Тбілісі
Горад
| ||||||||||||||||||||||||||||
Тбілісі (груз. თბილისი, [ˌtbiˈliːsi] — «цёплая крыніца») — самы буйны горад, сталіца Грузіі. Знаходзіцца ў Тбіліскай катлавіне, на рацэ Кура.
Назва[правіць | правіць зыходнік]
Да 1936 года па-беларуску горад меў назву Тыфліс, а па-грузінску — тфілісі (груз. ტფილისი) — старагрузінская назва. Сваю назву ён атрымаў з-за цёплых серных крыніц (у перакладзе з грузінскай «тбілі» (г.зн. састарэлае «тфілі») значыць «цёплы»).
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Паводле старой легенды сучасная тэрыторыя Тбілісі была пакрытая лясамі не пазней за 458 год. Найбольш шырока вядома варыянт легенды распавядае, што грузінскі цар Вахтанг I Гаргасалі адправіўся сюды на паляванне ў лясістую вобласць разам з сокаламі. Сокал караля нібыта быў злоўлены або паранены фазанам падчас палявання, пасля чаго абедзве птушкі ўпалі ў бліжэйшую гарачую крыніцу і памёрлі ад апёкаў. Цар Вахтанг быў настолькі ўражаны гарачымі крыніцамі, што вырашыў ссекчы лес і пабудаваць горад на яго месцы.
Археалагічныя даследаванні рэгіёна паказалі, што паселішча людзей на тэрыторыі Тбілісі было ўжо ў пачатку 4 тысячагоддзя да нашай эры. Пераемнік і сын Вахтанга, цар Дачы I Уджармелі, перанёс сталіцу з Мцхеты ў Тбілісі ў адпаведнасці з воляй памерлага бацькі. Тбілісі на той час не быў сталіцай адзінай грузінскай дзяржавы, бо на той час яна не ўключала ў сябе тэрыторыю Калхіды. Падчас панавання Дачы была пабудавана гарадская сцяна, якая стала новай мяжой горада. З VI стагоддзя Тбілісі хутка пашыраўся, дзякуючы спрыяльнаму стратэгічнаму размяшчэнню рэгіёна, які размешчаны ўздоўж важных гандлёвых маршрутаў паміж Еўропай і Азіяй.
Аднак дзякуючы такому спрыяльнаму размяшчэнню Тбілісі стаў аб'ектам суперніцтва паміж рознымі дзяржавамі рэгіёна ў розныя часы, як Рымскай імперыі, Персіі, арабскімі краінамі, Візантыйскай імперыі і туркамі-сельджукамі. Культурнае развіццё горада ў некаторай ступені залежала ад таго, хто кіраваў горадам у розны час, хоць горад і рэгіён у цэлым здолеў захаваць значную аўтаномію ад сваіх заваёўнікаў.
У 1122 годзе пасля цяжкіх баёў з сельджукамі войскі грузінскага караля Давіда Будаўніка ўступілі ў Тбілісі. Пасля бітвы Давід перанёс сваю рэзідэнцыю з Кутаісі ў Тбілісі, і зрабіў яго, такім чынам, сталіцай адзінай грузінскай дзяржавы, распачаўшы Залаты век Грузіі. З XII—XIII стагоддзяў Тбілісі стаў дамінуючым рэгіянальным цэнтрам з развітой эканомікай і сацыяльнай сістэмай. Да канца XII стагоддзя, насельніцтва Тбілісі дасягнула 100 тысяч чалавек. Горад таксама стаў важным літаратурным і культурным цэнтрам не толькі Грузіі, але і для ўсходняга праваслаўнага свету таго часу. Падчас царыцы Тамары выбітны паэт Шата Руставелі працаваў у Тбілісі падчас напісання сваёй легендарнай эпічнай паэмы «Віцязь у тыгравай шкуры».
Аднак, Залаты век доўжыўся не больш за стагодзтдзе. У 1226 годзе Тбілісі быў захоплены харэзмшахскай імперыяй шаху Джэлалам ад-Дзін Манкбурны. Падчас абароны горад быў моцна спустошаны мангольскім войскам. У 1236 годзе пасля зруйнавання, Грузія падтрапіла пад мангольскае панаванне. Сам народ падтрымліваў форму паўнезалежнасці, аднак Тбілісі знаходзіўся пад моцным уплывам манголаў на працягу наступнага стагоддзя і палітычна, і культурна. У 1320 годзе манголы былі гвалтоўна выгнаныя з Грузіі, і Тбілісі зноў стаў сталіцай незалежнай грузінскай дзяржавы. У 1366 годзе горад зведаў пошасць чумы.
З канца XIV да канца XVIII стагоддзя Тбілісі апынуўся пад уладай розных замежных захопнікаў у чарговы раз і некалькі разоў быў цалкам спалены. У 1386 годзе Тбілісі быў захоплены войскамі Тамерлана. У 1444 годзе горад быў захоплены і разбураны Джаханшахам, шахам горада Тэбрыз. З 1477 па 1478 гады Тбілісі быў захоплены плямёнамі Ак-Каюнлу Узун-Гасану. У 1522 годзе Тбілісі трапіў пад уладу Персіі, але пазней быў вызвалены ў 1524 годзе царом Давідам X. На працягу гэтага перыяду многія часткі Тбілісі былі рэканструяваны і адноўлены. Пачынаючы з 1555 года і далей з 1614 па 1747 гады, з невялікімі перапынкамі, у Тбілісі размяшчаўся гарнізон персідскіх войскаў і тут мелася рэзідэнцыя васальных да Персіі цароў Картлі. У далейшым персідскія кіраўнікі пачалі страчваць кантроль над рэгіёнам, таму, адчуваючы, што Грузія не была здольна аказваць супраць Персію ў аднаго, цар Іраклій II звярнуўся па дапамогу да Расійскай імперыі.
У 1801 годзе пасля таго, як грузінскае царства Картлі-Кахеты, з сталіцай у Тбілісі, было далучана да Расійскай імперыі, горад стаў цэнтрам Тбіліскай губерні. У XIX стагоддзі самай вялікай паводле колькасці была армянская дыяспара, якая, у нейкі момант, складала да 74,3 % насельніцтва[1].
Прыродныя ўмовы[правіць | правіць зыходнік]
Тбілісі размешчаны ў Тбіліскай катлавіне, працягнуўшыся вузкай паласой амаль на 30 км у даліне ракі Куры і па прылеглых схілах гор. Клімат субтрапічны, з працяглым мяккім летам і цёплай зімой.
- Сярэднегадавая тэмпература — +12,9 °C
- Сярэднегадавая хуткасць ветра — 1,5 м/с
- Сярэднегадавая вільготнасць паветра — 67 %
Клімат Тбілісі | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год |
Абсалютны максімум, °C | 19,5 | 22,4 | 28,7 | 34,4 | 35,1 | 40,2 | 42,0 | 40,6 | 37,9 | 33,3 | 27,2 | 22,8 | 42,0 |
Сярэдні максімум, °C | 6,6 | 7,7 | 12,6 | 18,9 | 23,1 | 28,1 | 31,2 | 30,9 | 26,4 | 19,8 | 12,8 | 8,4 | 18,9 |
Сярэдняя тэмпература, °C | 2,3 | 3,1 | 7,2 | 12,7 | 17,2 | 21,7 | 24,9 | 24,7 | 20,2 | 14,2 | 7,9 | 3,7 | 13,3 |
Сярэдні мінімум, °C | −0,8 | 0,0 | 3,2 | 8,4 | 12,4 | 16,5 | 19,8 | 19,5 | 15,4 | 10,4 | 4,9 | 1,3 | 9,3 |
Абсалютны мінімум, °C | −24,4 | −14,8 | −12,8 | −3,8 | 1,0 | 6,3 | 9,3 | 8,9 | 0,8 | −6,4 | −7,1 | −20,5 | −24,4 |
Норма ападкаў, мм | 17 | 19 | 27 | 51 | 47 | 58 | 29 | 48 | 37 | 24 | 29 | 17 | 396 |
Крыніца: Надвор'е і клімат |
Фаўна ваколіц горада вельмі разнастайная, сустракаюцца такія жывёлы як лісіцы, паласатыя гіены, шакалы, ваўкі. Шмат паўзуноў і птушак. У рэгіёне з мэтай аховы прыродных комплексаў і захавання біяразнастайнасці створаны Тбіліскі нацыянальны парк.
Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]
На 2012 год у горадзе пражывала больш за 1,1 млн чалавек і гэты паказчык стала расце. Тбілісі з'яўляецца шматнацыянальным горадам, дзе пражываюць больш за 100 этнічных груп. Каля 89 % насельніцтва складаюць этнічныя грузіны, а сярод этнічных меншасцей большасць складаюць армяне, рускія і азербайджанцы. Акрамя таго на вуліцах горада можна пабачыць асецінаў, абхазаў, украінцаў, грэкаў, немцаў, яўрэяў, эстонцаў, курдаў, асірыйцаў і іншых. Афіцыйнай мовай з'яўляецца грузінская, акрамя яе распаўсюджаныя руская, армянская і азербайджанская.
Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]
Больш за 95 % жыхароў Тбілісі вызнаюць хрысціянства ў розных яго формах, аднак большасць належыць да Грузінскай праваслаўнай царквы. Такссама ў горадзе прадстаўлена Руская праваслаўная царква і Армянская апостальская царква. Значна меншая доля насельніцтва вызначе іслам (каля 4 %), большасць з іх належыць да шыізму. Каля 2 % насельніцтва Тбілісі практыкуе іўдаізм. Тбілісі гістарычна вядомы рэлігійнай памяркоўнасцю. Гэта асабліва відавочна ў Старым горадзе, дзе мячэць, сінагога, а таксама розныя праваслаўныя цэрквы могуць быць размешчаны менш чым у 500 метраў адзін ад аднаго.
Адукацыя[правіць | правіць зыходнік]
- Тбіліская дзяржаўная акадэмія мастацтваў імя Апалона Кутатэладзэ
- Тбіліская дзяржаўная кансерваторыя імя Вано Сараджышвілі
- Тбіліскі дзяржаўны ўніверсітэт
- Тбіліскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт
- Грузінскі дзяржаўны ўніверсітэт тэатра і кіно імя Шата Руставелі
- Грузінскі ўніверсітэт Святога Андрэя Першазванага
Транспарт[правіць | правіць зыходнік]
Памятныя мясціны[правіць | правіць зыходнік]
Культура[правіць | правіць зыходнік]
Музеі[правіць | правіць зыходнік]
Гарады-пабрацімы[правіць | правіць зыходнік]
- Іерусалім, Ізраіль (1998)[2]
- Інсбрук, Аўстрыя (9 кастрычніка 1982)[3][2]
- Адэса, Украіна (26 кастрычніка 1996)[4][2]
- Анкара, Турцыя (1996)[2]
- Астана, Казахстан (2005)[2]
- Атланта, ЗША (1987)[2]
- Афіны, Грэцыя (1997)[2]
- Баку, Азербайджан (1993)[2][5]
- Брысталь, Вялікабрытанія (1988)[2]
- Будапешт, Венгрыя (2011)[2]
- Бухарэст, Румынія (2009)[2]
- Більбаа, Іспанія (1989)[2]
- Варшава, Польшча (2010)[2]
- Вільнюс, Літва (19 чэрвеня 2009)[6][7][…]
- Доха, Катар (2012)[2]
- Ерэван, Арменія (4 чэрвеня 1996)[8]
- Каір, Егіпет (2012)[2]
- Кракаў, Польшча (2007)[2][9]
- Кіеў, Украіна (29 мая 1999)[10][2][…]
- Кішынёў, Малдова (14 кастрычніка 2011)[2][11][…]
- Лагас, Нігерыя
- Львоў, Украіна (2013)[12][2]
- Любляна, Славенія (7 кастрычніка 1977)[2][13]
- Люблін, Польшча (18 кастрычніка 2014)[14][15]
- Лінкальн, ЗША (2013)[2]
- Масква, Расія
- Мінск, Беларусь (2015)[2]
- Нант, Францыя (1979)[2]
- Палерма, Італія (1987)[16][2]
- Прага, Чэхія (2015)[2]
- Рыга, Латвія (2006)[2][17]
- Саарбрукен, Германія (22 сакавіка 1975)[2][18]
- Санкт-Пецярбург, Расія (1999)[19]
- Сафія, Балгарыя (2016)[2]
- Стамбул, Турцыя (2016)[2][20]
- Тэгеран, Іран (2015)[2]
- Харкаў, Украіна (2012)[2]
Вядомыя асобы[правіць | правіць зыходнік]
- Лейла Абашыдзэ (1929—2018) — кінаактрыса, народная артыстка Грузінскай ССР (1965).
- Авет Маркосавіч Авецісян
- Арцём Ісаакавіч Аліханьян
- Ціна Леванаўна Асаціяні
- Іосіф Мікалаевіч Ахвердаў
- Васіль Віктаравіч Воінкаў (1902—1986) — акцёр.
- Айкануш Багдасараўна Даніэлян
- Нікалаз Зэдэлашвілі (нар. 1983) — футбаліст, трэнер.
- Рафаел Саркісавіч Ісраелян
- Раман Ісідоравіч Кандраценка
- Вахтанг Канстанцінавіч Кікабідзэ — эстрадны спявак.
- Леў Аляксандравіч Куліджанаў
- Арпенік Аркадзьеўна Налбандзян
- Нар-Дос — армянскі пісьменнік
- Аляксандр Андрэевіч Праханаў
- Таццяна Аляксееўна Рудэнка (нар. 1953) — беларуская мастачка дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.
- Міхаіл Саакашвілі — грузінскі палітычны і дзяржаўны дзеяч.
- Таццяна Мікалаеўна Скарута (1924—2007) — беларуская актрыса.
- Габрыэл Мкртычавіч Сундукян, армянскі пісьменнік, драматург, адзін з арганізатараў армянскага тэатра.
- Шара Мкртычэвіч Тальян — армянскі спявак.
- Тамара Цулукідзэ (1903—1991) — беларуска-грузінская празаік, драматург, крытык, перакладчыца.
- Мікалай Максімавіч Цыскарыдзэ
- Лавінія Аляксандраўна Бажбеук-Мелікян
- Роза Дзмітрыеўна Шэліхава (нар. 1924) — беларускі архітэктар.
Зноскі
- ↑ Ronald Grigor Suny (1994). The making of the Georgian nation. Indiana University Press. pp. 116-. ISBN 978-0-253-20915-3.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я аа аб ав https://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf
- ↑ https://www.innsbruck.gv.at/page.cfm?vpath=buergerinnen--politik/innsbruck-international/innsbrucks-partnerstaedte#tbilisi
- ↑ https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/tbilisi-gruziya/
- ↑ http://baku-ih.gov.az/az/page/26.html
- ↑ http://www.ivilnius.lt/pazink/apie-vilniu/miestai-partneriai
- ↑ http://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf
- ↑ https://www.yerevan.am/en/partner/sister-cities/
- ↑ https://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/2531,miasto,37,0,otwarty_na_swiat.html
- ↑ https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
- ↑ http://www.chisinau.md/pageview.php?l=ro&idc=1071&t=/Orasul/Descriere-orae/Tbilisi-Georgia&
- ↑ https://www.lvivrada.gov.ua/informacia/mista-partnery
- ↑ https://www.ljubljana.si/en/about-ljubljana/international-cooperation/intercity-cooperation/
- ↑ https://lublin.eu/lublin/wspolpraca-miedzynarodowa/miasta-partnerskie-i-zaprzyjaznione/tbilisi-gruzja,9132,w.html
- ↑ https://lublin.eu/lublin/wspolpraca-miedzynarodowa/miasta-partnerskie-i-zaprzyjaznione/3,strona.html
- ↑ https://www.comune.palermo.it/js/server/uploads/_20032019122906.pdf
- ↑ https://www.riga.lv/en/riga-twin-cities
- ↑ https://www.saarbruecken.de/rathaus/saarbrueckens_staedtepartnerschaften/partnerstadt_tbilissi_georgien
- ↑ http://goroda-pobratimy.ru/porodnennye-goroda
- ↑ https://www.ibb.istanbul/icerik/kardes-sehirler
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тбілісі
- Афіцыйны сайт (груз.)