Дзяржынск

Горад Дзяржынск Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Дзяржынскі Каардынаты 53°41′ пн. ш. 27°08′ у. д. Першае згадванне 1146 Ранейшыя назвы Койданаў, Крутагор’е Насельніцтва 27 441 чалавек (2017) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1716 Паштовы індэкс 222712, 222720 Аўтамабільны код 5 Дзяржынск на карце Беларусі ±

Дзяржынск на Вікісховішчы

Дзяржы́нск (трансліт.: Dziaržynsk; да 29 ліпеня 1932 года — Ко́йданава ці Ко́йданаў) — горад у Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Дзяржынскага раёна.

Геаграфія

Горад знаходзіцца за 38 км на паўднёвы захад ад Мінска, на чыгуначнай лініі (станцыя Койданава) і аўтадарозе Мінск — Баранавічы. Насельніцтва 27 441 чал. (2017). Праз горад працякае рака Нецечка.

Назва

Тапонім «Койданаў», імаверна, утварыўся ад імя татарскага ваяра Койдана (Кайдана), войскі якога нібыта разбіў непрыяцель пад легендарным Крутагор’ем у XIII ст.. Згодна з іншым меркаваннем, назва места паходзіць ад імя татарскага военачальніка, які калісьці жыў у гэтых мясцінах. Ён наняўся ў канцы XIV — пач. XV стст. ў войска Вялікага Княства Літоўскага і меў тут сваю рэзідэнцыю.

Традыцыйная гістарычная назва паселішча падаецца ў форме Койданаў або Койданава. 29 ліпеня 1932 горад афіцыйна пераназваны ў Дзяржынск.

Гісторыя

Афіцыйнай датай заснавання сучаснага Дзяржынска лічыцца 1146 год, калі паселішча згадваецца пад назвай Крутагор’е ў паданні пра старую Пакроўскую драўляную царкву. Аднак сучасныя энцыклапедычныя даведнікі разглядаюць гэтыя звесткі толькі як імаверныя і датуюць першы дакладны пісьмовы ўспамін 1442 годам. У ХII ст. паселішча ўвайшло ў склад Полацкага, пазней Менскага княства. Да ХIIІ ст. завяршылася ўзвядзенне драўлянага замка.

У XIV ст. Койданаў далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У розныя часы мясцовасць знаходзілася ва ўладанні Гедзімінавічаў, Вярэйскіх, Гаштольдаў, Радзівілаў. У пачатку XVI ст. Койданаў пацярпеў ад набегаў татараў (у 1502 і 1503 гг.). У 1542 годзе паселішча зрабілася цэнтрам староства, пазней графства.

У 1550—1831 гг. Койданаў атрымаў вядомасць значнага асяродку распаўсюджвання кальвінізму. Каля 1564 года Мікалай Радзівіл «Руды» збудаваў тут драўляны кальвінскі збор (з 1613 — мураваны), а таксама плябанію, школу і багадзельню. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) мясцовасць увайшла ў склад Менскага павета Менскага ваяводства. У 1588 паселішча атрымала статус мястэчка. У гэты час тут было 120 дымоў, замак, кальвінскі збор, ратуша, касцёл, рынак, 2 карчмы, 4 вадзяныя млыны. Існавала 6 вуліцаў: Віленская, Мінская, Плябанская, Рубяжэвіцкая, Слуцкая, Станькаўская. Кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза дазволіў праводзіць 2 вялікія кірмашы: на Грамніцы (2 лютага) і Сёмуху і штотыднёвы торг. Пазней кірмашы таксама збіраліся на Юр’я (23 красавіка) і Пакровы (1 кастрычніка). Паводле звестак на 1620 год, у цэнтры мястэчка знаходзіўся чатырохкутны гандлёвы пляц, забудаваны дамамі рамеснікаў і гандляроў; на пляцы было 5 крамаў, карчма і 23 мяшчанскія двары; агулам налічвалася 110 двароў

11 ліпеня 1655 г. у пачатку Трынаццацігадовай вайны войскі Маскоўскай дзяржавы ўшчэнт спустошылі Койданаў. Як даносілі захопнікі свайму гаспадару:

...местечко Койданов взяли, и которыя... были в том местечке полския и литовския люди, и тех всех людей мечю предали и то местечко и посады все выжгли.

Аднаўленне Койданава ішло марудна. У 2-й палове XVIII ст. тут збудавалі новы драўляны касцёл Св. Ганны. Станам на 1791 год у мястэчку было 134 дымы.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Койданаў апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам воласці Мінскага павета Віленскай губерні. У 1796 годзе мястэчка атрымала герб: «выява галінак дуба і алівы». У вайну 1812 года 15 лістапада войскі Расійскай імперыі разбілі аддзел, сфарміраваны з мясцовых і французскіх салдат. У 1871 годзе праз мястэчка прайшла чыгунка, адкрыўся 2-павярховы вакзал. У канцы XIX — пачатку XX ст. дзейнічалі кальвінскі збор, касцёл, царква, сінагога; працавалі народная і гарадская вучэльні, 2 яўрэйскія малітоўныя школы, багадзельня, больш за 30 крамаў, паравы млын, шапавальні, бровары; рэгулярна праводзілася 6 кірмашоў. У 1920 г. у выніку антыбальшавіцкага паўстання ўтварылася Койданаўская самастойная рэспубліка.

У 1924 годзе Койданаў стаў цэнтрам раёна БССР (з 30 чэрвеня 1937 да 15 студзеня 1938 быў у Мінскім раёне). У 1930 годзе савецкія ўлады зачынілі мясцовы касцёл і ліквідавалі каталіцкую парафію. 15 сакавіка 1932 г. паселішча атрымала статус места. 29 ліпеня 1932 г. бальшавікі змянілі назву паселішча на Дзяржынск у гонар Фелікса Дзяржынскага; чыгуначная станцыя захавала старую назву. Падчас Другой сусветнай вайны з 28 чэрвеня 1941 да 7 ліпеня 1944 г. Дзяржынск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

• Горад на старых здымках
• 

  Збор і замак, знішчаныя бальшавікамі ў 1930—1950-я

• 

  Збор, бакавы фасад

• 

  Збор, брама

• 

  Збор, інтэр'ер

• 

  Касцёл Св. Ганны

• 

  Касцёл, бакавы ўваход

• 

  Касцёл, алтар

• 

  Чыгуначная станцыя

Насельніцтва

• ХIХ стагоддзе: 1866 — 1 383 чал.; 1897 — 4 744 чал.
• ХХ стагоддзе: 1939 — 8,7 тыс. чал.; 1977 — 10,7 тыс. чал.; 1991 — 23,7 тыс. чал.; 1993 — 23,9 тыс. чал.
• ХХI стагоддзе: 2003 — 25,0 тыс. чал.; 2006 — 24,8 тыс. чал.; 2008 — 24,9 тыс. чал.; 2009 — 25 164 чал. (перапіс); 2016 — 27 225 чал.; 2017 — 27 441 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаўнічай і металаапрацоўчай, лёгкай, харчовай прамысловасці. Гасцініца.

Культура

Дзейнічаюць гістарычна-краязнаўчы музей і Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакументаў.

У месце паставілі помнік у гонар 850-годзя заснавання Крутагор’я-Койданава-Дзяржынска.

Славутасці

• Гарадзішча (XI—XIII стст.)
• Замчышча
• Касцёл Святой Ганны (XVIII ст.)
• Свята-Пакроўская царква (1851)

Страчаная спадчына

• Кальвінскі збор (1613—1621)
• Койданаўскі замак

• Краявіды Дзяржынска
• 

  Рэшткі гарадзішча

• 

  Гарадзішча, помнік

• 

  Касцёл Св. Ганны

• 

  Пакроўская царква

Вядомыя асобы

• Адам Глобус — беларускі пісьменнік, мастак, выдавец
• Артур Вольскі (23 верасня 1924—2002) — беларускі пісьменнік
• Сяргей Сідор (1937—1998) — беларускі географ, педагог
• Кайдановер (1624—1676) — вядомы талмудыст
• Анастасія Віннікава — спявачка
• Аляксандр Кандратавіч Бурак (1918—1993) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза (1945)
• Георгій Васілевіч Будай (1913—1989) — адзін з удзельнікаў камуністычнага падполля і кіраўнікоў партызанскага руху ў Мінскай і Баранавіцкай вобласці ў гады Вялікай Айчыннай вайны
• Іосіф Майсеевіч Ліўшыц (1904—1997) — вучоны ў галіне гідралогіі. Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі БССР.
• Уладзімір Сцяпанавіч Бабраўніцкі (1905—?) — беларускі вучоны, дзяржаўны дзеяч.
• Якаў Саўчык (1880—1955) — французскі дызайнер.

Гл. таксама

• Польскі Аўтаномны Раён імя Дзяржынскага
• Гарады Мінскай вобласці
• Гарады Беларусі

Літаратура

• Держинск // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9;
• Валахановіч А. Дзяржынск. Гісторыка-эканамічны нарыс. — Мінск, 1977. — 80 с.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0.
• Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Дзяржынскага раёна. — Мінск, 2004.
• Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Сташэўскі В. Койданаўская МТС. — Менск, 1931. — 48 с.
• Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Гістарычны нарыс Дзяржыншчыны (Койданаўшчыны). — Менск, 1932. — 110 с.
• Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Мястэчка Койданава. / Адбітак з часопісу «Наш Край» за 1929 год № 2, 3 і 4. — Менск, 1929. — 42 с. — Койданава: «Кальвіна», 2012 [1].
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — 527 с.: іл. ISBN 985-11-0041-2.
• Kojdanów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883. S. 246—249.
• Шаблон:Крыніцы/Нарысы койданаўскія (2005)
• Валаханович А. И. Дзержинск. Историко экономический очерк. — Минск, 1982. — 80 с. [Города Белоруссии].
• Валаханович А. И., Кулагин А. Н. Дзержинщина: прошлое и настоящее. — Минск, 1986. — 199 с.
• Устав Койдановского общества для выдачи беспроцентных ссуд бедным евреям местечка Койданово, Минской губернии. — Минск, 1913. — 8 с.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дзяржынск

• Геаграфічныя звесткі па тэме Дзяржынск на OpenStreetMap
• г. Койданаў на Radzima.org
• Вандроўка ў Дзяржынск (Койданава)