Іван Фёдаравіч Паскевіч

Іван Фёдаравіч Паскевіч
руск.: Иван Фёдорович Паскевич
Партрэт працы Д. Доу. Ваенная галерэя Зімняга палаца, Дзяржаўны Эрмітаж (Санкт-Пецярбург)
Дата нараджэння	8 (19) мая 1782
Месца нараджэння	Палтава, Наварасійская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	1 лютага 1856(1856-02-01) (73 гады)
Месца смерці	Варшава, Царства Польскае, Расійская імперыя
Месца пахавання	Капліца-пахавальня Паскевічаў
Бацька	Фёдар Рыгоравіч Паскевіч[d]
Маці	Ганна Восіпаўна з Карабанькаў
Жонка	Лізавета Аляксееўна Паскевіч[d][…]
Дзеці	Фёдар Іванавіч Паскевіч, Anastasiya Paskevich[d], Anna Paskevich[d] і Alexandra Balashova[d]
Альма-матар	Пажаскі корпус
Грамадзянства	Рэч Паспалітая  Расійская імперыя
Прыналежнасць
Род войскаў	Руская імператарская армія
Гады службы	1800—1856
Званне	генерал-фельдмаршал
Бітвы/войны	Салтанаўка, Смаленск, Барадзіно, Вязьмай, Дрэздэн, Лейпцыг
Узнагароды і званні	Ордэн Святога Андрэя Першазванага з дыяментамі Ордэн Святога Аляксандра Неўскага Ордэн Святога Георгія I ступені Ордэн Святога Георгія II ступені Ордэн Святога Георгія III ступені Ордэн Святога Георгія IV ступені Ордэн Святога Уладзіміра I ступені Ордэн Святой Ганны I ступені Ордэн Святой Ганны II ступені Ордэн Чорнага арла Кавалер Вялікага крыжа Каралеўскага венгерскага ордэна Святога Стэфана
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Іван Фёдаравіч Паскевіч (8 (19) мая 1782, Палтава — 20 студзеня (1 лютага) 1856, Варшава) — расійскі палкаводзец і дзяржаўны дзеяч, генерал-фельдмаршал. Адзін з чатырох поўных кавалераў ордэна Св. Георгія.

Саслужывец Мікалая I (у 1817—1819 гадах), уваходзіў у лік яго давераных асоб. У якасці члена Вярхоўнага суда па справе дзекабрыстаў змог абараніць ад пераследу свайго сваяка А. С. Грыбаедава. У кіраванне Мікалая кіраваў такімі буйнымі ваеннымі аперацыямі, як аперацыя ва Усходняй Арменіі і ўзяцце Тэбрыза (за што ўганараваны быў ганаровым тытулам графа Эрыванскага) і задушэнне лістападаўскага паўстання ў Польшчы (за што ўганараваны тытулам святлейшага князя Варшаўскага).

Галоўнакамандуючы на Каўказе (1827—1829), намеснік Царства Польскага (1832—1856), старшыня дэпартамента Спраў Царства Польскага Дзяржаўнага савета, член Камітэта міністраў. Пасля падпісання Адрыянопальскага міра (1829) атрымаў фельдмаршальскае жазло. Купіў у Румянцавых і зноўку ўладкаваў палацава-паркавую рэзідэнцыю ў Гомелі, дзе і пахаваны.

Паходжанне і адукацыя

Мемарыяльная дошка ў Палтаве

Іван Паскевіч нарадзіўся 19 мая 1782 года ў Палтаве. Паходзіў з Паскевічаў — украінскага нашчадкавага казацкага роду Палтаўскага палка, які вядзе пачатак ад казака Пасько, старшыны ў войску гетмана Багдана Хмяльніцкага. Бацька Івана, старшыня Вярхоўнага Земскага Суда Узнясенскай губерні, калежскі саветнік Фёдар Рыгоравіч Паскевіч (памёр 14 красавіка 1832 года ў Харкаве), быў абшарнікам Палтаўскай губерні і меў 500 душ сялян. Акрамя таго, маці Івана Фёдаравіча, Ганна Восіпаўна, нар. Карабоўская (Карабанька) (1766—1829), валодала ў Магілёўскай губерні радавым маёнткам — вёскай Шчэгліцы.

Навучыўшы сына французскай і нямецкай мовам, бацькі вызначылі яго разам са сваім іншым сынам, Сцяпанам, у Пажаскі корпус, які быў у той час прыдворна-выхаваўчай, а не выключна ваеннай установай; з прычыны гэтага пажы бывалі часта пры пышным двары імператрыцы Кацярыны II, які пакінуў моцныя ўражанні ў душы маладога Паскевіча, пра якія ён з захапленнем успамінаў у сямейным коле, быўшы ўжо фельдмаршалам. Навуковая адукацыя пажаў была нездавальняючай, але дзед маладых Паскевічаў, Рыгор Іванавіч  — які жыў тады ў Пецярбургу — сачыў за выхаваннем унукаў і стараўся папоўніць прабелы іх адукацыі, даручыўшы ўнукаў сваіх Івану Іванавічу Мартынаву (пасля вядомаму вучонаму, лінгвісту і літаратару), якому будучы граф і быў абавязаны не толькі навуковай адукацыяй, але і сваёй звычкай да працы.

Пачатак кар’еры

Пажалаваны ў 1798 годзе ў камер-пажы, а за некалькі месяцаў да выпуску — у лейб-пажы, малады Паскевіч спадабаўся імператару Паўлу I і быў выпушчаны 5 кастрычніка 1800 года паручнікам у лейб-гвардыі Праабражэнскі полк, з прызначэннем флігель-ад'ютантам Гасудара. Ён штодня прысутнічаў на вучэннях, аглядах і вахт-парадах і выконваў розныя высокія загады па агляду новых страявых парадкаў, якія ўводзіліся ў войсках. З уступленнем на пасад імператара Аляксандра I усё змянілася, і малады Паскевіч, карыстаючыся вольным часам, нярэдка ад’язджаў у адпачынак да бацькоў.

Руска-турэцкая вайна 1806—1812

Асноўны артыкул: Руска-турэцкая вайна, 1806—1812

У 1805 годзе Паскевіч быў прызначаны ў распараджэнне генерала І. І. Міхельсона, які камандаваў у той час арміяй на заходняй мяжы паміж Гродна і Брэст-Літоўскам. Міхельсону і яго войску не прыйшлося прыняць ўдзел у кампаніі супраць французаў, якая скончылася бітвай пад Аўстэрліцам. З прычыны чаканай вайны з Турцыяй, Міхельсон быў прызначаны ў 1806 годзе галоўнакамандуючым паўднёвай, Днястроўскай (Малдаўскай) арміяй і неўзабаве ўступіў у княства Малдову і Валахію. У гэты час і пачалася баявая дзейнасць Паскевіча. Калі ў сакавіку 1806 года пад Журжай у цемры ночы праваднікі калон збіліся з дарогі, — ён з бясстрашнасцю паехаў адзін адкрываць дарогу ў стэпе, за што быў узнагароджаны ордэнам святога Уладзіміра 4-й ступені. Пасля Паскевіч быў у атрадзе, занятым блакадай Ізмаілу, і, па словах Міхельсона, «явіў сябе бясстрашным і вайну разумеючым афіцэрам, якіх паболей жадаць належыць». За гэтую кампанію Паскевіч быў узнагароджаны пры вышэйшым рэскрыпце залатой шабляй «За адвагу».

Паскевіч пасля Тыльзіту

Тыльзіцкі мір 1807 года прыпыніў ваенныя дзеянні з Турцыяй; у Слабадзеі пачаліся перамовы аб міры, падчас якіх Міхельсон памёр, а новы галоўнакамандуючы — князь Празароўскі, нягледзячы на сталыя гады (яму было 75 гадоў), з уласцівай яму энергіяй, паслаў неадкладна Паскевіча ў Канстанцінопаль з даручэннем абвясціць Порце, што перамір’е, падпісанае С. Л. Лашкаровым і ратыфікаванае баронам Я. Ф. Меендорфам, як старэйшым за смерцю Міхельсонам, не зацверджана імператарам, і што рускія войскі не будуць пакідаць Прыдунайскія княстваў. Паскевіч вельмі паспяхова выканаў ускладзенае на яго даручэнне, паспеў сабраць, акрамя таго, некаторыя звесткі аб турэцкай арміі, з якімі шчасна вярнуўся ў галоўную кватэру князя Празароўскага, але неўзабаве зноў быў пасланы ў Канстанцінопаль з нагоды размену палонных. Турэцкі султан узнагародзіў пасланца ордэнам Паўмесяца. За паспяховае выкананне абодвух даручэнняў Паскевіч ў канцы студзеня 1808 года быў узведзены ў капітаны, з пакіданнем у званні флігель-ад’ютанта. Хутка ў армію Празароўскага прыехаў прызначаны яму ў памочнікі Міхаіл Іларыёнавіч Кутузаў і з ім — Карл Фёдаравіч Толь, толькі што выраблены ў палкоўнікі.

Тым часам руская армія размясцілася на зімовыя кватэры, і на Паскевіча былі ўскладзены розныя даручэнні па назіранні за забеспячэннем арміі правіянтам, дастаўка якога ў велізарнай колькасці была вельмі цяжкая.

Між тым, у Канстанцінопаль прыбыў англійскі пасол. Прымаючы збліжэнне Турцыі з Англіяй за прыкмету непрыязных да Расіі адносін, імператар Аляксандр загадаў Празароўскаму неадкладна паслаць у Канстанцінопаль афіцэра з аб’явай, што калі праз двое сутак англійскі пасол не будзе высланы, то Расія неадкладна прыступіць да ваенных дзеянняў супраць Турцыі.

Празароўскі паслаў з гэтым паведамленнем флігель-ад’ютанта Хітраво, але апошні атрымаў удар рукі. Празароўскі неадкладна паслаў Паскевіча ўзяць дэпешы, і як мага хутчэй даставіць іх у Канстанцінопаль. Паскевіч, нягледзячы на моцную буру, адправіўся з Варны морам, хутка прыехаў у Канстанцінопаль і, пасля перамоў з Рэйс-эфендзі, адразу паслаў князю Празароўскаму данясенне пра тое, што Порта вырашаецца абвясціць вайну Расіі. А затым сам, з вялікай складанасцю, прыехаў да Празароўскага, даставіўшы яму разам з тым немалаважныя звесткі пра ваенныя сілы Турцыі. Вайна пачалася аблогай Браілава, а затым няўдалым яго штурмам, у ноч з 19 на 20 красавіка, прычым Паскевіч быў паранены куляй у галаву. Гэта прымусіла яго вярнуцца ў Ясы і толькі ў канцы чэрвеня ён зноў прыбыў у войска. Паскевіч быў спачатку прызначаны ў асобны атрад Дунайскай арміі, занятай у той час выключна баявой справай, да атамана М. І. Платава, які дзейнічаў каля Браілава. А затым у атрад Заса — за Дунай, які меў задачай авалодаць Ісакча, Тулчай і востравам Чаталь, насупраць Ізмаіла. Па выкананні гэтага Паскевіч прыбыў да Мачына, дзе паміраў камандуючы арміяй князь Празароўскі. Перад смерцю (9 жніўня) ён яшчэ, у лісце ўладару, указаў для карысці службы манарху і айчыне на пецярых чалавек, якія атачалі яго, «якіх хвацкія здольнасці заслугоўваюць асаблівай увагі яго вялікасці». У ліку іх быў Паскевіч (астатнімі былі князь Далгарукаў, Чэўкін, Беклемішаў і Безань). На месца князя Празароўскага быў прызначаны старэйшы генерал Дунайскай арміі, князь Баграціён, які прапанаваў генерал-маёру Маркаву авалодаць Мачынам; у гэты атрад быў камандзіраваны і Паскевіч.

Мачын хутка здаўся, а пасля гэтага атрад рушыў да Кюсценджы. Паскевіч удзельнічаў у справе пры Расаватым, а затым аблозе Сілістрыі, таксама ён вызначыўся ў бітве пад Татарыцай і быў узнагароджаны ордэнам святой Ганны 2-й ступені, хоць і быў прадстаўлены да ордэну святога Георгія 4-й ступені.

Штурм крэпасці быў немагчымы з-за 30-цітысячнай арміі Прэлігвана-пашы, што стаяла ў блізкай адлегласці ў моцнай пазіцыі. Да таго ж, справа падыходзіла да восені і хваробы і смяротнасць у расійскай арміі выклікалі неабходнасць у адпачынку і добрых зімовых кватэрах. Гэта заахвоціла Баграціёна перайсці Дунай назад. Паскевіч быў пасланы ў Ясы для паскарэння падвозу да войска правіянту і фуражу, што было немагчыма, бо дарогі былі ў жахлівым стане.

У лютым 1810 года на месца Баграціёна быў прызначаны граф Каменскі 2-і, які карыстаўся вялікім даверам у войску, нягледзячы на яго строгасць. Паскевіч быў неўзабаве прызначаны камандзірам Смаленскага мушкецёрскага палка, якія знаходзіліся ў Гірсаве ў корпусе графа Каменскага 1-га, роднага брата галоўнакамандуючага. Гэты корпус павінен быў заняць Чарнаморскае ўзбярэжжа, ачысціўшы ад туркаў Мангалію, Базарджык і Варну, у той час як галоўная армія, авалодаўшы Сілістрыяй і Шумлай, павінна была рушыць да Тырнава і Ловеча.

Неўзабаве Паскевіч па сваёй просьбе быў прызначаны камандзірам Віцебскага пяхотнага палка, у атрадзе князя Далгарукава, удзельнічаў у штурме Базарджыка. 22 мая з «невыказнай адвагай сарваў дзве батарэі ў непрыяцеля і на яго плячах узышоў ў цвярдыні», за што быў узнагароджаны 29 чэрвеня 1810 года ордэнам святога Уладзіміра 3-й ступені; затым ён вызначыўся пры аблозе Варны, адбіўшы моцны напад туркаў; ён атрымаў за гэта ордэн святога Георгія 4-й ступені, як заслужыў перад іншымі асаблівае ўзнагароджанне, бо распараджэннямі і мужнасцю сваёй даў войскам перамогу 17 чэрвеня пад Варнай.

Тым часам граф Каменскі блакаваў Рушчук. Вярхоўны візір даручыў спяшацца на выручку гэтай крэпасці Куманец-азе з Нікопаля. Для папярэджання злучэння гэтых двух турэцкіх атрадаў загадана было графу Каменскага 1-му з іншым атрадам стаць на шашы, якая ішла на сяло Баціна. Туркі хутка падышлі, і 26 жніўня адбылася бітва, у якой туркі былі зусім разбітыя і сам Куманец-ага забіты. Паскевіч, які яшчэ нядаўна атрымаў чын палкоўніка, за садзейнічанне спрыяльнаму зыходу бою быў узведзены ў генерал-маёры, а затым атрымаў ордэн Георгія 3-й ступені пры рэскрыпце ад 30 студзеня 1811 года. Рушчук неўзабаве пасля Бацінскай бітвы здаўся, а пасля яго здаліся амаль без бою Турн і Нікопаль.

У снежні таго ж 1810 года Паскевіч быў прызначаны шэфам новага, яшчэ не сфармаванага, Арлоўскага палка ў Кіеве, нягледзячы на сваё жаданне застацца ў дзеючай арміі. У гэты час яму было ўсяго 28 гадоў і прыходзілася брацца за новую справу — фарміраванне і навучанне войскаў. Паскевіч не клапаціўся пра вывучку і бліскучую знешнасць салдат, але заняўся паляпшэннем утрымання салдат, спыненнем свавольства і благога абыходжання з імі афіцэраў, увядзеннем разумнай дысцыпліны і ўвядзеннем салдатам паняцця аб адвазе, гонары і маральнасці. Ён дасягнуў жаданага, і Арлоўскі полк хутка звярнуў на сябе ўвагу Баграціёна. Паскевіч ад прац захварэў моцнай нервовай гарачкай, ад якой ледзь не памёр, а пасля выздараўлення быў прызначаны (у студзені 1812 года) камандуючым 26-й дывізіяй, — усяго праз адзінаццаць гадоў пасля заканчэння Пажаскага корпуса.

Айчынная вайна і замежныя паходы

І. Ф. Паскевіч на Помніку «1000-годзе Расіі» ў Вялікім Ноўгарадзе

Хутка пачалася Вайна 1812 года; французы перайшлі Нёман 12 чэрвеня 1812 года. Князь Баграціён распачаў рух са Слуцк а праз Бабруйск да Магілёва на злучэнне з першай арміяй. У ліку яго войскаў знаходзілася 26-я дывізія, з якой Паскевіч удзельнічаў у бітве пры Салтанаўкай блізу Магілёва, пасля якой французы замкнуліся ў Магілёве і далі магчымасць расійскім двум войскам злучыцца пад Смаленскам. Затым, паводле довадаў Паскевіча адбылося ўпартае пабоішча ў Смаленску (а не на падыходах да горада), за якое Баграціён і Барклай дэ-Толі абодва дзякавалі Паскевічу.

Пасля гэтага пачалося, па плане Барклая дэ-Толі, адступленне да Дарагабужа, Царова-Займішча і Барадзіна, пры чым 26-я дывізія ўдзельнічала ў справе пад Колацкім манастыром 23 жніўня, а потым — у дні Барадзіна — Паскевіч абараняў цэнтральны курган, устроіўшы там загадзя рэдут па берагах ракі Колачы да абрывістых берагоў ракі Масквы. На гэтае месца былі накіраваны галоўныя атакі французаў, з прычыны якіх дывізія Паскевіча пад канец была амаль уся знішчана, і толькі падмацаванне Барклая-дэ-Толі ўтрымала за імі пазіцыю. Генерал Паскевіч некалькі разоў наперадзе ўсіх вадзіў свой батальён у штыкі.

Пры далейшым адступленні да Масквы, а затым на Калужскую дарогу і да Таруціна Паскевіч займаўся фарміраваннем зноўку сваёй дывізіі, навучаў маладых рэкрутаў толькі неабходнаму — стральбе і некаторым пастраенням і з імі удзельнічаў у бітвах пад Малаяраслаўцам, у галаве корпуса Раеўскага, і ўтрымліваў непрыяцеля ў ваколіцах Мядыні. Затым, знаходзячыся ў авангардзе Міларадавіча, ён удзельнічаў у бітвах пад Вязьмай, пры Ельні і Красным, пасля якога з дывізіяй перайшоў Дняпро у Копысі і знаходзіўся паблізу Барысава, але не мог падаспець да раніцы 16 лістапада да Бярэзіне, калі Напалеон з рэшткамі сваіх войскаў, пераправіўшыся праз яе, збег у Вільню, дзе пазней Паскевіч прыняў камандаванне 7-м корпусам замест Раеўскага, які сур’ёзна захварэў і, у складзе атрада Міларадавіча, уступіў у Герцагства Варшаўскае.

Падчас гэтай кампаніі Паскевіч атрымаў ордэны святой Ганны 1-й ступені і святога Уладзіміра 2-й ступені вялікага крыжа пры найвысокім рэскрыпце. Паскевіч па распараджэнні галоўнакамандуючага быў хутка адпраўлены ў крэпасць Модлін і стаў у Закрочым, каб блакаваць гэтую крэпасць, якую абаранялі галандзец генерал Дэндэльс і польскія генералы Казецкі і Красінскі. Хутка з Гаудэнца прыбылі прускія аблогавыя гарматы і рэзервовыя войскі арміі князя Лабанава-Растоўскага, якія далі магчымасць Паскевічу яшчэ больш абмежаваць блакаду Модліна. Пасля няўдалай вылазкі Казецкага пачалася аблога гэтай вельмі важнай крэпасці, падчас якой з галоўнай кватэры расійскага імператара атрымана было паведамленне аб перамір’і з французамі, прычым кожнаму загадвалася заставацца на тых месцах, на якіх яго вестка гэтая застане. Такім чынам, мелася быць сумная і працяглая блакада, падчас якой была сфарміравана ў Літве асобая (польская) армія пад начальствам Бенігсена; у яе склад увайшоў і корпус Паскевіча, хутка накіраваны да галоўнай арміі праз Брэслаў, Неймарк і Лігніц да Бунцлау. Неўзабаве Паскевіч прыняў бітву з войскамі маршала Сен-Сіра каля мястэчак Дона і Пірна, пасля якога Сен-Сір схаваўся за дрэздэнскімі ўмацаваннямі. Пакінуўшы атрад для назірання за ім, Бенігсен, па царскаму загаду, фарсіраваным маршам, нягледзячы на дажджы і непагадзь, пайшоў да Лейпцыгу і прыняў удзел у бітве, прычым 26-я дывізія, з Паскевічам на чале, дзейнічала супраць Гальцгаузена і Штэйнберга, а таксама Цвейнаундорфа. Дзякуючы рашучаму яго націску французы вымушаны былі адступіць; войскі польскай арміі 7 кастрычніка, маючы 26-ю дывізію наперадзе, прайшлі Штэтрыц, рушылі да Грымскіх варотаў Лейпцыга, уварваліся ў горад і падышлі да берагоў Эльстэра і Плайсэ. Горад быў узяты, а Паскевіч выраблены ў генерал-лейтэнанты. Разам з іншымі войскамі арміі Бенігсена ён павінен быў, не адыходзячы ад Эльбы, назіраць за крэпасцямі Дрэздэнам, Торгау і Магдэбургам.

Неўзабаве польская армія была далучана да шведскай, што стаяла ля Гамбурга, — і дывізія Паскевіча падышла на змену дывізіі Варанцова. Блакада Гамбурга спачатку складалася з дробных кавалерыйскіх сутычак; тым часам Паскевіч быў прызначаны начальнікам 2-й грэнадзерскай дывізіі і павінен быў спяшацца у Базель, дзе даведаўся, што галоўная армія атакавала французаў пры Брыене. Пасля гэтага Паскевіч з’явіўся да імператара Аляксандра ў Шамоне. Яго Вялікасць прыняў яго ласкава, але выказаў, што дадзеная яму дывізія вельмі распушчаная і б’ецца дрэнна. Аказалася, па словах Паскевіча, што салдаты не мелі належнага харчавання, змарыліся ад галоднага паходу, і звярталіся да марадзёрства і рабунку. Ён хутка арганізаваў належным чынам харчовую частку, патрабаваў, каб усе палкі дывізіі атрымлівалі штодня па фунту мяса і па чарцы гарэлкі на чалавека — і марадзёрства і рабаванні спыніліся. Гэтая дывізія, разам з рускай гвардыяй, пад агульным кіраўніцтвам Барклая дэ-Толі, вызначылася ў бітве пры Арсі-сюр-Обе, а затым пад Паршрам.

Знаходзячыся ў мястэчку Вітры, дывізія Паскевіча рушыла на Бельвільскія вышыні і Менільмантан і дайшла да парыжскай заставы. Паскевіч за ўзяцце Парыжа быў узнагароджаны ордэнам святога Аляксандра Неўскага. Пры гэтым ен быў рэкамендаваны вялікаму князю Мікалаю Паўлавічу імператарам, які сказаў свайму брату: «Пазнаёмся з адным з лепшых генералаў маёй арміі, якога я яшчэ не паспеў падзякаваць за яго выдатную службу».

Пасля вяртання рускіх войскаў у межы Расіі, Паскевіч з дывізіяй устаў у Рызе і з’ездзіў у адпачынак да сваіх бацькоў у Маларосію.

Уцёкі Напалеона з вострава Эльбы выклікалі зноў рух рускіх войскаў у Францыю. Падчас бітвы пры Ватэрлоа (4 чэрвеня 1815 года) войскі Паскевіча знаходзіліся ля Франкфурта-на-Майне. Усе саюзныя войскі накіраваліся да Парыжа, рыхтуючыся да ўрачыстасцяў і парадаў. Паскевіч, тым часам, атрымаў важнае заданне заняць невялікую крэпасць Туль (каля Нансі-на-Мозеле), французскі гарнізон якой хоць і прызнаваў каралём Людовіка XVIII і прысягнуў яму, але ставіўся да саюзных войскаў вельмі варожа. Паскевіч бесперашкодна змяніў гарнізон крэпасці, пасля чаго рушыў на высокі агляд пры Верцю, а адтуль у Смаленск, дзе была прызначаная пастаянная кватэра 2-й гренадзерскай дывізіі.

Падчас руху па Германіі адбылася сварка і бойка паміж салдатамі Гренадзерскага корпуса і жыхарамі Крэйцнаха; з прычыны скаргі апошніх было загадана генерал-паліцмайстару арміі Эртэлю расследаваць усю справу. Наступствамі гэтага было тое, што камандзір Маскоўскага палка быў адхілены ад службы, а Паскевічу была аб’яўлена ў загадзе высокая вымова.

Мірнае жыццё

Партрэт Івана Федаравіча Паскевіча. Франц Кругер, 1834 год.

Між тым, Аракчэеў рэфармаваў войска: замест баявых якасцяў патрабаваў ад афіцэраў экзерцырмайстарскага спрыту. Гэта зусім не падабалася Паскевічу. Ён стараўся, па магчымасці, пазбягаць прымянення новых правілаў і марыў, разам з М. С. Варанцовым, знішчыць волю ў пакаранні ніжніх чыноў.

Пасля 1815 года фельдмаршал Барклай-дэ-Толі, падпарадкоўваючыся патрабаванням Аракчэева, стаў патрабаваць прыгажосць фронту, даходзіць да акрабатства, пераследваў старых салдат і афіцэраў, якія да гэтага здольныя не былі, забыўшыся, што яны яшчэ нядаўна аказвалі цуды адвагі, ратавалі і ўзвялічвалі Расію. Фельдмаршал сваю высокую фігуру нагінае да зямлі, каб раўняць шкарпэткі грэнадзёраў. І якое потым глупства нельга чакаць ад армейскага маёра!

— з горыччу пісаў Паскевіч.

Імператар Аляксандр I 18 лютага 1816 года даручыў Паскевічу падрабязна расследаваць так званую Ліпецкую справу, якая складалася, як прадстаўлялі, у тым, што ўдзельныя сяляне Смаленскай губерні Ліпецкага прыказу, нягледзячы на тое, што з іх было складзена 60 000 рублёў нядоімкі і адпушчана на 21 000 рублёў хлеба, у выглядзе ўзнагароджання за страты, панесеныя пры нашэсці Напалеона ў Расію, адмовіліся ад плацяжу падаткаў за 1814 год. Сяляне ж уяўлялі, што яны не скарысталіся прабачэннем нядоімак, бо падаткі з усімі жорсткасцямі былі спагнаныя з іх бурмістрам, які прадаў на корані іх хлеб. Тым не менш, абвінавачаныя былі прысуджаныя да пакарання пугамі праз ката, не выключаючы і двух 80-гадовых старых. Пакуль гэты прысуд узыходзіў на рэвізію ў Крымінальную Палату і Сенат, Паскевіч, энергічна правёўшы ўскладзенае на яго расследаванне, убачыў, што многія сяляне пасаджаныя ў турму і прысуджаныя першай судовай інстанцыяй толькі па паказаннях прыказных і канторскіх чыноўнікаў нават без допыту і данёс уладару, што, магчыма, бессаромныя дзеянні ўдзельных чыноўнікаў апранутыя формай закона, але па сумленні яны злачынныя і кожнаму беспарадку яны сапраўдная прычына. Вынікам гэтага расследавання было тое, што абвінавачаныя сяляне былі вызваленыя ад пакарання і, акрамя таго, ім была прызначана грашовая дапамога. Пазней Паскевіч паведамляў, што пасля растэрміноўкі аброчнага падатку, выдачы дапамогі сялянам і змены загадчыка Смаленскай Удзельнай канторы, — цішыня і спакой усяліліся сярод сялян.

Па заканчэнні следства Паскевіч працягваў камандаваць дывізіяй ў Смаленску, а ў 1817 годзе ўступіў у шлюб са стрыечнай сястрой А. С. Грыбаедава — Лізаветай Аляксееўнай (1795—1856).

Падарожжа з вялікім князем

22 ліпеня 1817 года Паскевіч атрымаў з фельд'егерам найвысокі загад прыбыць у Пецярбург, каб суправаджаць у падарожжы па Расіі і Еўропе брата імператара — вялікага князя Міхаіла Паўлавіча. Імператрыца Марыя Фёдараўна ў асабістай сустрэчы з Паскевічам выказала жаданне, каб яе сын падчас падарожжа больш займаўся грамадзянскай часткай і як магчыма менш ваеннай, і каб Паскевіч стараўся данесці да яго, што для яго значна важней даведацца пра ўнутраны побыт дзяржавы.

Адпаведна з гэтым была складзена адмысловая праграма для велікакняжацкіх падарожжаў. Адправіўшыся 11 жніўня 1817 года з Пецяргофа вандроўцы (з імі былі яшчэ: Глінка і Алядзінскі) наведалі Новую Ладагу, Ціхвін, Рыбінск, Яраслаўль, Кастраму, Тамбоў, Пензу, Варонеж, Казань, Сімбірск, Навачаркаск і ўжо 26 верасня былі ў Феадосіі, праехаўшы па горнай дарозе, яны 3 кастрычніка прыбылі ў Севастопаль, дзе некаторы час адпачывалі. Затым, дарогаю праз Перакоп, Херсон і Мікалаеў вялікі князь паспяшаўся ў Адэсу, аглядаючы на шляху войскі і ледзь спыняючыся для начлегаў.

Наведаўшы затым Палтаву, дзе было агледжана месца Палтаўскай бітвы, падарожнікі праехалі ў Харкаў, Курск і, едучы далей праз Арол і Тулу, 1 лістапада прыбылі ў Маскву, дзе знаходзіўся гасудар і ўся царская сям’я. Гэтым скончылася падарожжа, падчас якога Паскевіч часта пісаў імператрыцы Марыі Федараўне, якая даравала яго льсцівым рэскрыптам, пры якім была дасланая яму залатая табакерка.

Паскевіч быў прызначаны тады ж камандзірам 2-й гвардзейскай дывізіі, але ў камандаванне ею не ўступаў, таму што, з прычыны скаргаў удзельных сялян Гжацкага павета, быў зноў пасланы на расследаванне справы, падобнай Ліпецкай, а затым суправаджаў вялікага князя Міхаіла Паўлавіча ў яго падарожжы па Еўропе, якое доўжылася з сакавіка 1817 года да 3 чэрвеня 1819 года, гэта значыць больш двух гадоў; аб гэтым падарожжы Паскевіч пакінуў нямала цікаўных звестак у сваіх успамінах, напісаных ім пазней; яно было прысвечана пераважна забавам і задавальненням і наведванням роднасных двароў, пры чым імператрыца Марыя загадала сыну прыгледзецца да адной з унучак Касельскага курфюрста (пазней вялікі князь ўступіў у шлюб з прынцэсай Фрэдэрыкай Шарлотай Вюртэмбергскай). Пабываўшы ў Берліне, Веймары, Каселі і Галандыі, вандроўцы адправіліся ў Англію. Аднак вялікі князь адчуваў нудоту пры розных аглядах, а таму, аб’ехаўшы хутка Англію і Шатландыю, ен паспяшаўся ў Веймар, дзе ў той час гасцявала ў сваёй дачкі яго аўгусцейшая маці. Паскевіч атрымаў алмазныя знакі да ордэна св. Аляксандра Неўскага. 5 лістапада 1818 года адправіўся з вялікім князем праз Страсбур у Лазану, дзе яны спыніліся ў Сезара Лагарпа, які праводзіў іх праз Жэневу ў Італію. Наведаўшы галоўныя яе горада, вялікі князь з Паскевічам у Рыме прадставіліся Папе, правялі там масленіцу, а затым паехалі ў Неапаль; адтуль праз Балонню, Венецыю і Тыроль яны прыбылі ў Вену, а затым 3 чэрвеня 1819 года вярнуліся ў Царскае Сяло. У той жа дзень Паскевіч найвышэйшым загадам быў прызначаны складацца пры вялікім князю, які тады ж уступіў, будучы генерал-фельдцэйхмайстарам, у кіраванне ўсей артылерыяй.

Каўказ

«Бородинская годовщина»

Могучий мститель злых обид
Кто покорил вершины Тавра
Пред кем смирилась Эривань
Кому суворовского лавра
Венок сплела тройная брань

А. С. Пушкін, пра І. Ф. Паскевіча

1820—1826

Неўзабаве палітычныя падзеі ў Заходняй Еўропе і рэвалюцыйны рух у Італіі вымусілі Аляксандра I накіраваць да заходніх межаў Расіі войскі гвардыі двума калонамі, пры чым Паскевіч быў прызначаны начальнікам 1-й гвардзейскай пяхотнай дывізіі, а таксама 2-й калоны войскаў. Гвардыя ледзь паспела дайсці да Вільні, як палітычная сітуацыя, якая выклікала гэты рух, змянілася; аднак імператар, мяркуючы, што ліберальны рух сярод афіцэраў удалечыні ад сталіцы калі не спыніцца, то, па меншай меры, аслабее, загадаў размясціць гвардыю па гарадах і сёлах шасці паўночна-заходніх губерняў.

Паскевіч таму жыў з жонкай у Вільні. Там у іх нарадзіліся дочкі-двайняткі.

17-19 верасня 1821 года пры Бешанковічах (пад Віцебскам) адбыліся манеўры і генеральны агляд гвардзейскіх частак у прысутнасці імператара. Аляксандр I адсвяткаваў сваё «прымірэнне» з гвардыяй, якая «для ветрання ліберальнага духу», была перасунута да заходніх межаў і пятнаццаць месяцаў значылася ў «карантыне».

Пасля гэтага Паскевіч з 23 студзеня 1822 года ўступіў часова ў камандаванне гвардзейскім корпусам, а затым, пасля найвышэйшага агляду, 22 мая вярнуўся разам з гвардыяй ў Пецярбург, дзе 12 снежня 1824 года быў прызначаны генерал-ад'ютантам і камандзірам 1-га армейскага корпуса, галоўная кватэра якога была ў Мітаве, куды ён і пераехаў з сям’ёй.

Будучы ў Мітаве, ён у пачатку снежня 1825 года атрымаў вестку пра смерць Аляксандра I. Падзеі 14 снежня, якія рушылі пасля гэтага (Паўстанне дзекабрыстаў), выклікалі Паскевіча ў Пецярбург. 1 (13) чэрвеня 1826 года Мікалай I падпісаў Маніфест аб заснаванні Вярхоўнага крымінальнага суда над дзекабрыстамі — Паскевіч быў прызначаны членам суда (быў у складзе асабліва прызначаных ваенных і грамадзянскіх асоб). У якасці члена Вярхоўнага суда па справе дзекабрыстаў змог абараніць ад пераследу свайго сваяка А. С. Грыбаедава.

Суд завяршыўся ў пачатку ліпеня, пасля чаго Паскевіч адправіўся ў Маскву для ўдзелу ў каранацыі Мікалая I і Аляксандры Фёдараўна, якая адбылася 22 жніўня (3 верасня) 1826 года.

Руска-персідская вайна 1826—1828

Асноўны артыкул: Руска-персідская вайна, 1826—1828

За два тыдні да каранацыі Мікалая I Паскевіч быў адпраўлены камандаваць войскамі на Каўказ, дзе іранцы ўварваліся ў закаўказскія правінцыі, занялі Ленкарань і Карабах, пасля чаго рушылі да Тыфліса. На Каўказе ў той час галоўнакамандуючым Асобным каўказскім корпусам быў А. П. Ярмолаў. На думку самога Паскевіча, Ярмолава адхілілі ад камандавання за самаўпраўныя ўчынкі, за тое, што войскі былі распушчаны, у дурным стане, без дысцыпліны, і за тое, што ў корпусе крадзеж быў незвычайны; людзі былі незадаволеныя дараваннем за некалькі гадоў, ва ўсім мелі патрэбу, матэрыяльная частка знаходзілася ўся у запушчэнні. Зноў каранаваны Мікалай I хацеў на месца Ярмолава прызначыць А. Я. Рудзевіча, але гэты намер застаўся не выкананым. Новы імператар быў не лепшай думкі пра Ярмолава і прама пісаў І. І. Дзібічу: «Я Ярмолаву менш усіх веру».

Атрымаўшы ад Ярмолава данясенне пра ўварванне персаў, Мікалай I накіраваў да яго Паскевіча, перадаўшы яму камандаванне войскамі, прычым фармальна ён падпарадкоўваўся Ярмолаву, што прывяло да асабістай варожасці паміж ім і Ярмолавым, у выніку чаго Ярмолаў пазней быў адкліканы з Каўказа.

Па дарозе на Каўказ Паскевіч атрымаў чын генерала ад інфантэрыі. Па прыбыцці ён даведаўся, што для дзеянняў супраць персідскіх войскаў і паўстанцаў жыхароў Талышскага і Шырванскага ханстваў Ярмолавым сфармаваныя два атрады: адзін супраць Елізаветпаля, пад начальствам В. Р. Мадатава, а другі — супраць Эрывані. 3 верасня 1826 года Мадатаў правёў ўдалы бой пры Шамхоры, пасля чаго, па прыбыцці да атрада Паскевіча, ён заняў Елізаветпаля. Затым рушыў насустрач Абасу-Мірзе, які накіроўваўся з буйным войскам да Елізаветпаля. Бітва адбылася 14 верасня, персы былі зусім разбітыя. Паскевіч данёс пра гэта гасудару і Ярмолаву і быў узнагароджаны залатой шпагай, упрыгожанай алмазамі і лаўрамі, з надпісам «За паразу персіян пры Елізаветпалі».

Ярмолаў не адважваўся ўварвацца ў Эрыванскае ханства, як прапаноўваў Паскевіч, а заняўся выгнаннем мяцежных ханаў з Шырванскай і Кубінскай абласцей, у той час як сам Паскевіч перайшоў уброд раку Аракс і вярнуў на расійскую тэрыторыю каля 600 сямействаў, сагнаных персамі. Ён устаў 25 верасня лагерам каля ракі Чэрскені, а сам хутка вярнуўся ў Тыфліс, адкуль пісаў Дзібічу, што не знаходзіць для сябе магчымым працягваць службу з Ярмолавым, што здароўе яго не дазваляе яму знаходзіцца на Каўказе і таму ён просіць адклікаць яго назад у Расію. Разам з тым, ён даносіў пра вынікі сваіх інспектарскіх аглядаў некаторых каўказскіх войскаў, якія знойдзены былі ім у вельмі нездавальняючым стане, і скардзіўся на бяздзейнасць, на незадаволенасць планам першай кампаніі, на цяжкасці вясновага паходу, які мае быць, і г. д. У такім жа родзе Паскевіч пісаў генерал-кватэрмайстару графу Сухтэлену, памочніку Дзібіча. Усё гэта даводзілася да ведама імператара. Было відавочна, што адносіны паміж Ярмолавым і Паскевічам абвастрыліся да поўнай немагчымасці сумеснага служэння. Пры гэтым кожны з іх асобна склаў і паслаў у Генеральны штаб свае прапановы аб маючай адбыцца кампаніі, якія з’яўляліся заўвагамі на план ваенных дзеянняў, складзены Дзібічам і прысланы з Пецярбургу.

Неўзабаве ў Тыфлісе была атрымана найвысокая згода на план кампаніі, прадстаўлены Ярмолавым. У Тыфліс прыбыў Дзібіч, упаўнаважаны дзейнічаць па абставінах. У сваіх данясеннях Дзібіч пісаў пра няздольнасць Паскевіча замяніць Ярмолава. На думку Дзібіча, Паскевіч быў занадта даверлівы і зусім не знаёмы з грамадзянскім кіраваннем краю. Аднак, па рашэнні імператара, Ярмолаў быў звольнены, а 28 сакавіка 1827 года Паскевіч уступіў у камандаванне Асобным каўказскім корпусам і ва ўпраўленне Каўказскім краем. З Каўказскага корпуса былі выдалены генералы Мадатаў і А. А. Вельямінаў. Дзібіч неўзабаве з’ехаў з краю, і Паскевіч прыступіў да рашучага заваявання Эрыванскай вобласці.

Паскевіч вёў сталую перапіску з Мікалаем I і Галоўным штабам, але многія прынцыповыя дыпламатычныя і ваенныя рашэнні прымаў самастойна, паколькі дэпешы з Пецярбурга ў Закаўказзе ішлі каля 35 дзён. Паскевіч перайшоў за Аракс, заняў Нахічэвань і аблажыў крэпасць Абас-Абад, якая бараніла гэты горад. Разбіў пры Джэвань-Булане персаў, якія спяшаліся пад начальствам Абаса-Мірзы на выручку крэпасці, якой Паскевіч авалодаў 7 ліпеня. Паскевіч быў узнагароджаны за гэта ордэнам святога Уладзіміра 1-й ступені. Рушыўшы пасля гэтага да Эрывані, Паскевіч авалодаў крэпасцю Сардар-Абад, якая знаходзілася на яго шляху, перайшоў раку Зангу і 5 кастрычніка, пасля ўпартай аблогі, авалодаў Эрыванню — сталіцай Эрыванскага ханства, за што ганараваны ордэнам святога Георгія 2-й ступені. Такім чынам, дзве вялікія вобласці Закаўказзя былі заваяваныя ў тры месяцы.

Граф І. Ф. Паскевіч і шахзадэ Абас-Мірза на падпісанні мірнага дагавору ў Туркманчаі

Вестка аб заваяванні Эрывані зрабіла гнятлівы ўплыў на персаў: яны аддавалі перавагу адстуленню або здачы рускім войскам пры іх набліжэнні. 13 кастрычніка 1827 года генералам Г. Я. Эрыставым па загадзе Паскевіча быў заняты Таўрыз, дзе было захоплена 50 артылерыйскіх гармат, больш за 1000 стрэльбаў, значная колькасць боепрыпасаў і харчавання, а таксама адзіны ў Персіі ліцейны завод. З узяццем гэтага горада занятая была і ўся Азербайджанская правінцыя, пасля чаго Абас-Мірза пачаў перамовы аб міры. У якасці неабходнай умовы перамір’я Паскевіч высунуў патрабаванне выплаты Персіяй часткі кантрыбуцыі да падпісання мірнага дагавора. Абас-Мірза прыняў гэту ўмову, але ва ўмоўлены тэрмін не выканаў яе. Гэта паслужыла прычынай аднаўлення ваенных дзеянняў, і ў другой палове студзеня 1828 года рускімі войскамі былі занятыя Урмія, Марага і Ардэбіль. Паскевіч працягнуў рух да Тэгерана. Персідскі двор апынуўся ў бязвыхадным становішчы і 1 лютага на рускі аванпост прыбыў уючны транспарт, які даставіў першую частку кантрыбуцыі — 6 мільёнаў рублёў залатымі манетамі, яшчэ 4 мільёны рублёў былі дастаўленыя праз некалькі дзён. Вызначаючы агульны памер кантрыбуцыі (20 мільёнаў рублёў) Паскевіч зыходзіў з агентурных звестак, згодна з якімі ў шахскай казне мелася каштоўных металаў на суму, якая не перавышае 22 мільёнаў рублёў. 10 лютага 1828 года быў падпісаны мір з Персіяй у весцы Туркманчай, па якім Персія саступала Расіі Эрыванскае і Нахічэванскае ханствы, а таксама абавязвалася выплаціць 20 млн рублёў срэбрам кантрыбуцыі. За гэта, імянным Найвышэйшым указам, ад 15 (27) сакавіка 1828 года, генерал-ад’ютант, генерал ад інфантэрыі Іван Федаравіч Паскевіч быў узведзены, з сыходным яго нашчадствам, у графскую Расійскай імперыі годнасць, з імем граф Паскевіч-Эрыванскі, і атрымаў з кантрыбуцыі мільен рублёў асігнацыямі.

Удзел у Руска-турэцкай вайне 1828—1829 гадоў

14 (26) красавіка 1828 года Мікалай I, абураны парушэннямі ранейшых дамоўленасцяў аб суднаходстве ў чарнаморскіх пралівах з боку туркаў і іншымі правакацыйнымі дзеяннямі Порты, абвясціў вайну атаманскай Порце і загадаў рускім войскам, якія стаялі да таго часу ў Бесарабіі, уступіць у атаманскія валоданні. Ваенныя дзеянні, некалькі пазней, таксама пачаліся ў Азіі; па агульнаму плану ваенных дзеянняў, Паскевіч, для адцягнення сіл турак ад галоўнага тэатра вайны на Балканскім паўвостраве, павінен быў напасці на азіяцкія іх валоданні.

Асабіста камандуючы войскамі, ён высунуўся 14 чэрвеня 1828 года з Гюмраў да Карса, пад сценамі яго разбіў турэцкую кавалерыю і затым, аблажыўшы гэтую крэпасць, прымусіў яе здацца са значнай колькасцю гармат і пораху. Затым быў здзейснены пераход праз высокі Чатырдагскі хрыбет. Паскевіч падышоў да крэпасці Ахалкалакі і ўзяў яе штурмам 23 ліпеня, пасля чаго здалася і найблізкая крэпасць Хертвісі. Тым часам іншым атрадам войскі была ўзятая крэпасць Поці. Паскевіч, прызначаны шэфам Шырванскага пяхотнага палка, рушыў ад Ахалкалакі да крэпасці Ахалцыхэ і, разбіўшы шматлікую турэцкую кавалерыю, якая прыйшла ёй на дапамогу, пачаў яе аблогу. У гэты час падышла турэцкая армія ў 30 000 чалавек і ўстала ва ўмацаванай пазіцыі ў трох вёрстах ад горада. Пасля ўпартай бітвы, якая доўжылася цэлы дзень, гэтая армія была разбіта 9 жніўня, а затым 15 жніўня быў праведзены штурм Ахалцыха, які і капітуляваў 16 жніўня.

Найвышэйшай Граматай ад 22 верасня 1828 года Паскевіч быў падараваны кавалерам ордэна святога Андрэя Першазванага; Шырванскі пяхотны полк быў названы яго імем.

Карыстаючыся жахам, наведзеным на туркаў, Паскевіч заняў крэпасці Ацхур, Ардаган, Баязэт і Дыядзіні накіраваў частку войска для адпачынку ў Грузію ў кастрычніку 1828 года. Прызначаны новы турэцкі галоўнакамандуючы Салег-Паша Мандайскі ў лютым 1829 года наважыўся адабраць Ахалцых, абклаў яго і неаднаразова штурмаваў гэтую крэпасць. Паскевіч паслаў Бурцава і Мураўёва з атрадамі вызваліць Ахалцых, што і было імі выканана, а сам, з прычыны значных падрыхтовак туркаў да новай кампаніі, стаў паміж Карсам і Ардаганам, каб дзейнічаць па меркаванні прама на Эрзерум. Туркі ж засяродзіліся на Саганлугскім хрыбце, праз які ідзе дарога з Карса ў Эрзерум. Пасля нязначных сутычак, 20 чэрвеня Паскевіч авалодаў лагерам туркаў і зусім іх рассеяў, а затым, рушыўшы неадкладна да Эрзерума, ён 25 ліпеня падышоў да гэтай сталіцы Анатоліі і запатрабаваў яе здачы. Нязгода на гэта турак прымусіла Паскевіча авалодаць умацаванай вышынёй Топ-Даг, пасля чаго Эрзерум здаўся. Паскевіч, толькі што узнагароджаны алмазнымі знакамі ордэна святога Андрэя Першазванага за паражэнне туркаў, за заваяванне Эрзерума быў падараваны ордэнам святога Георгія 1-й ступені.

Тым часам горныя плямёны лазаў паквапіўся выцесніць рускія войскі з крэпасці Байбурта. Паскевіч асабіста рушыў на іх і рассеяў іх зусім. Пасля гэтага ён рабіў невялікія экспедыцыі ў розныя бакі ад Эрзерума для выгнання непрыяцельскіх атрадаў.

Уціхамірванне горцаў і кіраванне краем

Фрыдрых Рэндэл. «Партрэт І. Ф. Паскевіча»

Пасля заключэння міра з Атаманскай Портай спыніліся ваенныя дзеянні ў Малой Азіі, пасля чаго на Паскевіча, пажалаванага ў чын генерал-фельдмаршала, было ўскладзена заваяванне горскіх народаў, якія засялялі Каўказскія горы. Ен пачаў дзейнічаць у 1830 годзе, прымусіў белаканскіх лезгін даць прысягу на падданства і заклаў крэпасць пры Закатальскай цясніне. Накіраваўшыся затым на паўночны бок Каўказа, ён паступова абмяжоўваў горцаў за Кубанню, узводзіў ўмацаванні ў зямлі шапсугаў і абадзехаў, авалодаў цяснінай Гагры, заняў мыс Суук-Су і Піцундскую бухту, а затым пераправіўся на левы бераг Кубані, ніжэй Екацярынадара, дзе рассеяў шапсугаў і знішчыў мноства іх аулаў.

Хоць грамадзянскае кіраванне Каўказскім краем было ўскладзена на іншую асобу (генерал-ад’ютанта Сіпягіна), але яно знаходзілася пад прамым падначаленнем Паскевіча, які быў часта незадаволены распараджэннямі Сіпягіна, што звяртаў сваю ўвагу пераважна на пабудовы і ўпрыгажэнні гарадоў, тады як ўмацаванні і ў асаблівасці суд і паліцыя былі ў самым нездавальняючым стане. Паскевіч жа звяртаў увагу на выпраўленне ўсіх умацаванняў, выкараненне, па магчымасці, усіх абуральных злоўжыванняў у сферы суду і адміністрацыі ў гэтым краі. Ён садзейнічаў таксама засяленню края рускімі людзьмі. Разам з тым ен склаў палажэнне аб кіраванні армяна-грыгарыянскай царквой, а таксама аб пераўтварэнні высакароднага вучылішча ў Тыфлісе — у гімназію. Па яго прадстаўленні ў гэтым жа горадзе быў заснаваны Інстытут высакародных дзяўчын і пачата добраўпарадкаванне публічнай бібліятэкі. Ён таксама заснаваў газету «Тифлисские ведомости». У яго гонар была названая цэнтральная плошча, прылеглая да Гарадской думы. У яго ж кіраванне была канчаткова далучана (у 1828 годзе) да Расійскай імперыі Гурыя. Клімат Каўказа неспрыяльна ўплываў на здароўе Паскевіча, і ў канцы 1830 года, рыхтуючыся да зімовай экспедыцыі супраць некаторых чачэнцаў, ен занямог і прасіў гасудара выклікаць яго з Каўказа.

Уціхамірванне Польшчы (1831)

Паскевіч на карціне польскага мастака Януара Сухадольскага

Уціхамірванне польскага бунту, які ўспыхнуў у 1830 годзе, было ўскладзена на графа Паскевіча. Ен прыбыў 13 чэрвеня 1831 года ў Пултуск да галоўных сіл войска, рушыў з Плоцка ўніз па Вісле, пераправіўся блізу прускай мяжы ля Оські, абышоў моцную армію палякаў пад начальствам Скржынецкага і адціснуў яго да Варшавы. Жадаючы пазбегнуць кровапраліцця, Паскевіч прапанаваў палякам умовы здачы, якія былі імі адпрэчаны. 25 жніўня Паскевіч пачаў штурм Варшавы, у ходзе якога Паскевіч быў паранены ядром у левую руку.

Узяцце ўмацавання Воля пры штурме Варшавы ў 1831 годзе. Карціна Ораса Верне

26 жніўня Паскевіч данес яго вялікасці: «Варшава ў вашых ног, польская армія па майму загаду адыходзіць да Плоцку». За гэтую перамогу, імянным Найвышэйшым указам, ад 4 (16) верасня 1831 года, галоўнакамандуючы дзеючай арміяй, генерал-фельдмаршал, граф Іван Федаравіч Паскевіч-Эрыванскі быў узведзены, з сыходным яго нашчадствам, у княжую Расійскай імперыі годнасць, з тытулам светласці і найменнем Варшаўскі, а малалетні сын яго Фёдар падараваны ў прапаршчыкі Эрыванскага імя яго бацькі палка. Поўным яго імем з гэтага часу стала князь Іван Фёдаравіч Варшаўскі, граф Паскевіч-Эрыванскі. Пасля здачы Варшавы вайна працягвалася нядоўга; асобныя атрады польскіх войскаў былі рассеяны, або абяззброены, а галоўная армія польская, якая стаяла каля Модліна, была адціснутая Паскевічам у Прусію, дзе і склала зброю.

Польскі намеснік

Палац Румянцавых — Паскевічаў у Гомелі, набыты ў 1834 годзе.

Пасля ўціхамірвання польскага бунту імператар Мікалай I прызначыў князя Паскевіча намеснікам Польшчы (1832). Паскевіч праводзіў палітыку русіфікацыі, будаваў дарогі і фартыфікацыйныя збудаванні (Аляксандраўская цытадэль у Варшаве, Івангародская крэпасць і Новагеоргеўск). Польскія нацыяналісты склалі дзве беспаспяховыя змовы супраць Паскевіча ў 1833 і ў 1844 гадах.

З-за шматлікай папяровай працы па кіраванні краем у Паскевіча пагоршыўся зрок, што да крайнасці трывожыла імператара, які неаднаразова ў сваіх лістах раіў Паскевічу лячыцца.

Уціхамірванне Венгрыі (1849)

Асноўны артыкул: Здушэнне Венгерскага паўстання, 1848—1849

Мяцеж венгерскіх сепаратыстаў прымусіў імператара Аўстрыі Франца-Іосіфа звярнуцца за дапамогай да Расіі. Рускі і аўстрыйскі імператары 5 мая 1849 года сустрэліся ў расійскай Варшаве і ўзгаднілі план ўціхамірвання Венгрыі. Кіраўніком рускага экспедыцыйнага корпуса прызначаўся Іван Паскевіч. 5 чэрвеня 1849 года ен уступіў у Венгрыю. У той жа час іншыя два атрады, пад камандаваннем Лідэрса і Гротэнгельма, уступілі ў Трансільванію.

Праводзячы фельдмаршала ў паход, рускі імператар замест інструкцый вымавіў: «Не шкадуй каналляў!».

Пасля паразы венгерскай арміі Гёргея пад Комарнам (30 тысяч чалавек), 1 жніўня Паскевіч прыняў капітуляцыю мяцежнікаў. 25 верасня ен урачыста вярнуўся ў Расію, напісаўшы ў рапарце імператару: «Венгрыя ля ног Вашай Імператарскай Вялікасці».

За паспяховае заканчэнне гэтай кампаніі, рэскрыптам ад 4 жніўня 1849 года, Паскевічу было прадастаўлена права карыстацца тымі ж воінскімі ўшанаваннямі, якія ўздаюцца толькі асобе Яго Імператарскай Вялікасці.

5 кастрычніка 1850 года ў Варшаве адбыўся ўрачысты парад войскаў у гонар 50-гадовага службовага юбілею Паскевіча. Імператар Мікалай I, які прысутнічаў на цырымоніі, уручыў юбіляру новы ўзор фельдмаршальскага жазла з надпісам «За дваццацічатырохгадовае прадвадзіцельства перамоганоснымі рускімі войскамі ў Персіі, Турцыі, Польшчы і Венгрыі», а кароль прускі і аўстрыйскі імператар узвялі яго таксама ў фельдмаршалы сваіх войскаў.

Апошнія гады

Ян Ксаверый Канеўскі. «Партрэт І. Ф. Паскевіча»

Крымская вайна

Асноўны артыкул: Дунайская кампанія Крымскай вайны

Працягваючы па-ранейшаму кіраваць сваім краем, Паскевіч зноў быў выкліканы на тэатр ваенных дзеянняў, якія адбываліся на Дунаі, з прычыны вайны Расіі з Турцыяй. Смелы план імператара Мікалая I, які складаўся ў хуткім руху праз Балканскія горы, быў пад уплывам Паскевіча істотна зменены на больш асцярожны, у падставе якога ляжаў папярэдні занятак розных крэпасцяў на Дунаі. Рускія войскі пад правадырствам М. Д. Гарчакова ўступілі ў Малдавію і Валахію, і ў 1853 годзе адбылося ўжо некалькі бітваў з турэцкімі войскамі пад Алтэніцай, Чэтаце, Калафатам і г. д. Тады па царскаму загаду галоўнакамандуючым на заходніх і паўдневых межах быў прызначаны ў 1854 годзе Паскевіч, які прыбыў 3 красавіка ў Дунайскае войска. Ён неадкладна прыняў камандаванне над войскамі 3-га, 4-га і 5-га армейскіх карпусоў і, зрабіўшы новыя распараджэнні аб размяшчэнні іх, хутка наблізіўся да Сілістрыі. Мяркуючы заняцца яе аблогай, 28 мая Паскевіч асабіста рабіў рэкагнасцыроўку, пры чым быў моцна кантужаны ядром; гэта вымусіла яго здаць камандаванне арміяй зноў Гарчакову і выехаць 1 чэрвеня ў Ясы, адкуль ён працягваў кіраваць войскамі. У ліпені — жніўні кіраваў вывадам рускіх войскаў з Валахіі і Малдавіі. Падчас вываду войскаў на тэрыторыі Дунайская княстваў не быў пакінуты ні адзін чалавек з 27 тысяч параненых і хворых. Разам з рускімі войскамі ў Расію пайшла немалая колькасць румынаў, балгараў і сербаў. Завяршыўшы вывад войскаў Паскевіч, з дазволу Мікалая I, для папраўлення здароўя і адпачынку, выехаў у свой гомельскі маёнтак, а затым — у Варшаву.

У канцы 1854 года добраахвотна выехаў у дзеючую армію ў Крым. 5 лістапада, знаходзячыся на гасцявой яхце, якая стаяла ў Севастопальскай бухце, ледзь не загінуў з-за распачатага на Чорным моры шторму. Неўзабаве зноў вярнуўся ў Варшаву.

Смерць

Аўтограф І. Ф. Паскевіча

Хоць Паскевіч і адышоў ад кантузіі настолькі, што быў у стане зноў ўступіць у кіраванне Царствам Польскім, яна моцна паўплывала на яго здароўе. Ён стаў згасаць, а розныя хваробы хутка развіваліся. Цяжка перажываў смерць Мікалая I. Даведаўшыся аб пакіданні рускімі Севастопаля, канчаткова злёг у ложак.

Памёр у Варшаве ва ўзросце 73 гадоў 20 студзеня 1856 года ў 10 гадзін раніцы, паспеўшы атрымаць у 1855 годзе ад новага імператара асаблівы знак манаршай да яго міласці, менавіта — партрэты абодвух гасудараў Мікалая I і Аляксандра II, для нашэння ў пятліцы. Незадоўга да сваёй смерці Паскевіч завяшчаў у фонд Дзяржаўнага інваліднага капіталу 50 тысяч рублёў срэбрам. На гэтыя грошы ен прасіў ўтрымліваць штогод 200 чалавек калекаў ніжніх чыноў (знявечаных і цяжка параненых салдат).

Па адпяванні цела ў кафедральным Свята-Траецкім саборы, астанкі фельдмаршала, па яго жаданні, былі адданыя зямлі ў сяле Іванаўскім (былым Дзембліне). Ва ўсіх войсках і ў цэлым Царстве Польскім была абвешчана жалоба на дзевяць дзён, на працягу якой усе тэатры былі зачыненыя.

Неўзабаве пасля скону Паскевіча ў Варшаве, у Кракаўскім прадмесці, перад палацам Намесніка, было пачата збудаванне яму помніка, які быў урачыста адкрыты 21 чэрвеня 1870 года ў прысутнасці імператара Аляксандра II.

У 1889 годзе астанкі І. Ф. Паскевіча і яго жонкі Лізаветы Аляксееўны, народжанай Грыбаедавай, былі перапахаваныя ў сямейнай пахавальні князёў Паскевічаў, выбудаванай яго сынам Фёдарам у Гомелі.

Жонка і дзеці

Лізавета Аляксееўна Паскевіч, светлая княгіня Варшаўская, народжаная Грыбаедава

У шлюбе з Лізаветай Аляксееўнай Грыбаедавай (1791—1856), дачкой маскоўскага багацея А. Ф. Грыбаедава і князёўны Аляксандры Сяргееўны Адоеўскай, меў трох дачок і сына:

• Аляксандра (1821—1845), жонка флігель-ад’ютанта П. А. Балашова; у іх сыны Мікалай, Міхаіл, Іван
• Настасся (1822—1892), блізнюк Ганны, жонка флігель-ад’ютанта князя М. Б. Лабанава-Растоўскага (старэйшы брат будучага міністра замежных спраў); іх дачка Марыя за егермайстрам У. У. Скараціным
• Ганна (1822—1901), блізнюк Настассі, жонка генерал-маёра князя М. Д. Валконскага; іх дачка Лізавета стала жонкай князя Анатоля Куракіна (пам. 1936).
• Фёдар (1823—1903), генерал-лейтэнант, адзіны спадчыннік, дзяцей не было.

Памяць

Помнікі

Помнік Паскевічу перад губернатарскім палацам у Варшаве

• Помнік Івану Федаравічу Паскевічу быў усталяваны ў Варшаве на плошчы дома Намесніка ў Кракаўскім прадмесці і ўрачыста адкрыты 21 чэрвеня 1870 года ў прысутнасці імператара Аляксандра II.
• У Вялікім Ноўгарадзе постаць І. Ф. Паскевіча змешчана на Помніку «1000-годдзе Расіі» сярод 129 фігур самых выдатных асоб у расійскай гісторыі (на 1862 год).
• Помнік-бюст Паскевіча ў Ерэване на пагорку Паскевіча. Адкрыты 5 снежня 2003 года. Бюст вырабіў скульптар Бенік Петрасян у 1978 годзе да 150-годдзя далучэння Усходняй Арменіі да Расіі.
• Усталяваны ў горадзе Кіравакане бюст знік пасля разбуральнага землятрасення ў Арменіі і быў знойдзены намаганнямі грамадскай арганізацыі «Сябры Расіі».
• Помнік-бюст у Гомелі.
• Мемарыяльная дошка ў Палтаве на доме 8 па вуліцы Кастрычніцкай урачыста адкрыта і асвечана да 230-годдзя фельдмаршала, 17 мая 2012 года.

Тапаніміка

• Пагорак Паскевіча ў Ерэване,
• У Тыфлісе (цяпер — Тбілісі) з 1827 года да ўсталявання савецкай улады была плошча Эрыванскага, нахваная у гонар генерала Паскевіча, графа Эрыванскага, якая цяпер называецца плошчай Свабоды.

Літаратура

• Урачыстая песня «Хвала табе, Паскевіч-рос»

Узнагароды

Ордэны Расійскай імперыі

• Ордэн Святога Уладзіміра IV ступені з бантам (1807)
• Ордэн Святой Ганны ІІ ступені (1809)
• Алмазныя знакі да ордэну Святой Ганны ІІ ступені (1809)
• Ордэн Святога Уладзіміра III ступені (1810)
• Ордэн Святога Георгія IV ступені (07.07.1810)
• Ордэн Святога Георгія III ступені (30.01.1811)
• Ордэн Святой Ганны I ступені (1812)
• Ордэн Святога Уладзіміра II ступені (1812)
• Алмазныя знакі да ордэну Святой Ганны I ступені (1813)
• Ордэн Святога Аляксандра Неўскага (1814)
• Алмазныя знакі да ордэну Святога Аляксандра Неўскага (1819)
• Ордэн Святога Уладзіміра I ступені (17.08.1827)
• Ордэн Святога Георгія II ступені (29.10.1827)
• Ордэн Святога апостала Андрэя Першазванага (22.09.1828)
• Алмазныя знакі да ордэну Святога апостала Андрэя Першазванага (16.07.1829)
• Ордэн Святога Георгія I ступені (27.07.1829)
• Ордэн Белага арла (1831)
• Мячы да ордэна Святога апостала Андрэя Першазванага (05.08.1855)

Замежныя ордэны

• Асманскі Ордэн Паўмесяца (1807)
• Прускі Ордэн Чырвонага арла I ступені (1813)
• Персідскі Ордэн Льва і Сонца I ступені на залатым ланцугу (1828)
• Прускі Ордэн Чорнага арла (1829)
• Алмазныя знакі да прускага Ордэна Чорнага арла (1834)
• Саксен-Ваймарскі Дынастычны ордэн Белага сокала, вялікі крыж (1841)
• Аўстрыйскі венгерскі Каралеўскі ордэн Святога Стэфана, вялікі крыж (1844)
• Алмазныя знакі да аўстрыйскага Каралеўскага венгерскага ордэна Святога Стэфана (1849)
• Аўстрыйскі Ваенны ордэн Марыі Тэрэзіі, вялікі крыж (1849)
• Неапалітанскі Ордэн Святога Фердынанда і Заслуг, вялікі крыж (1849)
• Баварскі Ваенны ордэн Максіміліяна Іосіфа, вялікі крыж (1849)
• Пармскі Ордэн Святога Людовіка, вялікі крыж (1850)
• Вюртэмбергскі Ордэн «За ваенныя заслугі», вялікі крыж (1850)
• Дацкі Ордэн Слана (1850)
• Галандскі Ваенны ордэн Вільгельма, вялікі крыж
• Партугальскі Авіскі ордэн, вялікі крыж

Узнагародная зброя

• Залатая шпага «За адвагу» (1807)
• Залатая шпага, упрыгожаная дыяментамі і лаўрамі, з надпісам «За паражэнне персіян пры Елізаветполі» (1826)
• Пруская залатая шпага, упрыгожаная дыяментамі (1835)

Іншыя ўзнагароды

• Крыж «За ўзяцце Базарджsка»
• Польскі знак адрознення «За ваенную годнасць» I ступені (1831)
• Партрэт імператара Мікалая I з дыяментамі, для нашэння ў пятліцы на Андрэеўскай стужцы (1833)
• Знак адзнакі «За XL гадоў бездакорнай службы» (1842)
• Знак адзнакі «За XLV гадоў бездакорнай службы» (1847)
• Фельдмаршальскае жазло, упрыгожанае дыяментамі, з надпісам «За дваццацічатырохгадовае прадвадзіцельства перамоганоснымі рускімі войскамі ў Персіі, Турцыі, Польшчы і Венгрыі» (1850)
• Знак адрознення «За L гадоў бездакорнай службы» (1852)
• Партрэт імператараў Мікалая I і Аляксандра II для нашэння ў пятліцы (1855)

Ганаровыя воінскія званні

• Генерал-фельдмаршал Прусіі
• Фельдмаршал Аўстрыі

Літаратура

• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-майор князь Щербатов. — СПб.: Типография, литография Р. Голике, 1888. — Т. 1 с 23 картами и планами. 1782—1826 гг. — 396, 139 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-майор князь Щербатов. — СПб.: Типография, литография Р. Голике, 1888. — 23 карты и плана к первому тому : 1782—1826 гг. — 48 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-лейтенант князь Щербатов. — СПб.: Типография Р. Голике, 1890. — Т. 2 с 8 картами и планами. Август 1826 — октябрь 1827 гг. — 332, 281 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-лейтенант князь Щербатов. — СПб.: Типография Р. Голике, 1891. — Т. 3 с 5 картами и планами. Октябрь 1827 — май 1831 гг. — 336, 173 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-лейтенант князь Щербатов. — СПб.: Типография Р. Голике, 1894. — Т. 4 с двумя картами и гербом. 1831 год. — 240, 235 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-лейтенант князь Щербатов. — СПб.: Типография Тренке и Фюсно, 1896. — Т. 5 : 1832—1847 гг. — XVI, 396 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-лейтенант князь Щербатов. — СПб.: Типография Тренке и Фюсно, 1896. — Приложения к тому пятому : 1832—1847 гг. — XVI, 629 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал-лейтенант князь Щербатов. — СПб.: Типография Тренке и Фюсно, 1899. — Т. 6 : 1848—1849 гг. — XII, 404 с.
• Щербатов А. П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич : Его жизнь и деятельность / По неизданным источникам составил Генерального штаба генерал от инфантерии князь Щербатов. — СПб.: Типография Тренке и Фюсно, 1904. — Т. 7 : 1850—1856 гг. — X, 423 с.
• Бантыш-Каменский, Д. Н. 45-й генерал-фельдмаршал князь Иван Федорович Варшавский, граф Паскевич-Эриванский // Биографии российских генералиссимусов и генерал-фельдмаршалов. В 4-х частях. Репринтное воспроизведение издания 1840 года. — М.: Культура, 1991.
• Паскевич, Иван Федорович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Паскевич-Эриванский, Иван Федорович // Русский биографический словарь : в 25-ти томах. — СПб.—М., 1896—1918. (руск.)
• Словарь русских генералов, участников боевых действий против армии Наполеона Бонапарта в 1812—1815 гг. // Российский архив : Сб. — М., студия «ТРИТЭ» Н. Михалкова, 1996. — Т. VII. — С. 509—510.
• Список генералам по старшинству. СПб, 1856.

Спасылкі

• Польза, честь и слава. Генерал-фельдмаршал И. Ф. Паскевич (1782—1856) (руск.)
• В. К. П. Фельдмаршал Паскевич и дипломатия в 1827—1829 годах // Исторический вестник, 1892. — Т. 48. — № 5. — С. 494—518. (руск.)