Перайсці да зместу

Персідская кампанія

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Персідская кампанія
Асноўны канфлікт: Блізкаўсходні тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны
Асманская армія ў Урміі, 1916
Асманская армія ў Урміі, 1916
Дата снежань 1914 — май 1916
Месца Паўночная Персія
Праціўнікі
 Расійская імперыя
 Вялікабрытанія
 Асманская імперыя
Камандуючыя
Сцяг Расійскай імперыі Мікалай Юдзеніч
Сцяг Расійскай імперыі Мікалай Баратаў
Чцяг Асманскай імперыі Халіль Кут
Сілы бакоў
32 000 штыкоў
10 340 шабляў
300 гармат
Персідская казачая брыгада
34 000 штыкоў
1 900 шабель
7 200 персідскіх жандараў
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Персі́дская кампа́нія Пе́ршай сусве́тнай вайны́ — ваенныя дзеянні, якія адбываліся падчас Першай сусветнай вайны на тэрыторыі Персіі паміж войскамі краін Антанты (Расійская імперыя, Брытанская імперыя) з аднаго боку і турэцкімі войскамі — з другога. Для расійскіх войскаў гэтыя ваенныя дзеянні былі часткай Каўказскай кампаніі, а для брытанскіх — часткай Месапатамскай кампаніі.

Сітуацыя ў пачатку вайны

[правіць | правіць зыходнік]

Персія на працягу Першай сусветнай вайны захоўвала нейтралітэт. Аднак яе тэрыторыя стала месцам ваенных дзеянняў адразу пасля ўступлення Асманскай імперыі ў вайну. Прычынай гэтага было тое, што Персія займала важнае стратэгічнае становішча і мела істотныя запасы нафты.

Да 1914 года Іран, перажыўшы перыяд заняпаду, ператварыўся ў паўкалонію еўрапейскіх дзяржаў. Брытанская і Расійская імперыя падзялілі яго на сферы ўплыву: Расія атрымала паўночную частку, а Брытанія — паўднёвую, з выключным правам распрацоўкі нафтавых радовішчаў у гэтых рэгіёнах. Стратэгічныя планы Цэнтральных дзяржаў у Персіі складаліся ў тым, каб паспрабаваць адрэзаць сваіх праціўнікаў ад іранскай і азербайджанскай нафты і стварыць супраць іх адзіны фронт ісламскіх краін. З дапамогай Турцыі, якая абвясціла краінам Антанты джыхад, Германская імперыя збіралася прыцягнуць на свой бок мусульманскія краіны Цэнтральнай Азіі — Іран, Афганістан, паўночна-заходнюю частку Індыі (Пакістан); а таксама Егіпет. Для гэтай мэты ў Стамбуле было заснавана Усходняе разведвальнае бюро (ням.: Nachrichtenstelle für den Orient). У прыватнасці, у Іране немцы ўскладалі вялікія надзеі на свайго консула Вільгельма Васмуса, які атрымаў мянушку «нямецкі Лоўрэнс». Ён пераконваў сваё начальства ў Стамбуле ў тым, што здолее падняць у Персіі паўстанне супраць Брытанскай імперыі.

30 кастрычніка 1914 года караблі турэцкага флоту, у ліку якіх былі і нямецкія «Гёбен» і «Брэслаў», абстралялі расійскія парты на Чорным моры. Такім чынам, Асманская імперыя ўступіла ў Першую сусветную вайну на баку Германіі. 1 лістапада абвясціла вайну Турцыі Расія, 5 лістапада — Брытанская імперыя, саюзнік Расіі па Антанты, а 8 лістапада падраздзяленні турэцкай 3-яй арміі (3-я і 5-я пяхотныя дывізіі, узмоцненыя курдскімі коннымі атрадамі), уварваліся на тэрыторыю Іранскага Азербайджана. У гэты час на поўначы Ірана знаходзілася невялікая групіроўка рускіх войскаў пад камандаваннем генерала Назарбекава. Праўзыходныя сілы турак і курдаў пад камандаваннем Халіл-бея ўзялі горад Урмію і захапілі каля тысячы рускіх палонных.

Баявыя дзеянні ў студзені — жніўні 1915 года

[правіць | правіць зыходнік]

У 1915 годзе германа-турэцкае камандаванне мела намер працягваць наступ у Паўночнай Персіі з мэтай выхаду на тэрыторыю Іранскага Азербайджана і Афганістан. 14 студзеня туркі і курды раптоўнай атакай захапілі Тэбрыз. Расійскае камандаванне, ацаніўшы стратэгічнае значэнне персідскага ўчастка фронту, выдзеліў для яго абароны 4-ы Каўказскі корпус. Ён складаўся ў асноўным з казацкай конніцы, а таксама армянскіх добраахвотніцкіх батальёнаў. Ужо 30 студзеня ў Тэбрыз ўвайшлі рускія войскі пад камандаваннем генерала Ф. Чарназубава.

У красавіку Халіл-бей зноў паспрабаваў узяць Тэбрыз. Тады адбылася адна з першых буйных бітваў паміж армянамі і туркамі: 1-ы армянскі батальён пад камандаваннем Андраніка Азаняна паспяхова адбіваў турэцкія атакі да падыходу асноўных сіл рускай арміі. У Дыліманскай бітве (15 красавіка) генералу Назарбекову ўдалося разграміць турак і выцесніць іх з тэрыторыі Ірана.

У гэты час у тыле ў турак успыхнула паўстанне хрысціянскага насельніцтва — армян і асірыйцаў. 5-я дывізія корпуса Халіл-бея, кінутая супраць іх, акружыла паўстанцаў у горадзе Ван. Рускае камандаванне вырашыла прыйсці на дапамогу паўстанцам і працягнула наступленне. У маі-чэрвені рускія войскі прасунуліся на 80-100 кіламетраў, узяўшы Урмію і зняўшы аблогу з Вана (18 мая). Аднак летам 1915 года сілы рускіх былі паслабленыя з-за недахопу боепрыпасаў і перакідання часткі войскаў на германскі фронт, дзе ў гэты час ішло адступленне. У выніку ў ліпені 4-ы Каўказскі корпус быў вымушаны перайсці да абароны.

З боку турак наступленне вяла ўдарная групоўка Абдул Керым-пашы. Яе мэтай было абыйсці рускіх з поўначы і ўзяць іх у кальцо. Для процідзеяння гэтаму з рэзервовых часцей быў сфарміраваны атрад пад камандаваннем генерала Баратава. Але ён вёў наступ недастаткова энергічна, таму турэцкая ўдарная групоўка не змагла выканаць пастаўленай задачы, але і не была разбіта, паспеўшы адступіць і заняць абарончыя пазіцыі. Тым не менш, руская армія захавала амаль усе тэрыторыі, занятыя вясной гэтага года.

Брытанскія войскі ў жніўні 1915 года занялі Бушыр.

Хамаданская аперацыя

[правіць | правіць зыходнік]

Восенню 1915 года сітуацыя ў Персіі стала выклікаць непакой саюзнікаў. Дзейнасць агентаў Цэнтральных дзяржаў пачала прыносіць вынікі. У лістападзе на іх баку пачалі актыўна дзейнічаць атрады персідскай жандармерыі. У брытанскай зоне ўплыву яны захапілі горада Шыраз, Езд і Керман. Махамад Такі, камандуючы жандармерыяй у Хамадане, уступіў у бітву з Персідскай казацкай брыгадай (якая была адным з асноўных інструментаў расійскага ўплыву ў Іране). Жандары здолелі раззброіць казакоў, і некаторыя з іх нават перайшлі на бок Махамада Такі, выслухаўшы вымаўленую ім патрыятычную прамову. З дапамогай сваіх людзей у іранскім урадзе туркі спадзяваліся падняць усеагульнае паўстанне супраць рускіх і англічан і атрымаць згоду на ўвод у Персію турэцкіх войскаў, што дало б магчымасць скаардынаваць дзеянні персідскай жандармерыі і турэцкай арміі. Вільгельм Васмус быў арыштаваны ў брытанскай зоне ўплыву, але здолеў збегчы.

1-ы батальён армянскіх добраахвотнікаў

Для ўстанаўлення поўнага ваеннага кантролю на поўначы Персіі рускае камандаванне сфармавала кавалерыйскі корпус, камандаванне якім даручыў генералу Мікалаю Баратову. У склад корпуса ўваходзілі 3 батальёна, 39 сотняў і 20 гармат. Корпус быў перапраўлены ў Персію з Баку па Каспійскім моры, і 30 кастрычніка 1915 года высадзіўся ў порце Энзелі. 11 лістапада корпус увайшоў у Казвін, адкуль павёў наступленне на Кум і Хамадан. Персідская жандармерыя была не ў стане супрацьстаяць яму. Хамадан быў заняты рускімі ў снежні, пранямецкія атрады адступілі да Керманшаха. Мэта аперацыі была дасягнутая, аднак у гэты час у Эль-Куце (Месапатамія) туркамі была блакаваная дзесяцітысячная групіроўка брытанскіх войскаў пад камандаваннем генерала Таўнсэнда, і корпус Баратава па просьбе англічан працягнуў наступленне.

У Харасан быў накіраваны рускі атрад з Туркестанскай ваеннай акругі (100 чалавек пры 4 гарматах). Дзейнічаючы сумесна з брытанскім атрадам у Сістане, яны кантралявалі ўсю Усходнюю Персію, не дазваляючы агентам Цэнтральных дзяржаў пранікаць у Афганістан і Індыю.

Падзеі 1916—1918 гадоў

[правіць | правіць зыходнік]

Корпус Баратава працягваў наступленне і 16 лютага ўвайшоў у Керманшах, а ў канцы красавіка — у Ханекін, у Месапатаміі (150 кіламетраў ад Багдада). Аднак дапамагчы Таўнсенду ён ужо не паспяваў — 29 красавіка брытанскія войскі ў Эль-Куце здаліся. У маі Персія была цалкам ачышчана ад пранямецкіх атрадаў жандармерыі, іх удзельнікі былі вымушаныя сысці ў Асманскую імперыю. Махамад Такі паступіў на службу ў нямецкі паветраны флот, у далейшым збіў 25 самалётаў праціўніка і быў узнагароджаны Жалезным крыжам.

У красавіку 1916 года брытанскае камандаванне звярнулася да расійскіх саюзнікаў з просьбай аказаць дапамогу брытанскім войскам ля Багдаду, якім пагражала акружэнне турэцкімі войскамі. У сувязі з гэтым камандзіру другой сотні 1-га Уманскага кашавога атамана Галаватава палка Кубанскага казацкага войска есаулу В. Д. Гамалію было загадана выступіць 27 красавіка са сваёй сотняй ў рэйд і на працягу 14 сутак злучыцца з брытанскімі войскамі, займаўшымі абарону ў раёне Басры, каб стварыць у туркаў уражанне, што сотня — гэта галаўны дазор буйной расійскай групоўкі, які спяшаецца на дапамогу англічанам, і адцягнуць гэтым частку турэцкіх сіл ад саюзнікаў.

Сотня Гамалія здзейсніла найцяжэйшых паход з Керманшаха ў Месапатамію, прайшоўшы каля 1000 вёрст па тылах турэцкай арміі за 10 сутак. Страты склалі 1 афіцэр і 7 казакоў. Мэта была дасягнута — насустрач нібыта тым, што ідуць на поўдзень расійскім войскам былі накіраваны значныя турэцкія сілы, што дазволіла брытанцам выйграць некалькі сутак. Сканцэнтраваўшы за гэты час у дзесяць разоў наймацнейшыя па колькасці войскі, брытанцы выціснулі турак з даліны Тыгра. За праяўленую мужнасць і адвагу Гамалій атрымаў ордэн Георгія 4-й ступені і брытанскі ордэн, афіцэры сотні былі ўзнагароджаны залатой георгіеўскай зброяй, а ўсё ніжнія чыны — георгіеўскімі крыжамі. Гэта быў другі выпадак у гісторыі, калі георгіеўскімі ўзнагародамі ўзнагароджвалі цэлае падраздзяленне (першы — экіпаж крэйсера «Вараг»).

У ліпені 1916 года супраць корпуса Баратава пайшла ў наступленне 6-я турэцкая армія, якая вызвалілася пасля ўзяцця Эль-Кута. Корпуса Баратава, хоць ён і быў да таго часу ўзмоцнены (13 батальёнаў і дружын, 65 эскадронаў і сотняў, 35 гармат), прыйшлося адступіць на 300 кіламетраў, пакінуўшы Керманшах, Кум і Хамадан. У лістападзе ў Тэгеране адбылася спроба дзяржаўнага перавароту, аднак Султан Ахмад-шах схаваўся ў расійскім пасольстве, а войскі генерала Баратава задушылі паўстанне. Члены Меджліса, якія ўдзельнічалі ў перавароце, бесперашкодна беглі на захад. У снежні Баратаў зноў ачысціў ад пранямецкіх сіл Кум і Хамадан, у сакавіку 1917 — Керманшах, а 4 красавіка зноў узяў Ханекін. У кампанію 1917 года планавалася сумеснае наступленне корпуса Баратава з англічанамі праз Багдад на Масул. Аднак на гэты раз планы парушыў нездаровы клімат Месапатаміі, вымусіўшы Баратава вярнуць свой корпус у Персію, каб правесці там лета.

Да таго часу ў Расіі ўжо адбылася Лютаўская рэвалюцыя з яе загадам № 1, які адмяняў адзінаначалле ў арміі. Так што на працягу 1917 года руская армія паступова развальвалася, а пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Расія абвясціла аб неадкладным выхадзе з вайны. Таму Месапатамскую кампанію англічане завяршалі самастойна. Пасля развалу Расійскай імперыі англічане сталі адзінай сур'ёзнай ваеннай сілай у Персіі.

У канцы 1917 года ў персідскім порт Энзелі з мэтай «саветызацыі» расійскага корпуса ў Персіі высадзіўся дэсант матросаў-бальшавікоў пад камандаваннем Ф. Раскольнікава. Аднак гэты атрад быў акружаны падраздзяленнямі Персідскай казачай дывізіі і быў вымушаны вярнуцца ў Расію. Расійскія войскі былі выведзеныя з Персіі ў канцы 1917 — пачатку 1918 года.