Усяслаў Брачыславіч

Усяслаў Брачыславіч
Всеславъ сынъ Брѧчиславль
Усяслаў Брачыславіч на мініяцюры Радзівілаўскага летапісу, XV ст.
князь полацкі 1044 — 1068
Папярэднік	Брачыслаў Ізяславіч
Пераемнік	Мсціслаў Ізяславіч
1071 — 14 красавіка 1101
Папярэднік	Святаполк Ізяславіч
Пераемнік	Барыс Усяславіч
Нараджэнне	29 ліпеня 1029 Полацк, Полацкае княства
Смерць	14 красавіка 1101 (71 год) Полацк, Полацкае княства
Месца пахавання	Сафійскі сабор
Род	Ізяславічы Полацкія
Бацька	Брачыслаў Ізяславіч[…]
Маці	Брачыслаўля Ізяславіча[d]
Жонка	Усяслаўля Брачыславіча[d]
Дзеці	Барыс, Глеб, Раман, Давыд, Расціслаў, Святаслаў
Веравызнанне	праваслаўе
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Усясла́ў Брачысла́віч (Усясла́ў Брачысла́вавіч, ст.-рус. Всеславъ сынъ Брѧчиславль, у папулярнай літаратуры Усяслаў Чарадзей; каля 1029 — 14 (21) красавіка 1101) — князь полацкі (1044—1068, 1071—1101) з роду Ізяславічаў Полацкіх, князь кіеўскі (1068—1069).

Адстойваў і пашыраў свае ўладанні — Полацкае княства. Падчас яго княжання пабудаваны Полацкі Сафійскі сабор — найраннейшае манументальнае архітэктурнае збудаванне на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Адзін з герояў «Слова пра паход Ігараў» і ўсходнеславянскага фальклору. Агульны час княжання Усяслава ў Полацку — 54 гады — самы працяглы перыяд кіравання дзяржавай у гісторыі Беларусі.

Біяграфія

Ранні перыяд

Рэкі Палата (на пярэднім плане) і Дзвіна ля полацкага Верхняга горада (дзяцінец часоў Усяслава, на левым беразе Палаты) і Запалоцця (пасад часоў Усяслава, на правым беразе Палаты).

Пачатак княжання Усяслава. Фрагмент мініяцюры Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

Сын полацкага князя Брачыслава Ізяславіча, унук полацкага князя Ізяслава Уладзіміравіча і праўнук кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча і полацкай княжны Рагнеды Рагвалодаўны. Праз Рагнеду — прапраўнук першага вядомага з крыніц полацкага князя Рагвалода. Такім чынам, належаў да 7 пакалення Рурыкавічаў і трэцяга пакалення іх галіны — Ізяславічаў Полацкіх, якія валодалі Полацкай зямлёй як спадчыннай Рагвалода, таму дынастыю часта называюць Рагвалодавічамі.

Імя атрымаў паводле схемы, ужытай прадзедам Уладзімірам для называння сваіх сыноў, напэўна, князь Брачыслаў гэтым падкрэсліваў належнасць свайго сына да ўладарнай на Русі дынастыі. Магчыма, названы па памерлым у маленстве дзядзьку — Усяславу Ізяславічу. Імя складаецца з дзвюх асноў — уся- (ст.-рус. вьсь — увесь) і слаў- (параўн.: слава) — з агульным прыкладным сэнсам «усім слаўны», і стала дынастычным у Ізяславічаў Полацкіх, а пазней увайшло ва ўсходнеславянскі анамастыкон. Хроснае імя невядома.

Мянушка «Чарадзей», або падобная сэнсам, не згадваецца ў крыніцах і ёсць новатворам часоў беларускага адраджэння канца XIX — пачатку XX стст.

Час нараджэння Усяслава пэўна не вядомы, з акалічнасцяў жыцця і быліны пра Валхва Усяславіча прынята лічыць годам нараджэння 1029. Паводле Аповесці мінулых часоў, маці нарадзіла яго «от волъхвования» і «бысть ему язвено на главе его». Валхвы сказалі «се язвено навяжи на нь, да носить е до живота своего», — і Усяслаў яго «носить… и до сего дне на собе; сего ради немилостив есть на кровьпролитье» — відавочна, сведчанне запісана сучаснікам Усяслава. Слова «язвено» тлумачаць па рознаму, адны як радзімую пляму, на якой князь насіў павязку, іншыя — як з частку плоднай абалонкі на галаве, якую насіў як амулет.

Напэўна, быў адзіным сынам, прынамсі, пра іншых дзяцей князя Брачыслава няма звестак. Заняў полацкі сталец у 15—16-гадовым узросце пасля смерці бацькі Брачыслава Ізяславіча ў 1044 годзе. Першыя 16 гадоў княжання Усяслава не асветлены крыніцамі, але гледзячы па «Слове пра паход Ігараў», яго дзейнасць была актыўнай і вядомай усёй Русі. Вядомы спявак Баян складаў пра яго песні.

Магчыма, у гэты перыяд у Полацку пабудаваны Сафійскі сабор, на думку некаторых даследчыкаў, як сімвалам роўнасці Полацка з Кіевам і Ноўгарадам, дзе былі такія самыя саборы.

Першы раз упамінаецца крыніцамі ў 1060 годзе, калі разам з князямі Яраславічамі — сынамі вялікага князя кіеўскага Яраслава Уладзіміравіча — удзельнічаў у паспяховым паходзе супраць торкаў. Тым часам, напэўна, трымаўся бацькавай палітыкі — саюза з Кіеў.

Вайна з Яраславічамі

Усяслаў на стальцы (злева). Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

У 1065 годзе Усяслаў аднак парушыў гэты саюз і аблажыў Пскоў, разбіў на рацэ Чарасе ноўгарадскага князя Мсціслава Ізяславіча, які ішоў на дапамогу гораду, а пасля ўжо ў 1066 годзе захапіў і разрабаваў Ноўгарад. Знятыя з Наўгародскага Сафійскага сабора званы, а таксама начынне з яго, на думку некаторых даследчыкаў, сталі аздабленнем Сафійскага сабора ў Полацку.

Ноўгарад і Пскоў знаходзіліся пад вярхоўнай уладай вялікага князя кіеўскага. Матывы Усяслава дасюль спрэчныя, адны даследчыкі лічаць іх звычайным рабаўніцтвам, іншыя — адказам на тэрытарыяльныя спрэчкі. Паводле Генадзя Семянчука, магчыма, дзеянні Усяслава справакаваны паходам вялікага князя кіеўскага Ізяслава Яраславіча на сакальцаў (стар.-руск. сосолы) — эстаў у Ніжнім Падзвінні, і абкладанне іх данінай, а таксама іншымі падобнымі дзеяннямі Яраславічаў, якія не вядомы цяпер з крыніц.

Бітва на р. Нямізе, 1067 г. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

У адказ на разрабаванне Ноўгарада, тры браты Яраславічы пайшлі супраць Усяслава, але не на Полацк, а на Менск — пра гэта ёсць некалькі думак даследчыкаў. Усяслаў выйшаў супраць Яраславічаў да Менска, паводле іншай думкі, ён прарываўся аднекуль з захаду ці поўдня да Полацка, у кожным разе — войскі сышліся на рацэ Нямізе. Паводле В. Тацішчава, тыдзень яны стаялі ў глыбокім снезе адно супраць другога, урэшце, Усяслаў атакаваў. Адбылася бітва на Нямізе (1067) — адна з буйнейшых і крывавых міжусобных бітваў Русі, шмат вояў загінула з абодвух бакоў. Усяслаў ці то быў разбіты і адступіў у Полацк, ці то здолеў прарвацца да Полацка скрозь войскі Яраславічаў, але яны не гналіся за ім. Паводле Тацішчава, Яраславічы пачалі рабаваць паўднёвую частку Полацкай зямлі.

Усяслаў з сынамі плыве на перамовы з Яраславічамі, 1067 г. Справа — кіеўскі поруб, куды Яраславічы іх пасадзілі. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

Праз 4 месяцы па бітве Яраславічы запрасілі Усяслава на перамовы, цалавалі крыж, што не зробяць благога. Усяслаў з двума сынамі каля ўпадзення Аршыцы пераплыў у чоўне Дняпро для перамоў з Яраславічамі, яны парушылі цалаванне крыжа і схапілі Усяслава з сынамі, адвезлі ў Кіеў і кінулі ў земляную турму — «поруб».

Княжанне ў Кіеве

Кіяне вызваляюць Усяслава і яго сыноў з порубу, 1068 г. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

Усяслаў быў у зняволенні больш за 14 месяцаў — да часу, калі ў 1068 годзе на Кіеўскую зямлю напалі полаўцы і бітве на Альце разбілі войскі Яраславічаў. Кіяўляне патрабавалі ад Яраславічаў коней і зброі, каб самім ісці супраць полаўцаў. Яны абвінавачвалі ў паразе княжацкіх ваяводаў і патрабавалі, каб вызвалілі Усяслава — як, на іх думку, дасведчанага ў ваеннай справе, — каб ён узначаліў паход супраць полаўцаў. Яраславічы адмовілі кіяўлянам ва ўсім і нават паслалі забіць Усяслава, але адбылося паўстанне, кіяўляне вызвалілі Усяслава з поруба і абвясцілі вялікім князем кіеўскім. Яраславічы збеглі.

Усяслаў на велікакняжацкім кіеўскім пасадзе (з правага боку), 1068 (69) г. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу, XV ст.

На велікакняжацкім стальцы Усяслаў прабыў 7 месяцаў, разбіў за гэты час полаўцаў. Неўзабаве Ізяслаў Яраславіч вярнуўся з дапамогай ад cвайгo плямeннікa, польскага князя Баляслава II. Даведаўшыся, што Ізяслаў вяртаецца з палякамі, і адчуваючы няўстойлівасць свайго становішча, Усяслаў з кіяўлянамі пайшоў яму насустрач, але па спрэчных прычынах уначы збег ад Белгарада ў Полацк. Ізяслаў вярнуўся ў Кіеў, зноў заняў велікакняжацкі сталец, прагнаў Усяслава з Полацка і прызначыў на яго месца свайго сына Мсціслава Ізяславіча, а потым — Святаполка Ізяславіча.

Далейшае жыццё

У кастрычніку 1069 года Усяслаў на чале водскага войска з’явіўся пад Ноўгарадам, але наўгародцы ў баі (23.10.1069) разбілі важан, а Усяслаў трапіў у палон. Яго, праўда, неўзабаве адпусцілі.

У 1071 годзе Усяслаў выгнаў з Полацка аднаго з сыноў Ізяслава Яраславіча — Святаполка Ізяславіча і пайшоў да Менска супраць Яраполка Ізяславіча, яшчэ аднаго Ізяславава сына, але пацярпеў паразу каля Галацічаска (цяпер не лакалізаваны). Падазраючы ў саюзе з Усяславам, у 1073 года браты вялікага князя Ізяслава Яраславіча — чарнігаўскі князь Святаслаў Яраславіч (вялікі князь кіеўскі ў 1073—1076) і пераяслаўскі князь Усевалад Яраславіч, — выгналі яго з Кіева.

Пасля смерці Святаслава Яраславіча (1076) пачалася наступная фаза барацьбы Усяслава з Яраславічамі, вядомая па «Павучанню Уладзіміра Манамаха». Вясной 1077 года Усяслаў здзейсніў паход на Ноўгарад супраць князя наўгародскага Глеба Святаславіча. У адказ летам 1077 і зімой 1077/1078 гадоў Яраславічы здзейснілі два паходы на Полацк. У адным з іх удзельнічала чарнігаўскае войска на чале з Усеваладам Яраславічам (вялікі князь кіеўскі ў 1076—1077, 1078—1093) і яго сынам — князем смаленскім Уладзімірам Манамахам. У другім — кіеўскае войска на чале са Святаполкам Ізяславічам (раней займаў полацкі сталец, а гэты час — ноўгарадскі) і Уладзімірам Манамахам (ужо князем чарнігаўскім), а таксама полаўцы, якія ўпершыню ў гісторыі Русі ўзялі ўдзел у міжусобнай вайне.

На мяжы 1070—1080-х гадоў Усяслаў здзейсніў паход пад Смаленск, пасля чаго Уладзімір Манамах правёў спусташальны паход на Полацкае княства, а затым другі паход з полаўцамі, у час якога пацярпеў Менск, дзе не оставили ни челядина, ни скотины.

Усяслаў падзяліў родавыя ўладанні паміж сваімі сынамі, такім чынам пасля смерці яго смерці Полацкае княства падзялілася на 6 удзелаў.

Сям’я

Гл. таксама: Ізяславічы Полацкія.

Імя жонкі Усяслава Брачыславіча невядома. Пры археалагічных раскопках знойдзены выявы княжацкага знака канца ХI — пачатку ХIІ ст. — трызуб з крыжападобнай вяршыняй цэнтральнага зубца і з выгнутымі вонкі бакавымі зубцамі, у аснаванні без ножкі. На думку С. Белецкага, трызубы без ножак маглі быць знакамі княгінь — жонак Рурыкавічаў. Крыжападобная вяршыня цэнтральнага зубца, на думку С. Белецкага, была прыкметай Ізяславічаў Полацкіх, таму гэты знак ён прыпісвае жонцы Усяслава Брачыславіча. Выявы знойдзены ў Драгічыне — Семятыцкі павет, Падляскае ваяводства, Польшча (на 2-х пломбах), Ноўгарадзе (на пломбе), і на востраве Ледніцкім — возера Ледніца, Малапольскае ваяводства, Польшча (на фрагменце рогавага кісценя).

Усяслаў меў 6 сыноў: 

• Барыса (кан. 1040-х — 1128) — князя полацкага;
• Глеба (кан. 1040-х — 1119) — князя менскага;
• Рамана (1050-я — 1114/1116) — удзел не вядомы;
• Давыда (сяр. 1050-х — пасля 1130) — удзел пэўна не вядомы, лічаць князем ізяслаўльскім або лагожскім, або ізяслаўльска-лагожскім, потым спрабаваў заняць полацкі сталец;
• Расціслава (пач. 1060-х — пасля 1130) — удзел не вядомы, пазней яго называлі віленскі князем;
• Святаслава (Георгій, Юрый) (1050-я — пасля 1130) — удзел пэўна не вядомы, пазней яго нашчадкі былі князямі віцебскімі.

Старшынство і колькасць сыноў Усяслава дыскусійныя. Так, часам называюць не 6, а 7 сыноў і нават дачку Усяслава. Звычайна, згадка пра 7 сыноў звязана з думкай некаторых даследчыкаў пра асобнае існаванне Рагвалода Усяславіча, аднак у сучаснай гістарыяграфіі падаецца як думка пра тоеснасць Рагвалода з Барысам, так і наогул уяўнасць Рагвалода Усяславіча. Існаванне дачкі Усяслава з’явілася вынікам павярхоўнага вывучэння крыніц.

Вызначэнні княжанняў Усяславічаў пасля смерці бацькі таксама спрэчныя. Пэўна вядома, што Барыс княжыў у Полацку, а Глеб у Мінску. Рэтраспектыўна месцам княжання Давыда вызначаецца Ізяслаўль, а Святаслава — Віцебск. Расціслаў пазнейшымі крыніцамі звязаны з Вільняй. Раман завецца князем полацкім, але гэта агульнае вызначэнне і яго ўдзел не вядомы, ён быў выгнаны з Полацкай зямлі кімсьці з братоў і жыў у Разані або Мураме.

Пытанне пра княжацкі знак

Асабісты знак Усяслава Брачыславіча пэўна не вядомы. Выказвалі думку, што асабістым знакам яго бацькі — Брачыслава Ізяславіча — была выява трызуба з крыжападобнай вяршыняй цэнтральнага зубца і трохвугольнай ножкай, якая абапіраецца на крыж. Знак падобны да таго, што прыпісваюць Ізяславу Уладзіміравічу і дапоўнены крыжам у аснаванні.

Тыя ж даследчыкі лічаць, што крыжападобная вяршыня цэнтральнага зубца з’яўляецца прыкметай Ізяславічаў Полацкіх. Пры археалагічных раскопках у Мінску знойдзены фрагмент рогавага кісценя з выявай трызуба з крыжападобнай вяршыняй цэнтральнага зубца і, напэўна, з крыжам у аснаванні, але без трохвугольнай ножкі, гэты знак прыпісваецца Усяславу Брачыславічу.

У літаратуры і мастацтве

У сярэдневяковых творах

У творы старажытнарускай літаратуры «Слова пра паход Ігараў» (кан. XII ст.) апісваецца захоп Усяславам Ноўгарада і бітва на Нямізе. Усяслаў прадстаўлены ведзьмаком і пярэваратнем, які актыўна «шукаў» кіеўскага вялікакняскага прастолу — тады як, па летапісу, ён хутчэй апынуўся на ім не па сваёй волі. Акрамя таго, звестка пра наведванне Усяславам Тмутаракані не пацвярджаецца летапісамі. Не ўсе месцы ў гэтым творы тлумачацца адназначна.

Аўтар «Слова» падае таксама «прыпеўку» пра Усяслава, складзеную яго сучаснікам Баянам, прыдворным спеваком Яраславічаў, дзе той пагражае Усяславу Божым судом:

"На седьмомъ вѣцѣ Трояни връже Всеславъ жребій о дѣвицю себѣ любу. Тъй клюками подпръся окони, и скочи къ граду Кыеву, и дотчеся стружіемъ злата стола кіевскаго. Скочи отъ нихъ лютымъ звѣремъ въ плъночи изъ Бѣлаграда, обѣсися синѣ мьглѣ, утръ же воззни стрикусы, отвори врата Новуграду, разшибе славу Ярославу, скочи влъкомъ до Немиги съ Дудутокъ.

На Немизѣ снопы стелютъ головами, молотятъ чепи харалужными, на тоцѣ животъ кладутъ, вѣютъ душу отъ тѣла. Немизѣ кровави брезѣ не бологомъ бяхуть посѣяни, посѣяни костьми рускихъ сыновъ.

Всеславъ князь людемъ судяше, княземъ грады рядяше, а самъ въ ночь влъкомъ рыскаше: изъ Кыева дорискаше до куръ Тмутороканя, великому Хръсови влъкомъ путь прерыскаше. Тому въ Полотскѣ позвониша заутренюю рано у святыя Софеи въ колоколы, а онъ въ Кыевѣ звонъ слыша. Аще и вѣща душа въ друзѣ тѣлѣ, нъ часто бѣды страдаше. Тому вѣщей Боянъ и пръвое припѣвку, смысленый, рече: «Ни хытру, ни горазду, ни птицю горазду суда Божіа не минути!»

У былінах кіеўскага цыкла Усяслаў выступае як асілак і чарадзей, здольны перакідвацца зверам. Асоба Усяслава і падзеі кіеўскага паўстання 1068 года адбіліся ў быліне «Волх Усяславіч»; тут папулярны ў народзе герой таксама вызвалены паўсталымі гараджанамі з вязніцы; яго апанент — не Ізяслаў, а агульнаэпічны «князь Уладзімір»; паўтараецца вядомы па «Слову пра паход Ігараў» матыў пярэваратніцтва галоўнага героя. Згадваецца таксама барацьба з палавецкім ханам Шаруканам (Шарк-волат, Кудраванка-цар), які скарыстаўся кіеўскім паўстаннем для набегу на Русь.

На думку Б. А. Рыбакова, Усяслаў Полацкі мог быць паганцам і прытрымліваўся дахрысціянскіх вераванняў, ці быў дваяверцам.

Жыццё Усяслава Брачыславіча адлюстравана ў мініяцюрах Радзівілаўскага летапісу, ХV ст. (копіі з больш ранніх, якія ўзыходзяць, магчыма, да ХI ст.).

У творах XIX ст. і найноўшага часу

А. П. Рабушкін. Вольга Усяславіч.

• А. П. Рабушкін, «Вольга (Волх) Усяславіч» — ілюстрацыя да кнігі «Рускія былінныя багатыры», 1895.
• І. Я. Білібін, «Вольга са сваёй дружынай» — ілюстрацыя да быліны пра Вольгу Святаславіча, або Волха Усяславіча, у вобразе якога, на меркаванне даследчыкаў, адлюстроўваецца асоба Усяслава Брачыславіча, 1903.
• Я. Н. Драздовіч, карціны:
  • «Усяслаў Полацкі ў парубе пад палатамі кіеўскага князя» — 1923, Нацыянальны мастацкі музей Беларусі;
  • «Усяслаў Чарадзей пад Гародняй» — 1944, Музей старажытнабеларускай культуры Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору (ІМЭФ) НАН Беларусі;
  • «Пярсцёнак Усяслава Чарадзея» — 1940—1946, Музей старажытнабеларускай культуры ІМЭФ НАН Беларусі.
• Пётра Сергіевіч, «Усяслаў Полацкі з воямі адпраўляецца на вайну» — карціна, 1932.

Усяслаў Брачыславіч з’яўляецца галоўным антыгероем паэмы Янкі Купалы «Машэка» і фільма «Магіла льва», галоўным героем цыкла апавяданняў Ніка Перумава «Я, Усяслаў» і гістарычнага рамана Л. Дайнекі «След ваўкалака» («Трапой Чарадзея»). Усяслаў — адзін з персанажаў гістарычнай аповесці Л. Дварэцкай «Скарбы Харальда».

Усяслаў (Венцлаў, Вячаслаў) Волкаў (Волхв), князь Полацкі з’яўляецца адным з галоўных герояў цыкла раманаў А. Валянцінава «Вока Сілы», дзе шырока развіваецца тэма яго нечалавечай сутнасці.

Песню пра Усяслава выконвае расійская спявачка Пелагея («Пярэварацень-князь», альбом «Сцежкі»)

Усяславу прысвечаны гістарычны нарыс «Усяслаў Чарадзей» С. В. Тарасава (2012).

• 
  І. Я. Білібін. Вольга са сваёй дружынай.
• 
  Я. Н. Драздовіч. Усяслаў Полацкі ў парубе пад палатамі кіеўскага князя.
• 
  Я. Н. Драздовіч. Усяслаў Чарадзей пад Гародняй.
• 
  Я. Н. Драздовіч. Пярсцёнак Усяслава Чарадзея.

Ушанаванне памяці

Манета «Усяслаў Полацкі». Рэверс.

• «Усяслаў» (руск.: «Всеслав») — ветразевы лінейны карабель Балтыйскага флоту Расійскай імперыі ў 1782—1798 гадах.

Помнік Усяславу Брачыслававічу ў Полацку

• Памятныя манеты Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь «Усяслаў Полацкі» (першыя ў серыі «Умацаванне і абарона дзяржавы»). Наміналы: 1 рубель (медна-нікелевая), 20 рублёў (срэбная); дызайн: С. Заскевіч (Беларусь); чаканка: ЗАТ «Літоўскі манетны двор», Вільнюс, Літва; выпуск у зварот: 28 снежня 2005 года.
• Помнік у Полацку на скрыжаванні вуліц Еўфрасінні Полацкай і Кастрычніцкай. Скульптары: А. Прохараў, С. Ігнацьеў, Л. Мінкевіч, архітэктар Д. Сокалаў; ліццё: прадпрыемства «Ліцейны двор» (Пухавіцкі р-н Мінскай вобл.); бронза; адкрыты 1 верасня 2007 года.

Літаратура

• Алексеев, Л. В. Полоцкая земля // Древнерусские княжества Х — XIII вв. — М., 1975.
• Скварчэўскі, Д. В. Нябесныя знакі падчас кіравання полацкага князя Усяслава Брачыславіча // Віцебскія старажытнасці: матэрыялы навук. канф., прысвеч. 90-годдзю з дня нараджэння Л. В. Аляксеева, 28-29 кастр. 2010 г., Віцебск / Упр. культуры Віцеб. аблвыканкама, Віцеб. абл. краязн. музей; рэдкал.: Г. У. Савіцкі [і інш.]. — Мінск: Медисонт, 2012. — С. 323—328.
• Загарульскі, Э. М. Заходняя Русь: ІХ — ХІІІ ст.: Вучэб. дапам. Мн., 1998. — 260 с.
• Заяц, Ю. А. Полоцкий князь Всеслав и Ярославичи в 1065—1066 г.: от Пскова до Белгорода // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 4. — Мінск, 1994. — С. 91—93.
• Леонардов Д. С. Полоцкий князь Всеслав и его время. — Полоцко-Витеб. старина, издав. Витеб. Учен. архивной комис., 1912, вып. 2, с. 121—216; 1916, вып. 3, с. 85—180.
• Ліньнікава, М. Новае пра Ўсяслава Чарадзея // Спадчына. 1994. № 3. С. 69.
• Семянчук, Г. Усяслаў Брачыславіч, князь полацкі (штрыхі да гістарычнага партрэта) Архівавана 2 ліпеня 2007. // Białoruskie zeszyty historyczne. 2002. № 28. (Гл. гэты ж артыкул у ARCHE (2'2004) Архівавана 2 лістапада 2007., дапоўнены і перапрацаваны.)
• Шаланда А. Cымболіка й геральдыка Полацкае дзяржавы ў Х—ХV стст. // Спадчына № 6, 2003.
• Князь полоцкий Всеслав по прозванию Чародей. — Мн. Адукацыя i выхаванне, 2017. — 128 с.; илл. — ISBN 978-985-471-996-2
• Banaszkiewicz J., Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadłubka, Wrocław 2002. ISBN 83-229-2302-3.
• Bartoszewicz J., Historja pierwotna Polski,, T. 3, Warszawa 1879.
• Karpiński F., Judyta, królowa polska. Trajedya, Lipsk 1836.
• Szujski J., Dzieje Polski podług ostatnich badań, T. 1, Piastowie, Lwów 1862.
• Штыхаў, Г. Усяслаў Брачыславіч / Г. Штыхаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2003. — С. 15—16. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0276-8.