яго ён памёр ад атрыманых раненняў.

Замахі ў Саратаўскай губерні

Саратаўская губерня ўлетку 1905 года стала адным з асноўных ачагоў сялянскага руху і аграрных хваляванняў, якія суправаджаліся сутыкненнямі сялян з памешчыкамі. Рабаванні, падпалы і разня адбываліся па ўсёй губерні.

Першы замах адбыўся падчас аб’езду мяцежных вёсак Сталыпіным у суправаджэнні казакоў. У губернатара двойчы страляў невядомы, але не трапіў. Спачатку Сталыпін нават кінуўся за стралком, але быў стрыманы за руку чыноўнікам асаблівых даручэнняў князем Абаленскім. Сам Сталыпін нават жартаваў з гэтай нагоды: «Сёння гарэзы з-за кустоў у мяне стралялі…».

У літаратуры згадваецца выпадак, што адбыўся падчас аднаго са звычайных у тую гарачую пару аб’ездаў губерні, калі чалавек, які стаяў перад Сталыпіным, нечакана вынуў з кішэні рэвальвер і накіраваў яго на губернатара. Сталыпін, гледзячы на яго ва ўпор, раскрыў паліто і перад натоўпам спакойна сказаў: «Страляй!» Рэвалюцыянер не вытрымаў, апусціў руку, і рэвальвер у яго выпаў.

Яшчэ пра адзін няўдалы замах піша ў сваіх мемуарах дачка Сталыпіна Алена. Паводле яе ўспамінаў, загадзя была раскрытая змова, дзе тэрарыст, якому было даручана забіць губернатара, павінен быў уладкавацца сталяром для правядзення рамонту лесвіцы ў сядзібе губернатара. Змова была раскрытая, а рэвалюцыянер арыштаваны.

Ва ўспамінах іншай дачкі, Марыі, прыводзіцца апісанне яшчэ аднаго замаху на Сталыпіна, падчас якога ён ізноў выявіў вытрымку і спакой:

Проста з парахода ён, у суправаджэнні паліцыі, адправіўся пешшу да цэнтра хваляванняў на Тэатральную плошчу. Па меры таго, як ён набліжаўся да старога горада, сталі трапляцца ўсё больш узбуджаныя купкі народа, усё незычлівей гучалі крыкі, што сустракалі тата́, які спакойным роўным крокам праходзіў праз шэрагі людзей, якія сабраліся. Зусім паблізу ад месца мітынгу з акна трэцяга паверха проста да ног майго бацькі звалілася бомба. Некалькі чалавек каля яго былі забітыя, ён жа застаўся цэлы і праз хвіліну пасля выбуху натоўп пачуў спакойны голас майго бацькі:
— Разыдзіцеся па хатах і спадзявайцеся на ўладу, якая вас захоўвае.
Пад уплывам яго спакою і сілы жахі ўлегліся, натоўп рассеяўся, і горад адразу прыняў мірны выгляд.

Выбух на Аптэкарскай выспе

Асноўны артыкул: Выбух на Аптэкарскай выспе

Разбураны з прычыны выбуху будынак асабняка Сталыпіна на Аптэкарскай выспе.

Ад’ютант Сталыпіна А. М. Замятнін, які фактычна выратаваў Сталыпіна ад смерці цаной свайго жыцця.

Памятны знак на месцы выбуху. Сучасны выгляд.

12 (25) жніўня 1906 года адбыўся чарговы замах, што суправаджаўся вялікай колькасцю ахвяр. Падчас выбуху сам Сталыпін не пацярпеў.

Па суботах у прэм’ер-міністра былі прыёмныя дні. Тэрарысты прыехалі пад выглядам просьбітаў у жандарскай форме, нібы па тэрміновай справе. Паводле сведчання адной з дачок Сталыпіна Алены, ад смерці яго выратаваў ад’ютант генерал А. М. Замятнін: «Так, дзякуючы вернаму Замяціну тэрарыстам не ўдалося ажыццявіць свой план і мой бацька не быў забіты». Напэўна, ад’ютанта збянтэжылі галаўныя ўборы максімалістаў: яны былі ў старых касках, хоць незадоўга да гэтага форма зведала істотныя змены. Убачыўшы, што яны выкрыты, тэрарысты спачатку паспрабавалі прарвацца сілай, а потым, калі іх спроба аказалася няўдалай, кінулі партфель з бомбай.

Выбух быў вельмі вялікай сілы. Пакоі першага паверха і пад’езд былі разбураны, абрынуліся верхнія памяшканні. Бомба забрала жыццё 24 чалавек, сярод іх ад’ютанта А. М. Замятніна, агентаў ахранкі, няні сына Сталыпіна Аркадзя і саміх тэрарыстаў. Ад выбуху таксама пацярпелі сын і дачка прэм’ер-міністра — Аркадзь і Наталля.

Раненне дачкі было цяжкім. Лекары настойвалі на тэрміновай ампутацыі ног у пацярпелай. Аднак Сталыпін прасіў пачакаць з рашэннем. Дактары пагадзіліся і, урэшце, выратавалі абедзве нагі.

Сталыпін застаўся цэлы і нават не атрымаў ніводнай драпіны. Толькі бронзавая чарніліца, пераляцеўшы праз галаву прэм’ера, запырскала яго чарнілам.

Праз 12 дзён пасля замаху, 24 жніўня 1906 года, была апублікавана ўрадавая праграма, згодна якой у мясцовасцях на ваенным становішчы ўводзіліся «хуткавырашальныя» суды. Менавіта тады з’явіўся выраз «сталыпінскі гальштук», які азначаў смяротнае пакаранне.

Замахі пасля выбуху на Аптэкарскай выспе

Ужо ў снежні таго ж 1906 года нейкім Дабржынскім была арганізавана «баявая дружына», якая па даручэнні цэнтральнага камітэта партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў павінна была забіць П. А. Сталыпіна. Аднак група была раскрыта і захоплена да здзяйснення акта. У ліпені 1907 года быў таксама захоплены «лятучы атрад», мэтай якога таксама было знішчэнне Сталыпіна. У лістападзе 1907 года была абясшкоджана яшчэ адна група сацыялістаў-рэвалюцыянераў (максімалістаў), якія рыхтавалі бомбы для знішчэння высокіх службовых асоб, у тым ліку, Сталыпіна. У снежні таго ж года ў Гельсінгфорсе быў арыштаваны кіраўнік паўночнага баявога «лятучага атрада» Траўберг. Галоўнай мэтай атрада быў Сталыпін. Нарэшце, у снежні ўсё таго ж 1907 года была арыштавана Фейга Элькіна, якая арганізавала рэвалюцыйную групу, якая займалася падрыхтоўкай замаху на Сталыпіна.

Замах у Кіеве і смерць

Асноўны артыкул: Забойства Сталыпіна

Магіла Сталыпіна (Кіева-Пячэрская лаўра).

Пад канец жніўня 1911 года імператар Мікалай II з сям’ёй і набліжанымі, у тым ліку і са Сталыпіным, знаходзіліся ў Кіеве з нагоды адкрыцця помніка Аляксандру II. 1 (14) верасня 1911 года імператар і Сталыпін былі на спектаклі «Казка пра цара Салтана» ў кіеўскім гарадскім тэатры. На той момант у начальніка ахоўнага аддзялення Кіева была інфармацыя пра тое, што ў горад прыбылі тэрарысты з мэтай здзейсніць напад на высокапастаўленага чыноўніка, а магчыма, і на самога цара. Інфармацыя была атрымана ад сакрэтнага інфарматара Дзмітрыя Багрова. Аказалася, аднак, што замах задумаў сам Багроў. Па пропуску, выдадзенаму начальнікам Кіеўскага ахоўнага аддзялення, ён прайшоў у гарадскі оперны тэатр, падчас другога антракту падышоў да Сталыпіна і двойчы стрэліў: першая куля трапіла ў руку, другая — у жывот, закрануўшы печань. Пасля ранення Сталыпін перахрысціў цара, цяжка апусціўся ў крэсла і прамовіў: «Шчаслівы памерці за Цара».

Мікалай II (у лісце да маці): «Сталыпін павярнуўся да мяне і блаславіў паветра левай рукой. Тут толькі я заўважыў, што ў яго на кіцелі кроў. Вольга і Таццяна ўбачылі ўсё, што адбылося… На Таццяну гэта пакінула моцнае ўражанне, яна шмат плакала, і абедзве дрэнна спалі».

Наступныя дні прайшлі ў трывозе, лекары спадзяваліся на выздараўленне, але 4 верасня вечарам стан Сталыпіна рэзка пагоршыўся і каля 10 гадзін вечара 5 верасня ён сканаў. У першых радках выкрытага завяшчання Сталыпіна было напісана: «Я хачу быць пахаваным там, дзе мяне заб’юць». Указанне Сталыпіна было выканана: 9 верасня Сталыпін быў пахаваны ў Кіева-Пячэрскай лаўры.

Паводле адной з версій, замах быў арганізаваны пры спрыянні ахоўнага аддзялення. На гэта паказвае шэраг фактаў. У прыватнасці, квіток у тэатр быў выдадзены Багрову начальнікам Кіеўскага ахоўнага аддзялення М. М. Кулябкам са згоды адказных супрацоўнікаў Ахоўнага аддзялення П. Р. Курлова, А. І. Спірыдовіча і М. М. Вярыгіна, пры гэтым да Багрова не было прыстаўлена назіранне.

Мяне заб'юць, і заб'юць члены аховы. Сталыпін, незадоўга да смерці

Паводле іншай версіі, начальнік ахоўнага аддзялення Кулябка быў уведзены ў зман. Пры гэтым, паводле ўспамінаў кіеўскага губернатара Гірса, ахова Сталыпіна ў горадзе была арганізавана дрэнна.

Узнагароды

Расійскай імперыі:

• Ордэн Святой Ганны 3-й ступені (30 жніўня 1893 года)
• Ордэн Святой Ганны 2-й ступені (14 мая 1896 года)
• Высокая падзяка (11 сакавіка 1905 года)
• Ордэн Святога Уладзіміра 3-й ступені (6 снежня 1905 года)
• Шчырая падзяка Яго Вялікасці (4 студзеня 1906 года)
• Ордэн Святой Ганны 1-й ступені (6 снежня 1906 года)
• Высокі рэскрыпт (29 сакавіка 1909 года)
• Ордэн Белага арла (29 сакавіка 1909 года)
• Высокі рэскрыпт (19 лютага 1911 года)
• Ордэн Святога Аляксандра Неўскага (10 красавіка 1911 года)

Медалі і знакі адрознення:

• Медаль «У памяць валадарання Імператара Аляксандра III»
• Медаль «У памяць Укаранавання Імператара Мікалая II»
• Медаль «За працы па Першым усеагульным перапісе насельніцтва 1897 года»
• Медаль «У памяць 200-годдзя Палтаўскай бітвы»
• Знак адрознення «За пазямельнае ўладкаванне дзяржаўных сялян»
• Знак адрознення Расійскага Таварыства Чырвонага Крыжа
• Знак адрознення Холмскага Праваслаўнага Свята-Багародзіцкага Братэрства

Ганаровыя званні:

• Ганаровы грамадзянін Екацярынбурга (1911)
• Ганаровы грамадзянін Саратава (1909)

Замежныя:

• бухарскі Ордэн Іскандэр-Саліс (7 снежня 1906 года)
• японскі Ордэн Узыходзячага сонца з кветкамі паўлоўніі 1-й ступені
• чарнагорскі Ордэн Князя Данііла I 1-й ступені
• шведскі Ордэн Серафімаў (12 мая 1908 года)
• нарвежскі Ордэн Святога Олафа, вялікі крыж (6 чэрвеня 1908 года)
• італьянскі Ордэн Святых Маўрыкія і Лазара, вялікі крыж (6 чэрвеня 1908 года)
• Каралеўскі Віктарыянскі ордэн, вялікі крыж (16 чэрвеня 1908 года)
• сербскі Ордэн Белага арла 1-й ступені
• прускі Ордэн Кароны

Ацэнка дзейнасці

Партрэт Сталыпіна на фоне Палацавай плошчы ў Санкт-Пецярбургу і расійскага сцяга.

Ацэнка дзейнасці Сталыпіна, як яго сучаснікамі, так і гісторыкамі, неадназначная і носіць палярны характар. У ёй адны вылучаюць толькі негатыўныя моманты, іншыя, наадварот, лічаць яго «геніяльным палітычным дзеячам», чалавекам, які мог бы выратаваць Расію ад будучых войнаў, параз і рэвалюцый. Пры гэтым і тыя, і іншыя засноўваюцца на ацэнках сучаснікаў, дакументальных крыніцах, дадзеных статыстыкі. Прыхільнікі і праціўнікі часцяком аперуюць аднымі і тымі ж лічбамі, выяўленымі ў розным кантэксце. Так, у артыкуле Вялікай савецкай энцыклапедыі, прысвечанай аграрнай рэформе, напісана, што «засваенне новых зямель было не пад сілу спустошанаму сялянству. З 3 млн чал., якія перасяліліся за 1906—1916, вярнуліся на ранейшыя месцы 548 тыс. чал., то бок 18 %». Журналіст Генадзь Сідароўнін са спасылкай на выданне за 1911 год тыя ж лічбы трактуе інакш — «У кожнай сферы чалавечага жыцця ўвогуле заўсёды набярэцца 10 % няшчасных […] Вядома, трыста тысяч павяртаных, хоць бы і за 15-гадовы перыяд, — гэта ўжо вялікая і цяжкая з’ява […] Але з-за гэтых 300 тысяч нельга забыцца, як гэта часам робяць, пра два з паловаю мільёны ўладкаваных перасяленцаў». Гісторык В. П. Данілаў адзначае папулярызацыю ў гады перабудовы ў СССР пазітыўнага вобраза Сталыпіна: "Распачаты ў 1988 годзе культ Сталыпіна дасягнуў у 1990—1991 гады маштабаў масавай ідэалагічнай кампаніі, апагеем якой можна лічыць з’яўленне ў адной з цэнтральных газет 12 мая 1991 года панегірыка «Сталыпін і Гарбачоў: дзве рэформы „зверху“».

Крытыка

Дзеяч ліберальна-кансерватыўнага руху Дзмітрый Шыпоў, ацэньваючы ў кастрычніку 1908 года сітуацыю, якая склалася, адзначаў, што адсутнасць палітычных свабод вядзе да ўзрастання прорвы паміж уладай і народам, што прыводзіць да злосці насельніцтва. Пры гэтым Сталыпін не хоча заўважаць хібнасці абранага курсу, ужо не маючы магчымасці яго змяніць, стаўшы на шлях рэакцыі.

Член Свяцейшага сінода і адзін з найбольш вядомых царкоўных іерархаў архіепіскап Валынскі Антоній (Храпавіцкі) на паніхідзе па Сталыпіне ў Жытоміры заявіў, што нябожчык «праводзіў занадта левую палітыку і не апраўдаў даверу Гасудара».

Уладзімір Ленін у артыкуле «Сталыпін і рэвалюцыя» (кастрычнік 1911) пісаў пра яго як пра «обер-вешальніка, пагромніка, які падрыхтаваў сябе да міністэрскай дзейнасці катаваннем сялян, уладкаваннем пагромаў, уменнем прыкрываць гэту азіяцкую „практыку“ — глянцам і фразай». Пры гэтым ён зваў яго «кіраўніком контррэвалюцыі».

У савецкай гістарыяграфіі дзейнасць Сталыпіна ацэньвалася крытычна. Так, БСЭ характарызавала яго як чалавека, які «ажыццявіў Трэццячэрвеньскі дзяржаўны пераварот 1907 года, прапанаваў аграрную рэформу з мэтай стварыць сацыяльную апору царызму ў вёсцы ў асобе кулацтва».

У сталінскім падручніку па гісторыі УКП(б) дзейнасць Сталыпіна была пададзена ў самых цёмных танах. Сцвярджалася, што яго рэформы прывялі да «абеззямельвання сялян, рабавання супольнай зямлі кулакамі, разбойніцкіх набегаў жандараў і паліцэйскіх, царскіх правакатараў і чарнасоценных граміл на працоўны клас».

Савецкі гісторык Арон Аўрэх адзначаў, што эканамічныя рэформы Сталыпіна зусім не адпавядалі патрэбам дзяржавы, бо не развязвалі глыбінных супярэчнасцей рэжыму. Аграрная рэформа, якая насіла безумоўна прагрэсіўны характар, нават у выпадку яе поўнага поспеху, не магла забяспечыць дастатковы ўзровень прагрэсу для канкурэнтаздольнага змагання з вялікімі дзяржавамі за захаванне пазіцый і выжыванне. Галоўнай памылкай Сталыпіна Аўрэх лічыў перакананне, што спачатку трэба забяспечыць эканамічныя ўмовы, пасля чаго ўжо ажыццяўляць рэформы дэмакратычныя. Тым часам адмова ад правядзення палітычных рэформаў прыводзіла да ўзрастання ў краіне незадаволенасці і рэвалюцыйных настрояў.

У постсавецкі перыяд дзейнасць Сталыпіна таксама падпадае пад крытыку. Часцяком яна заснавана на ўспамінах Вітэ, палеміцы Сталыпіна з Талстым і працах савецкіх гісторыкаў.

Пазітыўная ацэнка

А. Салжаніцын — адзін з самых бачных прыхільнікаў Сталыпіна.

Яшчэ пры жыцці П. А. Сталыпін знайшоў не толькі лютых крытыкаў, але і прыхільнікаў. Усяляк падтрымвалі дзейнасць П. А. Сталыпіна: вядомы рускі філосаф-марксіст П. Б. Струвэ; філосаф, літаратурны крытык і публіцыст В. В. Разанаў; філосаф і прававед І. А. Ільін, палітыкі М. М. Львоў, В. А. Маклакоў, А. У. Тыркова-Вільямс, В. В. Шульгін, для якога П. А. Сталыпін застаўся ўзорам палітыка і нават кумірам да канца жыцця.

У 1911 годзе В. В. Розанаў, які цяжка перажываў забойства П. А. Сталыпіна, у артыкуле «Тэрор супраць рускага нацыяналізму» пісаў: «уся Русь адчула, што яе стукнулі… пахіснуўшыся, яна не магла не схапіцца за сэрца». І ў іншым месцы: «Што шанавалі ў Сталыпіне? Я думаю, не праграму, а чалавека: вось гэтага „ваяра“, які ўстаў на абарону, у сутнасці, Расіі». Філосаф І. А. Ільін і пасля смерці П. А. Сталыпіна лічыў, што «дзяржаўная справа Сталыпіна не памерла, яна жывая, і яна мае быць адроджаная ў Расіі і адрадзіць Расію».

У 1928 годзе ў Харбіне выйшла кніга Ф. Т. Гарачкіна «Першы рускі фашыст Пётр Аркадзьевіч Сталыпін», у якой аўтар, член партыі «праваслаўных рускіх фашыстаў», расказаў, што ўяўляе сабою гэта палітычная плынь, і заявіў, што Сталыпін «нават геніяльнейшы за сучаснага Беніта Мусаліні. Гэты рускі калос, гэты геніяльны дзяржаўны дзеяч». У Харбіне расійскімі фашыстамі, узначаленымі К. У. Радзаеўскім, была створана «Сталыпінская акадэмія».

Станоўча ацэньваюць дзейнасць Сталыпіна многія бачныя грамадскія і палітычныя дзеячы сучаснасці. А. І. Салжаніцын у кнізе «Жнівень Чатырнаццатага» пісаў, што калі б Сталыпін не быў забіты ў 1911 годзе, то пазбег бы сусветнай вайны і, адпаведна, пройгрыш у ёй царскай Расіі, а значыць, і захоп улады бальшавікамі, грамадзянскую вайну і мільёны ахвяр гэтых трагічных падзей. Салжаніцын так ацэньваў праводжаную Сталыпіным палітыку па ўціхамірванні рэвалюцыі і ўвядзенні ваенна-палявых судоў:

Так пачаўся славуты сталыпінскі тэрор, гэтак навязаны рускай мове […] што па сёння ён стыне перад намі чорнай паласой самага жорсткага разгулу. А тэрор быў такі: уведзены […] для асабліва цяжкіх (не ўсіх) грабяжоў, забойстваў і нападаў на паліцыю, улады і мірных грамадзян — ваенна-палявыя суды […] Была ўсталявана крымінальная адказнасць за шыранне […] у войску — супрацьурадавых навук. Усталёўвалася крымінальная адказнасць і за ўсхваленне тэрору […] А тым часам […] адразу па ўвядзенні ваенна-палявых судоў тэрор саслаб і ўпаў.

Фразы Сталыпіна пра «Вялікую Расію» часта выкарыстоўваюцца сучаснымі палітычнымі партыямі. Апроч гэтага, кнігі былога міністра фінансаў Расіі Б. Р. Фёдарава, выданні пад эгідай Сталыпінскага культурнага цэнтра і шэраг іншых крыніц ацэньваюць Сталыпіна як выбітнага рэфарматара, дзяржаўнага дзеяча і вялікага рускага патрыёта.

Памяць

Помнік Сталыпіну ў Кіеве. Знесены ў 1917 годзе.

• На Аптэкарскім востраве ў Санкт-Пецярбургу ёсць памятны знак на месцы выбуху міністэрскай дачы П. А. Сталыпіна, захаваны ў савецкі час.
• 7 верасня 1911 года некаторыя дэпутаты Дзяржаўнай думы і члены мясцовага земства прапанавалі ўсталяваць Сталыпіну помнік у Кіеве. Сродкі былі сабраны за кошт ахвяраванняў, якія былі настолькі вялікімі, што праз тры дні ў адным толькі Кіеве была сабрана сума, дастатковая для стварэння помніка. Праз год пасля смерці Сталыпіна, 6 верасня 1912 года на плошчы каля Гарадской думы на Хрэшчатыку ва ўрачыстым становішчы помнік быў адкрыты. Сталыпін быў паказаны прамаўляючым прамову, на камені высечаны сказаныя ім словы: «Вам патрэбныя вялікія ўзрушэнні — нам патрэбна Вялікая Расія», а на пярэднім боку пастамента помніка быў надпіс: «Пятру Аркадзьевічу Сталыпіну — рускія людзі». Знесены 16 (29) сакавіка 1917 года, праз два тыдні пасля Лютаўскай рэвалюцыі.
• 1 верасня 1913 года ў Сімбірску быў адкрыты помнік П. А. Сталыпіну працы італьянскага скульптара Э. Ксіменеса. Бронзавы бюст палітыка, звернуты да Саборнай плошчы, быў усталяваны на пастаменце светла-ружовага граніту. На дошцы пастамента было напісана: «Сталыпіну — Сімбірская губерня». Знесены ў сакавіку 1917 года.
• У 2002 годзе помнік Сталыпіну ўсталяваны ў Саратаве.
• У лютым 2002 года Паволжскаму інстытуту кіравання (філіял Расійскай акадэміі народнай гаспадаркі і дзяржаўнай службы пры Прэзідэнце Расійскай Федэрацыі, горад Саратаў) прысвоена імя П. А. Сталыпіна.
• У Расіі заснавана Нацыянальная прэмія імя Сталыпіна «Аграрная эліта Расіі», якая ўручаецца з 2003 года.
• Факультэт дзяржаўнага і муніцыпальнага кіравання «Вышэйшая школа эканомікі» з 2005 года штогод прысуджае стыпендыю імя Сталыпіна студэнтам 2-га курса магістратуры ДіМК.
• Перыяд з 14 красавіка 2005 года па 14 красавіка 2006 года быў абвешчаны (аргкамітэтам прэміі ім. Сталыпіна) годам Пятра Сталыпіна.
• 26 мая 2008 года Урад Расійскай Федэрацыі заснаваў медаль Сталыпіна П. А. дзвюх ступеней (медаль уручаецца ў якасці заахвочвання за заслугі ў вырашэнні стратэгічных задач сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны, у тым ліку рэалізацыі доўгатэрміновых праектаў Урада Расійскай Федэрацыі ў галіне прамысловасці, сельскай гаспадаркі, будаўніцтва, транспарту, навукі, адукацыі, аховы здароўя, культуры і ў іншых галінах дзейнасці).
• Паводле вынікаў усерасійскага інтэрнэт-апытання «Імя Расія. Гістарычны выбар—2008», якое праводзілася ў 2008 годзе, Сталыпін заняў другое месца (услед за Аляксандрам Неўскім).
• 22 снежня 2009 года на доме, у якім жыў Сталыпін у Вільнюсе, усталявана мемарыяльная дошка з барэльефам і тэкстам на рускай і літоўскай мовах «У гэтым доме ў 1876—1892 гадах жыў міністр-рэфарматар Пётр Аркадзьевіч Сталыпін».
• У 2010 годзе помнік Сталыпіну ўсталяваны ў Слаўгарадзе.
• 26 кастрычніка 2010 года дырэктывай расійскага ўрада ў выкананне Указа Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ад 10 мая 2010 г. № 565 «Пра святкаванне 150-годдзя з дня нараджэння П. А. Сталыпіна» створаны Аргкамітэт па падрыхтоўцы і правядзенні святкавання пад старшынствам прэм’ер-міністра У. У. Пуціна.
• У 2011 годзе імя Сталыпіна прысвоена Омскаму дзяржаўнаму аграрнаму ўніверсітэту.
• У 2011 годзе адным з мерапрыемстваў да 210-годдзя ўтварэння Гродзенскай губерні было адкрыццё мемарыяльнай дошкі ў доме па вуліцы Ажэшкі.
• 5 верасня 2011 года ўсталяваны помнік на плошчы перад галоўным уваходам у Кубанскі дзяржаўны ўніверсітэт.
• 22 лютага 2012 года Ульянаўскай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі прысвоена імя П. А. Сталыпіна.
• 1 сакавіка 2012 года Банк Расіі выпусціў памятную сярэбраную манету наміналам 2 рублі серыі «Выбітныя асобы Расіі», прысвечаную 150-годдзю з дня нараджэння П. А. Сталыпіна.
• 6 красавіка 2012 года Выдавецка-гандлёвы цэнтр «Марка» выдаў памятную марку з нагоды 150-годдзя з дня нараджэння П. А. Сталыпіна.
• 24 мая 2012 года ў пасёлку Равянькі Белгародскай вобласці ўсталяваны помнік П. А. Сталыпіну.
• У снежні 2012 года ўсталяваны помнік П. А. Сталыпіну на плошчы Свабоднай Расіі каля Дома ўрада ў Маскве.

Крылатыя выразы

• Не запалохаеце! — сказана Сталыпіным 6 сакавіка 1907 года перад дэпутатамі Дзяржаўнай думы II склікання. Пасля выступу Сталыпіна пра праграму запланаваных рэформаў прадстаўнікі апазіцыі раскрытыкавалі намеры ўрада. Выслухаўшы іх, Сталыпін ізноў выйшаў на трыбуну, дзе прамовіў кароткую, але ёмістую прамовіў, якая сканчалася словамі:

Гэтыя нападкі вылічаны на тое, каб выклікаць ва ўрада, ва ўлады параліч і волі, і думкі, усе яны зводзяцца да двух слоў, звернутых да ўлады: «Рукі ўгору!» На гэтыя два словы, спадары, урад з поўным спакоем, са свядомасцю сваёй праваты можа адказаць толькі двума словамі: «Не запалохаеце!».

• Я не прадаю кроў сваіх дзяцей — фраза прыведзена ва «Успамінах пра майго бацьку П. А. Сталыпіна» дачкі Марыі (у замужжы Бок). Пасля выбуху на Аптэкарскай выспе, у выніку якога цяжка пацярпелі двое яго дзяцей — сын Аркадзь і дачка Наталля, Мікалай II прапанаваў Сталыпіну значную грашовую дапамогу, на што атрымаў адказ:

Пры першым прыёме пасля выбуху Гасудар прапанаваў тата́ вялікую грашовую дапамогу для лячэння дзяцей, у адказ на што мой бацька сказаў: — Ваша Вялікасць, Я не прадаю кроў сваіх дзяцей:190

• Ім патрэбныя вялікія ўзрушэнні, нам патрэбна вялікая Расія — фраза завяршала прамову Сталыпіна ад 10 мая 1907 года перад дэпутатамі Дзяржаўнай думы II склікання. У ёй Пётр Аркадзьевіч казаў пра рэформы, што праводзіліся, побыт сялян, права ўласнасці на зямлю; неаднаразова падкрэсліваў недапушчальнасць нацыяналізацыі ці экспрапрыяцыі зямлі ў абшарнікаў на карысць сялянства. У завяршэнні была вымаўлена фраза, што стала неўзабаве крылатай:

Праціўнікам дзяржаўнасці хацелася б абраць шлях радыкалізму, шлях вызвалення ад гістарычнага мінулага Расіі, вызвалення ад культурных традыцый. Ім патрэбныя вялікія ўзрушэнні, нам патрэбна Вялікая Расія!.

• Дайце дзяржаве 20 гадоў супакою ўнутранага і вонкавага, і вы не пазнаеце цяперашняй Расіі — у інтэрв’ю адной з газет Сталыпін апісваў рэформы, што праводзіліся, галоўнай мэтай якіх, з яго слоў, з’яўлялася стварэнне класа дробных землеўласнікаў, што павінна было прывесці да росквіту краіны.

Адносіны Сталыпіна са знакамітымі сучаснікамі

Сталыпін і Распуцін

Тэма «Сталыпін — Распуцін» не вельмі шырокая: прэм’ер-міністр не любіў Распуціна і ўсяляк яго пазбягаў.

Ва «Успамінах» дачкі Сталыпіна Марыі Бок прыводзіцца інфармацыя, якая паказвае крыніцу ўплыву Распуціна на царскую сям’ю, а таксама характарызуе апошняга імператара Расійскай імперыі Мікалая II бязвольным і слабым чалавекам. М. П. Бок піша, што, калі яна завяла гутарку з бацькам пра Распуціна, які ў тыя гады яшчэ не дасягнуў апагея свайго ўплыву, Пётр Аркадзьевіч скрывіўся і сказаў са смуткам у голасе, што нічога зрабіць нельга. Сталыпін неаднаразова заводзіў гутарку з Мікалаем II пра недапушчальнасць знаходжання ў блізкім асяроддзі імператара напаўпісьменнага мужыка з вельмі сумнеўнай рэпутацыяй. На гэта Мікалай адказаў даслоўна: «Я з вамі згодзен, Пётр Аркадзьевіч, але хай будзе лепш дзесяць Распуціных, чым адна істэрыка імператрыцы»^:332.

У пачатку 1911 года настойлівы прэм’ер прадставіў манарху шырокі даклад пра Распуціна, складзены на падставе следчых матэрыялаў Сінода. Пасля гэтага Мікалай II прапанаваў кіраўніку ўрада сустрэцца са «старцам», каб развеяць негатыўнае ўражанне, пакінутае на падставе сабраных дакументаў. Пры сустрэчы Распуцін спрабаваў гіпнатызаваць свайго суразмоўцу^:193.

Сталыпін загадаў Распуціну пакінуць Пецярбург, пагражаючы ў адваротным выпадку аддаць апошняга пад суд «па ўсёй строгасці закона пра сектантаў»^:193. Падчас змушанага ад’езду са сталіцы Распуцін адправіўся паломнікам у Іерусалім. Ён ізноў з’явіўся ў Пецярбургу толькі пасля смерці Сталыпіна.

Сталыпін і Л. М. Талстой

Сям’ю Сталыпіных і Льва Мікалаевіча злучалі сяброўскія адносіны. Адзін час Талстой быў на «ты» з бацькам будучага кіраўніка ўрада, аднак пасля яго скону не толькі не прыехаў на пахаванні, але і не выказаў ніякай спагады, заявіўшы, што «мёртвае цела для яго — нішто, і што ён не лічыць годным важдацца з ім»^:51—52.

Пасля Леў Талстой стаў адным з крытыкаў дзеянняў Сталыпіна на пасту прэм’ер-міністра. Дайшло да таго, што ў адным з чарнавікоў лістоў ён назваў яго «самым жаласным чалавекам».

Талстой крытыкаваў дзеянні прэм’ера, паказваючы на дзве асноўныя, на яго пагляд, памылкі: «…першая, — пачалі гвалтам змагацца з гвалтам і працягваеце гэта рабіць […], другая, — […] супакоіць насельніцтва тым, каб, знішчыўшы абшчыну, утварыць дробную зямельную ўласнасць».

Сталыпін і Вітэ

Сяргей Юльевіч Вітэ — першы старшыня ўрада Расійскай імперыі, адзін з ініцыятараў прыняцця маніфеста 17 кастрычніка, паводле якога засноўвалася Дзяржаўная дума, чалавек, які падпісаў Портсмуцкі мірны дагавор, які завяршыў руска-японскую вайну, — быў адным з самых зацятых крытыкаў Сталыпіна. Інфармацыя з «Успамінаў» Вітэ часта выкарыстоўваецца крытыкамі палітыкі, якая праводзілася Сталыпіным.

Практычна ўвесь другі том успамінаў Вітэ, прысвечаны валадаранню Мікалая II, утрымлівае крытыку Сталыпіна. У некаторых выпадках стаўленне Вітэ да Сталыпіна выяўляецца ў вельмі рэзкіх зваротах. У прыватнасці, Вітэ піша, што прэм’ер-міністра «ўкакошылі»^:272, а таксама, што «другой шчаслівай падзеяй для Сталыпіна было няшчасце для яго самога, а менавіта выбух на Аптэкарскай выспе, пры якім пацярпелі яго сын і дачка»^:393.

Дачка Сталыпіна Марыя ў сваіх мемуарах прывяла такі эпізод у адносінах свайго бацькі і Вітэ, які шмат у чым тлумачыць нянавісць першага расійскага прэм’ер-міністра да Сталыпіна:

Прыйшоў да майго бацькі граф Вітэ і, страшна ўсхваляваны, пачаў расказваць пра тое, што да яго дашлі чуткі, якія глыбока яго абурылі, а менавіта, што ў Адэсе вуліцу яго імя хочуць пераназваць. Ён стаў прасіць майго бацьку зараз жа даць дырэктыву Адэскаму гарадскому галаве Пелікану пра прыпыненне падобнага непрыстойнага дзеяння. Тата́ адказаў, што гэта справа гарадскога самакіравання і што яго паглядам зусім агідна ўмешвацца ў падобныя справы. Да здзіўлення майго бацькі, Вітэ ўсё настойлівей стаў проста маліць выканаць яго просьбу і, калі тата́ другасна паўтарыў, што гэта супраць яго прынцыпу, Вітэ раптам апусціўся на калены, паўтараючы яшчэ і яшчэ сваю просьбу. Калі і тут мой бацька не змяніў свайго адказу, Вітэ ўстаў, хутка, не развітваючыся, пайшоў да дзвярэй і, не даходзячы да апошніх, павярнуўся і, зласліва зірнуўшы на майго бацьку, сказаў, што гэтага ён яму ніколі не прабачыць.

Сталыпін у літаратуры, тэатры і кіно

У літаратуры

Фігура Сталыпіна з’яўляецца адной з цэнтральных у вузле «Жнівень Чатырнаццатага» эпапеі А. І. Салжаніцына «Чырвонае кола». Фактычна менавіта Салжаніцын увёў у расійскую інтэлектуальную дыскусію 1980-х — 1990-х многія малавядомыя факты біяграфіі Сталыпіна.

У гістарычных раманах, прысвечаных валадаранню Мікалая II, а таксама Распуціну, прысутнічае Сталыпін.

• У рамане «Нячыстая сіла» (у часопіснай версіі «Ля апошняй мяжы») В. С. Пікуль апісвае асяроддзе і сям’ю Мікалая II, Распуціна, асноўныя падзеі валадарання апошняга расійскага імператара. Сталыпін намаляваны «як рэакцыянер» і ў той жа час «суцэльная і моцная натура — не раўня іншым бюракратам». Твор быў раскрытыкаваны за вялікую колькасць гістарычных памылак. На гэта паказвае сын Сталыпіна Аркадзь, які жыў у эміграцыі: «У кнізе нямала месцаў не толькі няслушных, але і нізкапробна-паклёпніцкіх, за якія ў праўнай дзяржаве аўтар адказваў бы не перад крытыкамі, а перад судом». Гістарычныя памылкі, што тычацца Сталыпіна, у гэтым рамане:

  У кнізе прэм’ер-міністр пададзены заядлым курцом і аматарам арманьяка. У рэчаіснасці ён быў вядомы сваім непрыманнем тытуню і алкаголю.

  Паводле твора, пасля выбуху на Аптэкарскай выспе дачцэ Сталыпіна Наталлі ампутавалі ногі, хоць у рэчаіснасці іх атрымалася выратаваць.

  Парушана храналогія прамоў і дзеянняў Сталыпіна.

  У рамане Сталыпін некалькі разоў з’язджае на ў рэчаіснасці не існавалую дачу жонкі ў Вырыцы.

• У кнізе Э. Радзінскага «Распуцін: Жыццё і смерць», у часткі, якая прысвечана дачыненню Сталыпіна да гэтага былога селяніна Табольскай губерні, аўтар дае спрыяльную характарыстыку як самаму Пятру Аркадзьевічу, так і яго дзейнасці:

Прэм’ера ненавідзелі правыя, бо яго рэформы прадвесцілі перамогу капіталізма ў Расіі — старажытны Царград павінен быў стаць Манчэстэрам. Яго пагарда да антысемітаў з «Саюза рускага народа», прапановы скасаваць мяжу аселасці для яўрэяў […] выклікалі нянавісць у царкоўных «каршакоў». […] Сталыпін быў катэгарычна супраць удзелу Расіі ў балканскім канфлікце. І ўсё ж прэм’ер трымаўся, таму што яго падтрымваў цар. Сталыпін пагражаў Мікалаю сацыяльнымі катастрофамі і голадам, калі не ажыццявяцца яго рэформы. Велізарным узростам і зычным голасам ён заспакойліва напамінаў Мікалаю гіганта-бацькі, выклікаў яму ўпэўненасць.

У тэатры

Адзіным увасабленнем П. А. Сталыпіна для тэатра з’яўляецца п’еса Вольгі Міхайлавай «Гісторыя аднаго злачынства, ці Тры смерці», напісаная ў 2012 годзе на заказ Пензенскага абласнога драматычнага тэатра . Сёння існуюць дзве пастаноўкі па гэтай п’есе:

• у Пензенскім абласным драматычным тэатры пад назвай «Гісторыя аднаго злачынства» (прэм’ера 6 мая 2012 года, рэжысёр Ансар Халілулін, у ролі П. А. Сталыпіна — Сяргей Дражылаў);
• у маскоўскім Тэатры.doc пад назвай «Талстой — Сталыпін. Прыватнае ліставанне» (прэм’ера 1 сакавіка 2013 года, рэжысёр Уладзімір Мірзоеў, у ролі П. А. Сталыпіна — Арман Хачатран).

У кіно

• «Сталыпін… Нявывучаныя ўрокі» (2006), ролю Петра Аркадзьевіча Сталыпіна выканаў саратаўскі акцёр Алег Клішын.

2 рублі 2012 года.

• «Пярэдадне Першай сусветнай вайны. Сталыпін» (2007) — дакументальны фільм, рэжысёр Н. Смірноў.
• У дванаццаці серыйным тэлевізійным мастацкім фільме Сяргея Газарава і Андрэя Малюкова «Імперыя пад ударам» адным з сюжэтаў з’яўляецца замах на Сталыпіна, здзейснены на Аптэкарскай выспе.
• У расійскім тэлесерыяле «Грахі айцоў» адным з сюжэтных эпізодаў з’яўляецца забойства Сталыпіна ў Кіеве. У ролі Сталыпіна — Генадзь Сайфулін.
• У серыяле «Рыгор Р.» (2014) ролю Сталыпіна сыграў Уладзімір Юматаў.

У нумізматыцы

1 сакавіка 2012 года ЦБ РФ выпусціў срэбную манету, прысвечаную 150-годдзю з дня нараджэння П. А. Сталыпіна, у серыі памятных манет «Выбітныя асобы Расіі».

Бібліяграфія

• Столыпин А. А. Средниково (из семейной хроники) Архівавана 6 жніўня 2010. Столица и усадьба. 1914. № 1 на сайте усадьбы Середниково Архівавана 6 жніўня 2010.
• П. А. Столыпин. Программа реформ. Документы и материалы / в 2-х тт. — М.: РОССПЭН, 2003. (спасылка на том 1), (спасылка на том 2).

Сачыненні

• Столыпин П. А. Нам нужна Великая Россия...: Полное собрание речей в Государственной думе и Государственном совете. 1906—1911 / Предисл. К. Ф. Шацилло; Сост., коммент. Ю. Г. Фельштинского. — М.: Молодая гвардия, 1991. — 416 с. — (Звонница; Антология русской публицистики). — 100 000 экз. — ISBN 5-235-01576-2. (в пер.)

Літаратура

• Панюціч В. П. Сталы́пін Пётр Аркадзевіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 136—137. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Аврех А. Я. П. А. Столыпин и судьбы реформ в России — М.: Политиздат, 1991. — 286 с.
• Аксаков А. П. Высший подвиг Архівавана 21 студзеня 2005.. — СПб.: изд-во Всероссийского национального клуба, 1912.
• Бородин А. П. Столыпин. Реформы во имя России. — Вече, 2004. — ISBN 5-94538-444-5.
• Горячкин Ф. Т. Первый русский фашист Пётр Аркадьевич Столыпин. — Харбин: Меркурий, 1928. — 104 с.
• Гурко В. И. Черты и силуэты прошлого: Правительство и общественность в царствовании Николая II в изображении современника. — М., 2000. — ISBN 5-86793-109-9.
• История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А. Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с.
• Государственная деятельность Председателя Совета Министров статс-секретаря Петра Аркадьевича Столыпина. / Сост. Е. В. В 3-х т. — СПб., 1911. — 377+323+358 с.
• Зырянов П. Н. Пётр Столыпин: Политический портрет. — М., 1992.
• Изгоев А. П. А. Столыпин. Очерк жизни и деятельности. — М.: Кн-во К. Ф. Некрасова, 1912. — 133 с.
• Пожигайло П. А., Демидов И. И., Соколов Р. И., Шелохаев В. В. П. А. Столыпин: Переписка. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2004. — 704 с. — ISBN 5-8243-0555-2.
• Пожигайло П. А., Демидов И. И., Соколов Р. И., Шелохаев В. В. П. А. Столыпин. Грани таланта политика. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2006. — 623 с. — ISBN 5-8143-0776-8.
• Пожигайло П. А., Могилевский К. И., Шелохаев В. В. П. А. Столыпин глазами современников. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2008. — 623 с. — ISBN 978-5-8243-0901-0.
• Могилевский К. И. Столыпинские реформы и местная элита: Совет по делам местного хозяйства (1908-1910). — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2008. — 328 с. — ISBN 978-5-8243-1030-6.
• Пожигайло П. А. Столыпинская программа преобразования России (1906-1911). — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2007. — 240 с. — ISBN 5-8243-0822-5.
• Пожигайло П. А., Демидов И. И., Шелохаев В. В. П. А. Столыпин. Биохроника. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2006. — 376 с. — ISBN 5-8243-0775-Х.
• Пожигайло П. А., Шелохаев В. В. Пётр Аркадьевич Столыпин: Интеллект и воля. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2011. — ISBN 978-5-8243-0744-X.
• Кара-Мурза С. Г. Столыпин — отец русской революции.
• Кривошеин К. А. А. В. Кривошеин. Его значение в истории России начала XX века. — Париж, 1973.
• Лермонтовская энциклопедия. — М., 1981.
• Маевский Вл. Борец за благо России. — Мадрид, 1962.
• Столыпин. Жзнь и смерть. / Составители: А. Серебренников, Г. Сидоровнин. — Саратов: Приволжское книжное издательство, 1991
• Последний витязь. Цитаты — Саратов: Соотечественник, 1997.
• Сидоровнин Г. П. А. Столыпин. Жизнь за Отечество. — Саратов, 2002.
• Солженицын А. И. Глава 65. Пётр Аркадьевич Столыпин // Красное колесо. Август Четырнадцатого.
• Струков Д. Б. Столыпин. — М.: Вече, 2012. — 544 с., ил. — (Великие исторические персоны). — 3000 экз., ISBN 978-5-9533-6307-5
• Фёдоров Б. Пётр Столыпин: «Я верю в Россию». — СПб., 2002.
• П. А. Столыпин: Грани таланта политика. М.: РОССПЭН, 2012. — 623 с., 1000 экз., ISBN 978-5-8243-1156-3
• Записки П. А. Столыпина по «мусульманскому вопросу» 1911 г. / Публ. Д. Ю. Арапова // Восток. 2003. — № 2. — С. 124—144.
• Шилов Д. Н. Государственные деятели Российской империи. Главы высших и центральных учреждений. 1802—1917. Библиографический справочник. 2-е изд., испр. и доп. — СПб., 2002. — С. 689—694.
• Ascher, A. P. A. Stolypin: The Search for Stability in Late Imperial Russia. — Stanford University Press, 2002. — 484 p. — ISBN 9780804745475.
• Conroy, M. S. Peter Arkadʹevich Stolypin: Practical Politics in Late Tsarist Russia. — Boulder: Westview Press, 1976. — ISBN 0-8915-8143-X.

Успаміны сучаснікаў

• Бок М. П. П. А. Столыпин. Воспоминания о моём отце. — М.: Новости, 1992. — 352 с.
• Витте С. Ю. Воспоминания. — М., 1960.
• Зеньковский А. В. Правда о Столыпине. 1956.
• Извольский А. П. Воспоминания. — М., 1989.
• Коковцов В. Н. Из моего прошлого. Воспоминания 1903—1919 гг. — Париж, 1933.
• Ознобишин А. А. Воспоминания члена IV Государственной думы. — Париж, 1927.

Спасылкі

• Фонд изучения наследия П. А. Столыпина.
• Информационный портал Минкомсвязи РФ к 150-летию со дня рождения П. А. Столыпина Архівавана 19 красавіка 2017.
• Конкурс проектов памятника П. А. Столыпину в Москве Архівавана 11 студзеня 2012.
• Реформы П. А. Столыпина (видеурок, программа 9 класса)
• Столыпин без маски(недаступная спасылка)
• Усадьба Середниково Архівавана 12 студзеня 2009. — биография и фотографии П. А. Столыпина
• Троцкий Л. Кровожадный и бесчестный (О Столыпине) Архівавана 20 лютага 2020.
• Логинов В. Т. «Столыпинские итоги»
• Покровский М. Н. Глава X. Столыпинщина. // Русская история в самом сжатом очерке. — Ч. III: Двадцатый век. — Вып. 1: 1896—1908 гг. — М., 1931. — С. 328—355
• П. А. Столыпин: Дар державного служения..
• Артём Кречетников. К 100-летию убийства Столыпина: выстрелы в будущее (руск.)(недаступная спасылка). Русская служба Би-би-си (16 верасня 2011). Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2012. Праверана 17 верасня 2011.
• Досье ИТАР-ТАСС