Пуэрта-Рыка

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Злучаныя Штаты Амерыкі Асацыяваная Вольная Дзяржава Пуэрта-Рыка
Садружнасць Пуэрта-Рыка
Estado Libre Asociado de Puerto Rico
Commonwealth of Puerto Rico
Герб Пуэрта-Рыка
Сцяг Пуэрта-Рыка Герб Пуэрта-Рыка
Дэвіз: «Ioannes Est Nomen Eius»
Гімн: «La Borinqueña»
Афіцыйныя мовы Іспанская, англійская
Сталіца Сан-Хуан
Форма кіравання Асацыяваная рэспубліка
Прэзідэнт
Губернатар
Джо Байдэн
Луіс Фартуньё
Плошча
• Усяго
• % воднай паверхні
169-я ў свеце
9.104 км²
1,6
Насельніцтва
• Ацэнка (2011)
Шчыльнасць

3.706.690 чал. (130-я)
418 чал./км²  (29-я)
ВУП (ППЗ)
  • Разам (2009)
  • На душу насельніцтва

$108,441 млрд
$27.384,27
ВУП (намінал)
  • Разам (2011)
  • На душу насельніцтва

$98,76 млрд
$26.588
ІРЧП  0,867 ()
Этнахаронім Пуэрта-рыканцы
Валюта Долар ЗША
Інтэрнэт-дамен .pr
Код ISO (Alpha-2) PR
Код ISO (Alpha-3) PRI
Код МАК PUR
Тэлефонны код +1
Часавыя паясы -4

Пуэрта-Рыка (ісп.: Estado Libre Asociado de Puerto Rico, англ.: Commonwealth of Puerto Rico) — краіна, размешчаная ў Карыбскім моры, на частцы Вялікіх Антыльскіх астравоў, складаецца з вострава Пуэрта-Рыка і шэрагу малых астравоў, якія прымыкаюць да яго. Пуэрта-Рыка з'яўляецца залежнай ад ЗША тэрыторыяй і мае статус неінкарпараванай арганізаванай тэрыторыі, што азначае, што дадзеная тэрыторыя з'яўляецца інтэгральнай часткай ЗША, вярхоўная ўлада належыць Кангрэсу ЗША, але дзеянне на ёй Канстытуцыі ЗША абмежавана.

Пуэрта-Рыка мае сваю ўласную Канстытуцыю, заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу. Сувязь з ЗША складаецца ў наяўнасці агульнага грамадзянства, валюты і супольнай абароны. У сувязі з адсутнасцю выразнай заканадаўчай базы па статусе тэрыторыі гэта пытанне актыўна абмяркоўваецца на самім востраве, у ЗША і ААН. У 2000 годзе па распараджэнні прэзідэнта ЗША Клінтана была створаная адмысловая камісія па статусе Пуэрта-Рыка (англ.: President's Task Force on Puerto Rico's Status) [1]. У сваім дакладзе камісія пацвердзіла бягучы статус і рэкамендавала даць грамадзянам вострава права на самавызначэнне[2]. Мяркуецца, што ў рамках гэтай працэдуры пуэртарыканцы абяруць адзін з трох варыянтаў: замацаванне бягучага статусу, уваходжанне ў ЗША на правах штата або атрыманне незалежнасці. Адпаведны законапраект вынесены на разгляд Кангрэса[3].

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Дакалумбавы час[правіць | правіць зыходнік]

Гісторыя Пуэрта-Рыка ў перыяд, папярэдні прыбыццю на гэту зямлю Хрыстафора Калумба, да канца не вывучаны. Усё, што вядома аб ім, вядома з археалагічных раскопак і вусных аповедаў першых іспанскіх падарожнікаў. Першая кніга, якая ўсебакова апісвае гісторыю Пуэрта-Рыка, была напісаная Фраем Іньіга Ласіерай (ісп.: Fray Inigo Abbad y Lasierra) у 1786 годзе, праз 293 гады пасля першага наведвання гэтага вострава іспанцамі [4].

Першымі насельнікамі Пуэрта-Рыка былі артаіроіды (англ.: Ortoiroid), прадстаўнікі старажытнай культуры. Раскопкі, зробленыя ў 1990 годзе, знайшлі астаткі першабытнага чалавека, узрост якога датаваўся прыблізна 2000 годам да н.э. (4000 гадоў таму). Рэшткі назвалі «чалавек Пуэрта Фера» (англ.: Puerto Ferro man) [5]. Паміж 120 і 400 гадамі нашай эры на востраў прыбылі прадстаўнікі індзейскага племя іньеры (англ.: Igneri) з раёна ракі Арынока ў Паўднёвай Амерыцы [6]. Паміж VII і XI стагоддзямі востраў сталі засяляць прадстаўнікі аравакскіх плямёнаў, якія заснавалі культуру таіна, і прыкладна ад 1000 года гэтая культура стала дамінаваць на востраве, аж да прыбыцця Калумба ў 1493 годзе.

Іспанскі каланіяльны час[правіць | правіць зыходнік]

Калі Хрыстафор Калумб з'явіўся на востраве 19 лістапада 1493 года ў выніку свайго другога падарожжа да берагоў Амерыкі, востраў быў заселены індзейцамі, якія звалі сябе таіна. Таіна звалі востраў «Барыкен» (ісп.: Boriken), што пасля было вытлумачана іспанцамі як «Барынкен» (ісп.: Borinquen) [7]. Першапачаткова іспанцы назвалі востраў Сан-Хуан-Баўтыста у гонар Яна Хрысціцеля, але нарэшце востраў атрымаў імя Пуэрта-Рыка, што ў перакладзе азначае «багаты порт». Каланізацыя іспанцамі пачалася ў 1508 г., калі з Санта-Дамінга (востраў Гаіці) прыбыў з атрадам канкістадораў Хуан Понсэ дэ Леон (ісп.: Juan Ponce de Leon), які заснаваў горад Капара. Адміністрацыйным цэнтрам вострава з часам стаў перанесены ў 1521 г. на новае месца Капара — порт Пуэрта-Рыка. Імя Сан-Хуан перайшло да сталіцы тэрыторыі і да невялікага вострава «Стары Сан-Хуан» (англ.: Old San Juan), які цяпер з'яўляецца часткай сталіцы. У 1508 годзе іспанскі канкістадор Хуан Понсэ дэ Леон (ісп.: Juan Ponce de Leon) стаў першым губернатарам вострава [8]. З назвай дзяржавы і яго сталіцай звязаны геаграфічны кур'ёз. Востраў першапачаткова быў названы ў традыцыях іспанскіх каланізатараў Сан-Хуан у гонар хрысціянскага святога. Сталіца, адпаведна, атрымала імя Пуэрта-Рыка (Багаты Порт), але пасля картографы «пераблыталі» назвы.

Форт Сан Феліпэ дэль Мора

Востраў неўзабаве быў каланізаваны іспанцамі. Афрыканскія рабы былі ўвезеныя на востраў у якасці працоўнай сілы наўзамен індзейскага насельніцтва, якое хутка змяншалася, змушанае працаваць на іспанцаў. Нарэшце, таіна поўнасцю вымерлі ў выніку хвароб, якія прынеслі іспанцы і афрыканцы, а таксама ад цяжкіх умоў, у якіх яны змушаныя былі жыць. Пуэрта-Рыка хутка стаў важнай крэпасцю і портам Іспанскай імперыі ў Карыбскім моры. Аднак у канцы XVIIXVIII ст. асноўным напрамкам каланізацыі сталі тэрыторыі мацерыка дзе яна мела большы поспех, чым на востраве, збяднелым ад скарачэння насельніцтва. Дзеля абароны ад пагроз еўрапейскіх ворагаў Іспаніі на востраве паступова з'явіліся розныя фарты і крэпасці, такія як Ла Фарталеза (ісп.: La Fortaleza), Фуэртэ Сан Філіпэ дэль Мора (ісп.: Fuerte San Felipe del Morro) і Сан Крыстобаль (ісп.: Fuerte San Cristobal). Французы, галандцы і англічане неаднаразова рабілі спробы захапіць Пуэрта-Рыка, але цярпелі паразы.

У 1809 годзе, у момант, калі войскі Напалеона I акупіравалі вялікую частку Іберыйскага паўвострава і была ў разгары Першая іспанская рэвалюцыя, сход папулістаў з іспанскага горада Кадыс абвясціла Пуэрта-Рыка заморскай правінцыяй Іспаніі з правам прадстаўніцтва пры іспанскім двары[9]. Першы прадстаўнік вострава ў Кадыскія картэсы Рамон Повер і Хіральт (ісп.: Ramon Power y Giralt) памёр неўзабаве пасля прыбыцця ў Іспанію. З прыняццем Кадыскай канстытуцыі ў 1812 годзе, калі іспанскія тэрыторыі былі падзеленыя на правінцыі, пуэртарыканцам было нададзена ўмоўнае грамадзянства.

Каралеўскі Дэкрэт 1815 года, які дазволіў замежнікам сяліцца ў Пуэрта-Рыка

10 жніўня 1815 года ў Іспаніі быў выдадзены каралеўскі дэкрэт, які заахвочваў іспанцаў і іншых еўрапейцаў неіспанскага паходжання, лаяльных да іспанскай кароны і рымска-каталіцкай царквы, пасяляцца на востраве, што адчыніла Пуэрта-Рыка шлях да гандлёвых адносін з іншымі краінамі. Гэта было пачаткам росту аграрнай эканомікі вострава, дзе цукар, тытунь і кава сталі асноўнымі прадуктамі экспарту. Востраў стаў напаўняцца імігрантамі з Германіі, Корсікі, Ірландыі, Францыі, Партугаліі і Канарскіх астравоў, якія ратаваліся ад цяжкіх эканамічных часоў у Еўропе і прывабленыя вольным уездам на востраў. Аднак, гэтыя невялікія паслабленні і правы былі неўзабаве скасаваныя. Пасля звяржэння Напалеона I, у Іспанію вярнулася абсалютная манархія, якая адмяніла Кадыскую канстытуцыю і вярнула Пуэрта-Рыка статус калоніі, знак бязмежнай улады іспанскай манархіі.

25 чэрвеня 1835 годзе жонка іспанскага караля Фердынанда VII Марыя Крысціна, якая была ў гэты момант рэгенткай Іспаніі (1833—1840), адмяніла гандаль рабамі ў іспанскіх калоніях. У 1851 годзе губернатар вострава Хуан дэ ла Песуэла Севальас (ісп.: Juan de la Pezuela Cevallos) заснаваў на востраве Каралеўскую акадэмію вытанчаных мастацтваў, якая давала адукацыю школьным настаўнікам, сфармулявала метады навучання, і наладжвала літаратурныя конкурсы, якія прасоўвалі інтэлектуальны і літаратурны прагрэс вострава. У 1858 годзе Сэмюэл Морзэ ўсталяваў у горадзе Аройа (ісп.: Arroyo) першы на востраве тэлеграфны апарат.

Жыццё ў Пуэрта-Рыка ў другой палове XIX стагоддзя адбывалася на фоне барацьбы за аўтаномію. Перапіс 1860 года паказаў, што насельніцтва вострава склала 583,308 чалавек. З іх 300,406 (51.5 %) чалавек складала белае насельніцтва, астатняе належала да іншых расаў[10]. З іх пераважная большасць (83.7 %) належала да бедных пластоў. Аграрнае развіццё вострава тармазілася недахопам дарог, прымітыўнымі прыладамі працы і стыхійнымі бедствамі, такімі як ураганы і засуха. Эканоміка таксама пакутавала ад высокіх тарыфаў і падаткаў, усталяваных іспанскай каралеўскай уладай. 23 верасня 1868 года ў горадзе Ларэс (ісп.: Lares) успыхнула паўстанне за незалежнасць, вядомае як «El Grito de Lares», якое неўзабаве было падушана. лідары гэтага паўстання Рамон Эметэрыё Бетансэс (ісп.: Ramon Emeterio Betances) і Сегунда Руіс Белвіс (ісп.: Segundo Ruiz Belvis) у сучасным Пуэрта-Рыка разглядаюцца як бацькі пуэрта-рыканскай нацыі. Пазней, паўстаў палітычны рух за незалежнасць пад кіраўніцтвам Рамона Бальдарыоці дэ Кастра (ісп.: Roman Baldorioty de Castro), а ў канцы стагоддзя рух пад кіраўніцтвам Луіса Муньаса Рыверы (ісп.: Luis Munoz Rivera). У 1897 годзе Муньас Рывера з паплечнікамі выступілі перад ліберальным іспанскім урадам за наданне аўтаноміі для Кубы і Пуэрта-Рыка. У наступным, 1898 годзе, на кароткі час быў абвешчаны аўтаномны ўрад. Хартыя аўтаноміі была падсправаздачная губернатару вострава, які прызначаўся Іспаніяй. Губернатар меў права ануляваць любое рашэнне мясцовай улады і ўдзельнічаў у выбарах парламента.

Час кіравання ЗША[правіць | правіць зыходнік]

25 ліпеня 1898 года падчас Іспана-амерыканскай вайны ў Пуэрта-Рыка ўварваліся амерыканскія войскі, высадзіўшыся ў муніцыпалітэце Гуаніка (ісп.: Guanica). У выніку вайны Іспанія была змушаная саступіць Пуэрта-Рыка, а таксама Кубу, Філіпіны і востраў Гуам па Парыжскаму дагавору 1898 года.[11] Пуэрта-Рыка ўступіла ў XX стагоддзе пад ваенным кіраваннем ЗША, уключаючы губернатара, які прызначаўся прэзідэнтам ЗША. У 1917 годзе паводле Акта Джонса-Шафрата (англ.: Jones-Shafroth Act) жыхарам Пуэрта-Рыка было нададзена грамадзянства ЗША, і гэты статус сапраўдны дагэтуль. Пачынаючы з Першай Сусветнай вайны, шматлікія пуэртарыканцы служаць у войску ЗША. Прыродныя катаклізмы і перыяд Вялікай дэпрэсіі пагоршылі жыццё на востраве. Некаторыя палітычныя дзеячы, такія як лідар пуэрта-рыканскай Нацыяналістычнай Партыі Педра Альбісу Кампас (ісп.: Pedro Albizu Campos), выступаў за незалежнасць вострава. Ён быў двойчы арыштаваны і пасаджаны ў турму за падрыўную дзейнасць супраць амерыканскай адміністрацыі на востраве.[12] Першы дэмакратычна абраны губернатар Пуэрта-Рыка Луіс Муньаз Марын (ісп.: Luis Munoz Marin) таксама спачатку выступаў за незалежнасць тэрыторыі, але, назіраючы сур'ёзны спад эканомікі, які суправаджаецца ростам злачыннасці і народнай незадаволенасцю, абраў статус асацыяванай тэрыторыі як прамежкавы этап на шляху да незалежнасці.

Падчас кіравання адміністрацый РузвельтаТрумэна ва ўнутраным кіраванні тэрыторыяй адбыліся змены, як вынік кампрамісу паміж рознымі палітычнымі сіламі. Кульмінацыяй гэтых перамен стала прызначэнне ў 1946 годзе прэзідэнтам Гары Трумэнам першага народжанага ў Пуэрта-Рыка губернатара Хесуса Т. Піньера (ісп.: Jesus Toribio Pinero Jimenez). У 1947 годзе амерыканцы надалі Пуэрта-Рыка права самастойна выбіраць свайго губернатара. У 1948 годзе Луіс Муньас Марын у выніку дэмакратычных выбараў быў абраны на пост губернатара Пуэрта-Рыка, праслужыўшы на гэтым пасту 16 гадоў, да 1964 года.

З гэтага моманту вялікая колькасць імігрантаў з вострава перабралася на асноўную тэрыторыю ЗША ў пошуках лепшага жыцця. Калі ў 1945 годзе ў Нью-Ёрку пражывала каля 13 000 пуэртарыканцаў, то ў 1955 годзе іх колькасць складала ўжо каля 700 000 чалавек, а ў сярэдзіне 1960-х іх лік перабольшыў мільён.

1 лістапада 1950 года пуэрта-рыканскія нацыяналісты Грыселіа Тарэсола (ісп.: Griselio Torresola) і Оскар Кальяса (ісп.: Oscar Collazo) здзейснілі спробу замаху на прэзідэнта Трумэна. Следствам гэтага здарэння стала згоду Трумэна на правядзенне рэферэндуму на востраве па ўласнай канстытуцыі Пуэрта-Рыка.[13] У выніку ўхваленай канстытуцыі 25 ліпеня 1952 года Пуэрта-Рыка і атрымала свой бягучы статус асацыяванай тэрыторыі.[14][15] У 1950-я гады на востраве назіраўся хуткі рост прамысловай вытворчасці, што дазволіла пераўтварыць эканоміку Пуэрта-Рыка з аграрнай у прамыслова развітую.

У цяперашні час Пуэрта-Рыка стала буйным турыстычным цэнтрам з развітой вытворчай эканомікай. Палітычны статус па ранейшым да канца не вызначаны, у сувязі з чым у апошнія гады на востраве праходзяць розныя плебісцыты.

Геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

Карта Пуэрта-Рыка

Пуэрта-Рыка складаецца з асноўнага вострава Пуэрта-Рыка і мноства драбнейшых астравоў і рыфаў, уключаючы Мона (Isla de Mona), В'екес (Vieques), Кулебра (Culebra), Дэсечэа (Desecheo) і Каха дэ Муэртас (Caja de Muertos). З апошніх пяці астравоў, толькі В'екес і Кулебра населеныя на працягу ўсяго года. На востраве Мона жывуць толькі супрацоўнікі пуэрта-рыканскага міністэрства нацыянальных рэсурсаў.

Горы ў Пуэрта-Рыка

Асноўны востраў мае 170 км у даўжыню і 60 км у шырыню, у большасці гарысты з вялікімі ўзбярэжнымі тэрыторыямі ў паўночнай і паўднёвай частцы. Асноўны горны хрыбет вострава завецца «La Cordillera Central», што азначае «цэнтральны хрыбет», у ім таксама находзіцца самая высокая кропка Пуэрта-Рыка — гара Сера дэ Пунта (Cerro de Punta), вышыня 1338 м над узроўнем мора. Іншы важны пік, гара Эль Юнкэ (El Yunque), 1065 м над узроўнем мора, находзіцца ў Карыбскім нацыянальным лесе у муніцыпалітэце С'ера дэ Лукільа (Sierra de Luquillo). Сталіца вострава горад Сан-Хуан находзіцца на паўночным узбярэжжы вострава.

Клімат Пуэрта-Рыка марской трапічны, мяккі з невялікімі сезоннымі ваганнямі тэмператур: у паўднёвай частцы тэмпература трохі вышэй, чым у паўночнай, а ў цэнтральнай горнай — заўсёды прахаладней, чым на астатнім востраве. Сярэдняя гадавая тэмпература +28C. Сезон ураганаў доўжыцца паміж чэрвенем і лістападам.

У Пуэрта-Рыка маецца 17 азёр, не адно з якіх не з'яўляецца натуральным [16] і больш 50 рэк, большасць з якіх цякуць з галоўнага горнага хрыбта. У паўночнай частцы вострава рэкі шырэйшыя і больш паўнаводныя, чым у паўднёвай. Нацыянальны Пячорны парк Рыа Камай — карставая вобласць на паўночным усходзе Пуэрта-Рыка. Гэтая мясцовасць славіцца сваім цалкам ірэальнымі вапняковымі фармаваннямі, таксама гэта адно з лепшых месцаў у свеце для спелеалогіі. Больш за 200 пячор былі выяўленыя ў гэтым рэгіёне, некаторыя з іх маюць каласальны ўнутраны аб'ём, а рака Камай — адна з самых вялікіх падземных рэк у свеце

Флора і фаўна[правіць | правіць зыходнік]

Малюсенькая жаба (Eleutherdactylus coqui)

Па дадзеных 1998 года, флора Пуэрта-Рыка складала 239 розных відаў раслін, у фаўне заўважана 16 відаў птушак і 39 відаў земнаводных і рэптылій эндэмікаў.[17] Жабы«Рыка», якія жывуць тут жабы вядомыя як «кокі» (Eleutherdactylus coqui), з'яўляюцца ўлюблёным сімвалам вострава, хоць іх прысутнасць можна адчуць толькі па гуку і мала хто з турыстаў можа іх убачыць — самая вялікая «кокі» не больш 5 сантыметраў у даўжыню. Гэтыя невялікія істоты прымудраюцца выдаваць настолькі гучныя гукі «ко-кіі» (адкуль і пайшла іх назва), што нават невялікая калонія жаб здольная аглушыць чалавека. У мясцовых жыхароў для гэтага ёсць нават свой тэрмін — «пякельнае скандаванне». Вільготны трапічны Карыбскі нацыянальны лес, вядомы таксама пад імем «El Yunque», з'яўляецца асноўным месцам пасялення гэтых жаб.

Геалагічная будова[правіць | правіць зыходнік]

Геалагічная будова вострава складаецца з вулканічных і магматычных парод, якія сфармаваліся ў перыяд паміж мелавым перыядам і эацэнавай эпохай палеагенавага перыяду, зверху пакрытых пазнейшымі пародамі алігацэнавай эпохі, а яшчэ пазней карбанатамі і асадкавымі горнымі пародамі. Узрост самых старых горных парод ацэньваецца прыблізна ў 190 млн гадоў (Юрскі перыяд) і размешчаныя ў муніцыпалітэце Сіера Бермеха (Sierra Bermeja) у паўднёва-заходняй частцы вострава. Гэтыя пароды могуць уяўляць з сябе часткі акіянічнай кары, і відаць яны з Ціхага акіяна.

Пуэрта-Рыка знаходзіцца на мяжы Карыбскай і Поўнача-Амерыканскай пліт і ў цяперашні час тэктанічна дэфармуецца пад дзеяннем гэтых пліт. Такая трансфармацыя можа выклікаць землетрасенне і цунамі, якія ў сукупнасці з апоўзнямі, уяўляюць найбольшую геалагічную небяспеку на востраве і паўночным усходзе Карыбскага мора. Апошняе буйное землетрасенне ў Пуэрта-Рыка адбылося 11 кастрычніка 1918 года, ацэньваецца прыблізна ў 7.5 бала па шкале Рыхтэра. Эпіцэнтр землетрасення знаходзіўся на дне мора ля ўзбярэжжа муніцыпалітэта Агуадзілья (Aguadilla), што выклікала цунамі.

Жолаб Пуэрта-Рыка, змешчаны ў 120 км да поўначы ад вострава, з'яўляецца самай вялікай і глыбокай акіянічнай упадзінай у Атлантычным акіяне. Ён размешчаны на мяжы Карыбскай і Паўночнаамерыканскай пліт. Даўжыня жолаба складае 1,754 км, шырыня каля 97 км, найбольшая глыбіня складае 8,380 м.

Дэмаграфія[правіць | правіць зыходнік]

Рост насельніцтва ў Пуэрта-Рыка

Часам гавораць, што Пуэрта-Рыка мае еўрапейскую (іспанскую) большасць, амаль зніклую папуляцыю амерыканскіх індзейцаў, папуляцыю змяшаных расаў, афрыканцаў і маленькую азіяцкую меншасць. Аналіз крыві і пратэінаў паказаў, што склад насельніцтва на 45 % складаецца з еўрапейскай расы, 37 % афрыканскай і 18 % індзейскай.[18] Пазнейшы аналіз Мітахандрыяльнай ДНК (мтднк), узяты ў 800 чалавек, выявіў мтднк амерыканскіх індзейцаў у 61.1 % жыхароў, мтднк афрыканцаў у 26.4 % жыхароў і мтднк белай расы ў 12.5 % жыхароў Пуэрта-Рыка.[19]

У 1800-я гады сотні карсіканцаў, французаў, ліванцаў, кітайцаў і партугальцаў, нараўне з вялікай колькасцю імігрантаў з Іспаніі, Канарскіх астравоў і іншых іспанскіх калоній у Паўднёвай Амерыцы пераехалі ў Пуэрта-Рыка. Пасля Дэкрэту 1815 годзе, які дазволіў замежнікам сяліцца ў Пуэрта-Рыка, у краіну прыбылі тысячы імігрантаў са ўсёй Еўропы. Масавая іміграцыя ў XIX стагоддзі прывяла да таго, што насельніцтва вострава павялічылася з 155,000 у 1800 годзе да амаль мільёна ў канцы стагоддзя. Перапіс насельніцтва, якая праводзіўся ў адпаведнасці з каралеўскім дэкрэтам 30 верасня 1858 года, дае наступны статыстычны зрэз насельніцтва таго часу: белае насельніцтва — 300,430 чалавек, свабоднае каляровае насельніцтва — 341,015, рабы — 41,736, нявызначанае — 127 чалавек. Пазней Пуэрта-Рыка стала сталым домам для больш 100,000 імігрантаў, якія прыехалі не толькі з Іспаніі, але таксама з краін Лацінскай Амерыкі. У краіну заехалі выхадцы з Аргенціны, Кубы, Дамініканскай Рэспублікі, Калумбіі і Венесуэлы. Вялікая разнастайнасць прозвішчаў таксама дае ўяўленне аб розным паходжанні.

Эміграцыя з краіны таксама стала неад'емнай часткай нядаўняй гісторыі Пуэрта-Рыка. Пасля Другой Сусветнай вайны з прычыны беднаты, танных авіябілетаў і падтрымцы ўрада вострава, хвалі эміграцыі рушылі ў ЗША, асабліва ў Нью-Ёрк, Чыкага, Бостан, Арланда, Тампу і Хартфард. Эміграцыя працягвалася нават пасля таго, як эканоміка палепшылася, а нараджальнасць знізілася. Яна працягваецца і ў цяперашні час, і ў сукупнасці з падзеннем нараджальнасці, у бліжэйшыя 20 гадоў можа прывесці да хуткага старэння насельніцтва і яго памяншэнню.

У 2000 годзе адбыўся перапіс насельніцтва, у якой пуэртарыканцаў пыталі, да якой расы яны прылічаюць самі сябе. 95.8 % назвалі толькі адну расу: 80.5 % прылічылі сябе да белых, 8 % да чорных і 0.4 % апісалі сябе як прадстаўнікоў індзейскай расы.[20] Адной з праблем сучаснага Пуэрта-Рыка з'яўляецца высокі ўзровень беднаты — 50 % насельніцтва жыве па-за яе рысай.

Адукацыя[правіць | правіць зыходнік]

Адукацыя ў Пуэрта-Рыка чатырохузроўневая і падзелена на пачатковую, сярэднюю і старэйшую школы, а таксама на ўстановы вышэйшай адукацыі. Школа можа быць як дзяржаўнай, так і прыватнай. Паводле апытання 2000 года, 60,0% насельніцтва атрымалі атэстат аб заканчэнні старэйшай школы (аналаг поўнай сярэдняй адукацыі ў Беларусі) і вышэй, а 18,3% маюць як мінімум ступень бакалаўра. Гэтыя паказчыкі на шостым месцы з канца ў параўнанні з асноўнай тэрыторыяй ЗША, дзе сярэдні нацыянальны ўзровень складае 80.4 % і 24,4 % адпаведна.[21] Станам 2002 года, узровень пісьменнасці сярод насельніцтва на востраве складае 94,1 %, прычым узровень пісьменнасці ў жанчын ледзь лепш у параўнанні з узроўнем у мужчын.

Прыватныя школы кіруюцца рознымі недзяржаўнымі арганізацыямі, большай часткай Рымска-каталіцкай царквой. Двума буйнымі дзяржаўнымі вышэйшымі адукацыйнымі ўстановамі з'яўляюцца Універсітэт Пуэрта-Рыка (ісп.: Universidad de Puerto Rico) і Універсітэт Сан-Хуан (ісп.: Colegio Universitario de San Juan). Буйнымі прыватнымі ўніверсітэтамі на востраве з'яўляюцца Універсітэт Ана Г. Мендэс (ісп.: Sistema Universitario Ana G. Mendez), Міжамерыканскі ўніверсітэт (ісп.: Universidad Interamericana de Puerto Rico), Каталіцкі ўніверсітэт (ісп.: Pontificia Universidad Catolica de Puerto Rico) і Універсітэт Святых сэрцаў (ісп.: Universidad del Sagrado Corazon).

Штогод прыкладна 100 000 навучэнцаў наведваюць 1500 школ. Міністэрства адукацыі, якое мае ў штаце 45 тысяч настаўнікаў, з'яўляецца самым буйным працадаўцам на востраве. Федэрацыя настаўнікаў Пуэрта-Рыка (ісп.: Federacion de Maestros de Puerto Rico) з'яўляецца самым вялікім прафсаюзам, які аб'ядноўвае ўсіх стала працуючых настаўнікаў у дзяржаўным сектары.

Мовы[правіць | правіць зыходнік]

Дзяржаўнымі мовамі ў Пуэрта-Рыка з'яўляюцца іспанская і англійская. Іспанская мова з'яўляецца асноўнай у дзяржаўных установах, хоць англійская мова з'яўляецца абавязковым прадметам навучання, пачынаючы з пачатковай школы і канчаючы другім курсам інстытута. Па дадзеных 2006 года, прыкладна 3 860 120 чалавек выкарыстаюць іспанскую ў якасці асноўнай мовы і 82 000 — англійскую. Хоць адносна невялікая частка астраўлян лічаць англійскую сваёй асноўнай мовай, вялікая частка насельніцтва ў буйных гарадах гаворыць на абодвух мовах, або прынамсі разумее англійскую і выкарыстоўвае яе ў пэўных сітуацыях.

У 1991 годзе губернатар вострава Рафаэль Эрнандэс Калон (ісп.: Rafael Hernandez Colon) падпісаў закон, які дэкларуе іспанскую як адзіную афіцыйную мова ў дзяржаўных установах Пуэрта-Рыка. Хоць большасць палітыкаў падтрымала такое рашэнне, прыхільнікі ўваходжання ў ЗША на правах штата ўбачылі ў гэтым пагрозу сваім імкненням. Закон таксама прывітала насельніцтва Пуэрта-Рыка, што стала вынікам атрымання ў 1991 годзе прэстыжнай Прэміі Прынца Астурыйскага (ісп.: Premio Principe de Asturias) па літаратуры, якая надаецца штогод за ўкладанне ў літаратуру на іспанскай мове. У 1993 годзе новы губернатар Педра Расельо (ісп.: Pedro Rossello) падпісаў іншы закон, вярнуўшы англійскаму статут дзяржаўнага. Гэта шмат кім разглядалася як крок да збліжэння з ЗША.

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Рымска-каталіцкая царква гістарычна дамінуе сярод рэлігійных суполак вострава, хоць з пераходам пад суверэнітэт ЗША з'явіліся паслядоўнікі Сведак Іеговы, мармоны і іншыя пратэстанцкія суполкі. Пратэстантызм падвяргаўся ганенням у часы іспанскага кіравання. Напрыклад, першая англіканская Царква Св. Тройцы ў Пончэ зазваніла ў свае званы толькі ў 1898 годзе, з высадкай амерыканскіх войскаў на востраве.

Таксама маецца невялікая яўрэйская суполка ў горадзе Сан-Хуан і ў яго наваколлях, якая ўбірае ўсе галіны іўдаізму. Маецца мусульманская суполка з малельнымі дамамі па ўсім востраве. Тры асноўныя мячэці размешчаныя ў Рыа-Педрас, Пончэ і Мега Альта.

Дзякуючы некалькім рупліўцам былі ўзнаулёныя рэлігійныя абрады таіна.

Адміністрацыйнае дзяленне[правіць | правіць зыходнік]

Муніцыпалітэты Пуэрта-Рыка

Пуэрта-Рыка падзелены на 78 муніцыпалітэтаў, якія ў сваю чаргу дзеляцца на раёны, а тыя на сектары (востраў Мона ўваходзіць у склад муніцыпалітэта Майягуес (ісп.: Mayaguez)) Кожны муніцыпалітэт мае свайго мэра, абіранага на 4-гадовы тэрмін. Першы муніцыпалітэт (перш вядомы як «горад»), Сан-Хуан, быў створаны ў 1521 годзе. У XVI стагоддзі былі створаныя яшчэ два муніцыпалітэта, Коама (Coamo) і Сан-Герман (San German), абодва ў 1570 годзе. У XVII стагоддзі з'явіліся яшчэ тры муніцыпалітэта — Арэсиба (Arecibo), 1614; Агуада (Aguada), 1692 і'Пончэ (Ponce). У XVIIIXIX стагоддзях насельніцтва вострава хутка павялічвалася, што прывяло да стварэння 30 муніцыпалітэтаў у XVIII і яшчэ 34 у XIX стагоддзях. У XX стагоддзі было заснавана толькі 6 муніцыпалітэтаў, апошнім з якіх стаў Фларыда (Florida), створаны ў 1971 годзе.[22]

Эканоміка[правіць | правіць зыходнік]

У пачатку 1900-х гадоў эканоміка Пуэрта-Рыка была пераважна аграрнай, і яе асноўным таварам з'яўляўся цукар. У канцы 1940-х гадоў былі запушчаныя некалькі праектаў пад назвай «Operation Bootstrap», сутнасць якіх складалася ў вызваленні ад падаткаў і будаўніцтве фабрык. У выніку, прамысловая вытворчасць стала асноўнай індустрыяй вострава. У часы Вялікай Дэпрэсіі эканамічныя ўмовы ў Пуэрта-Рыка прыкметна палепшыліся з-за знешніх інвестыцый у капіталаёмістыя галіны прамысловасці, такія як нафтахімія і фармацэўтыка. Дзякуючы амерыканскім падатковым паслабленням мясцовыя галіны прамысловасці сёння могуць канкурэнтаваць з краінамі, дзе зарплата значна ніжэй амерыканскіх стандартаў. У апошнія гады шматлікія амерыканскія і замежныя вытворцы перабраліся ў нізкааплатныя краіны Лацінскай Амерыкі і Азіі. Пуэрта-Рыка прытрымліваецца працоўнага заканадаўства ЗША і яго абмежаванням.

Турызм з'яўляецца важным кампанентам пуэрта-рыканскай эканомікі і прыносіць прыкладна $1.8 млрд у год. У 1999 годзе каля 5 млн турыстаў наведала востраў, большай часткай з ЗША. Прыблізна траціну з іх складаюць пасажыры круізных лайнераў. Стала павялічваецца колькасць рэгістрацый у гатэлях (статыстыка з 1998 года), будуюцца новыя гатэлі і іншыя цэнтры турызму, што гаворыць аб добрым стане індустрыі турызму.

Валавы ўнутраны прадукт (ВУП) вострава ў 2004 годзе склаў $17,700 у год на душу насельніцтва[23], што дэманструе значны прырост у параўнанні з 2002 годом ($14,412).[24] Аднак калі параўноўваць гэта значэнне з асноўнай тэрыторыяй ЗША, то паводле амерыканскай статыстыкі самы бедны штат ЗША Місісіпі ў 2002-04 гадах меў ВУП $21,587 у год на душу насельніцтва, што значна вышэй пуэрта-рыканскіх паказчыкаў.[25] Пачынаючы з 1952 года розніца ў ВУП на душу насельніцтва паміж Пуэрта-Рыка і асноўнай тэрыторыяй ЗША заставалася нязменнай — востраў мае прыкладна траціну ад сярэдняга значэння па ЗША.

1 мая 2006 года бюджэт Пуэрта-Рыка сутыкнуўся з рэзкім недахопам грашовай наяўнасці, што прывяло да закрыцця мясцовага міністэрства адукацыі і 42-ух іншых урадавых устаноў. Усё 1,536 дзяржаўных школы былі зачыненыя, і 95762 чалавек упершыню ў гісторыі вострава сутыкнуліся з частковым прыпыненнем дзяржаўнага кіравання.[26] 10 мая 2006 года бюджэтны крызіс быў вырашаны новым падатковым дагаворам, так што ўсе дзяржслужачыя змаглі вярнуцца на працу.

Культура і спорт[правіць | правіць зыходнік]

Баваўнянае дрэва

Нацыянальнымі сімваламі Пуэрта-Рыка лічацца невялікая птушачка сямейства танагравых Spindalis portoricensis, кветка Thespesia grandiflora і Ceiba pentandra. Неафіцыйнай нацыянальнай жывёлай з'яўляецца Eleutherdactylus coqui.

Прадстаўніцы Пуэрта-Рыка стала ўдзельнічаюць у конкурсах прыгажосці Міс Свету і Міс Сусвет. На конкурсу Міс Сусвет пуэртарыканкі перамагалі 5 разоў (1970, 1985, 1993, 2001, 2006), па колькасці намінацый саступаючы толькі ЗША, а аднойчы перамаглі ў конкурсу Міс Свету (1975). На гэтым конкурсе ў 2005 годзе прадстаўніца Пуэрта-Рыка заняла другое месца.

Пуэрта-Рыка мае сваю алімпійскую каманду на летніх і зімовых алімпійскіх гульнях, а таксама ўдзельнічае ў іншых буйных міжнародных спаборніцтвах, такіх як Панамерыканскія гульні (англ.: Pan American Games), Цэнтральна-Амерыканскія і Карыбскія гульні (англ.: Central American and Caribbean Games), і Карыбскі кубак па бейсболе (англ.: Caribbean World Series). На алімпійскіх гульнях пуэрта-рыканскія спартсмены выйгралі 6 медалёў (1 срэбны і 5 бронзавых), пачынаючы з 1948 годзе, калі Хуан Эвангеліста Венегас (Juan Evangelista Venegas) выйграў бронзавы медаль у боксе.

Хоць на востраве вядомыя бокс, баскетбол, валейбол і бейсбол, апошні традыцыйна лічыўся найбольш папулярным відам спорту, пакуль у апошнія гады не ўзрасло колькасць гуляючых у баскетбол. Востраў мае ўласную прафесійную бейсбольную лігу. Пуэрта-Рыка ўдзельнічае ў Чэмпіянаце свету па бейсболе і мае ў сваёй скарбонцы 1 залатую (1951), 4 срэбныя і 4 бронзавыя ўзнагароды.

8 жніўня 2004 года стала знамянальнай вяхой дзеля пуэрта-рыканскай алімпійскай каманды, калі на Алімпіядзе ў Афінах нацыянальная зборная па баскетболе перамагла каманду ЗША.[27]

Транспарт[правіць | правіць зыходнік]

На востраве добра развітая сетка дарог, уключаючы і хуткасныя магістралі, якія знаходзяцца пад кантролем мясцовага Кіраўніцтва дарог і транспарта (англ.: Roads and Transportation Authority). У сталічнай агламерацыі маецца аўтобусная сувязь і метро, званае тут «Tren Urbano». Асноўны аэрапорт «Міжнародны аэрапорт Луіс Муньас Марын» (ісп.: Aeropuerto Internacional Luis Munoz Marin) размешчаны ў муніцыпалітэце Караліна (Carolina), асноўны порт вострава — Порт Сан-Хуан (англ.: San Juan Port).

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. Федэральны архіў ЗША
  2. Афіцыйны тэкст дакладу прэзідэнцкай камісіі па статусе Пуэрта-Рыка
  3. Законапраект аб самавызначэнні Пуэрта-Рыка Архівавана 31 жніўня 2017.
  4. Inigo Abbad y Lasierra. Historia Geografica, Civil y Natural de la Isla de San Juan Bautista de Puerto Rico.
  5. Vieques Island — What lies beneath Архівавана 11 кастрычніка 2007..
  6. Brief Chronology of Puerto Rico Архівавана 17 лютага 2006..
  7. Presently, Puerto Ricans are also known as Boricuas, or people from Borinquen.
  8. Вісентэ Ян'ес Пінсан быў прызначаны першым губернатарам, але на востраў так і не прыбыў.
  9. Гісторыя Пуэрта-Рыка
  10. Grose, Howard B.,Advance in the Antilles ASIN B00085O1E8
  11. Treaty of Paris (1898) Архівавана 6 лістапада 2007.
  12. Dr. Pedro Albizu Campos // National-Louis University. April 28. 2006. Архівавана 24 снежня 2005.
  13. Act of July 3, 1950, Ch. 446, 64 Stat. 319.
  14. Constitution of the Commonwealth of Puerto Rico — in Spanish (original).
  15. Constitution of the Commonwealth of Puerto Rico — in English (translation).
  16. Los Lagos de Puerto Rico Архівавана 25 снежня 2004.
  17. Island Directory Архівавана 7 верасня 2006..
  18. Hanis, C. L., et. al 1991. Origins of the United States Hispanics—Implications for diabetes. Diabetes Care 14:618-627.
  19. Martinez Cruzado, Juan C. (2002). The Use of Mitochondrial DNA to Discover Pre-Columbian Migrations to the Caribbean:Results for Puerto Rico and Expectations for the Dominican Republic. KACIKE: The Journal of Caribbean Amerindian History and Anthropology On-line Journal, Special Issue, Lynne Guitar, Ed. Available at: http://www.kacike.org/MartinezEnglish.pdf Date of access: 25 September, 2006
  20. Puerto Rico DP-1. Profile of General Demographic Characteristics: 2000 Архівавана 3 красавіка 2009..
  21. Census 2000 Educational Attainment Data
  22. LinktoPR.com - Fundacion de los Pueblos.
  23. CIA - The World Factbook - Puerto Rico Архівавана 26 снежня 2018..
  24. PRLDEF.
  25. U.S. Census - Median Family Income.
  26. Rodriguez, Magdalys. No hubo acuerdo y el gobierno amanecio cerrado
  27. BBC Sports — Olympics 2004.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]