Этнагенез беларусаў

Этнагенез беларусаў - працэс фарміравання беларускага этнасу.

Беларускі народ - адна з галін (падгруп) усходніх славян у складзе славянскай групы індаеўрапейскай сям'і народаў. Ён сфармаваўся ў выніку працяглых і складаных этнічных працэсаў, якія праходзілі ў розны час на тэрыторыі Беларусі, увабраў у сябе і перапрацаваў увесь той разнастайны генетычны фонд, які назапашваўся тут некалькі тысячагоддзяў.

Прычыны, этнічная аснова і час з'яўлення беларусаў

Узнікненне беларускага народа - заканамерны вынік мінулага этнічнага развіцця насельніцтва Беларусі, абумоўлены законамі этнагенезу. У гістарычнай літаратуры пралема ўзнікнення беларускага народа асвятляецца не заўсёды правільна, па-за сувязі з законамі этнагенезу і рэальнымі гістарычнымі абставінамі. Нярэдка замест фундаментальных, тэарэтычна абгрунтаваных распрацовак, якія базуюцца на шырокім крыніцавым матэрыяле, прапануюцца выказаныя ў розны час думкі або здагадкі, далёкія ад навукі. Цяжка назваць навуковымі канцэпцыямі некаторыя меркаванні, выказаныя калісьці непрафесіяналамі на аматарскім узроўні. Чаго варта, напрыклад, ідэя аб узнікненні беларусаў на аснове фінскага этнасу. Яна была прапанавана чалавекам, далёкім ад гуманітарных навук. У якасці аргументу для яго дастаткова было паказаць на тое, што на тэрыторыі Беларусі сустракаюцца асобныя фіна-ўгорскія тапонімы. Нязначнае чысло фіна-ўгорскіх гідронімаў сапраўды існуе, але маецца на паўночным усходзе Беларусі. У цэлым жа ў гідранімічнай наменклатуры Беларусі пераважаюць балцкія рачныя назвы. Аднак перавага тут неславянскай гідранімікі можа сведчыць толькі пра тое, што славянам тут папярэднічала фіна-ўгорскае і балцкае насельніцтва. Пры гэтым фіна-ўгорская гідраніміка, якая з'явілася яшчэ ў неаліце да прыходу балтаў, часткова стала выкарыстоўваццаі апошнімі. Славяне ж заспелі на гэтай тэрыторыі не саміх фіна-уграў, а балтаў. Такім чынам, ніякага ўплыву на этнагенез беларусаў фіна-ўгры аказаць не маглі.

Несумнеўным з'яўляецца той факт, што славяне распаўсюдзіліся на тэрыторыі, раней занятай балтамі, што і тлумачыць выкарыстанне імі рачных назваў, якімі карысталася мясцовае балцкае насельніцтва, у тым ліку і фіна-ўгорскімі гідронімамі, якія захоўваліся.

Лічыцца памылковым прапанаваны В. В. Сядовым тэзіс аб вырашальнай ролі ў этнагенезе беларусаў балцкага субстрата. Прытрымліваючыся гэтай ідэі, М. І. Ермаловіч прама называе беларусаў «славянізаванымі балтамі».

Ніколі субстрат не можа быць этнічнай базай этнасу, які фарміруецца. Славяне як носьбіты культуры пражскага тыпу пачалі змешвацца з балтамі яшчэ ў VI-VII стст. н. э., неўзабаве пасля іх рассялення ў міжрэччы Буга і Дняпра, дзе да іх жыла частка балтаў. Балцкі субстрат на той час адыграў вядомую ролю ў афармленнелении ўсходняй групы славян, якая стала ядром старажытнарускай народнасці. Таму нейкая доля балцкага кампанента маецца ва ўсіх усходніх славян, якія рассяліліся пазней на прасторах Усходняй Еўропы. Але славяне не сталі ні беларусамі, ні ўкраінцамі, ні сучаснымі рускімі.

Славяне, якія прыйшлі пазней на тэрыторыю сярэдняй і паўночнай Беларусі, зноў асімілявалі нейкую частку балтаў. Але далёка не ўсякае змешванне можа прывесці да этнічнай трансфармацыі і з'яўленнюновага этнасу. Уключэнне іншых этнасаў можа быць адчувальна і разглядацца як ўздзеянне субстрата, але яно не вядзе да страты суперстратам яго асноўных этнічных характарыстык. Суперстрат можа зведаць толькі нязначныя змены, набыць пад дзеяннем субстрата некаторыя новыя рысы ў мове, культуры ці антрапалагічным тыпе, але ступень ўздзеяння этнічнага субстрата ў этнагенезе бывае рознай і залежыць ад шматлікіх фактараў. Яна тым больш значная, калі носьбіт субстрата вялікі ў колькасных адносінах і ўзроўні культурнага развіцця. Прынята лічыць, што пры этнічных узаемадзеяннях перамогу атрымлівае этнас з больш высокім узроўнем гаспадарчага, культурнага і сацыяльнага развіцця. Аднак варта нагадаць, што развіццё этнасу вызначае не толькі адзін субстрат.

Усё кажа аб тым, што ўзаемадзеянне славянскага і балцкага насельніцтва на тэрыторыі Беларусі насіла менавіта асіміляцыйны характар і не прывяло да прыкметнай трансфармацыі славянскага этнасу. Захаваліся славянская культура, старажытнаруская мова і, што асабліваважна, руская этнічная самасвядомасць. Як сведчаць крыніцы, славянізацыя балтаў прайшла хутка і завяршылася ўжо да пачатку XI ст. Многія наступныя стагоддзі пасля завяршэння асіміляцыі балтаў славяне гэтага рэгіёну працягвалі лічыць і называць сябе рускімі. Аб уключэнні ў склад славянскага насельніцтва балтаў не памяталі нават першыя рускія летапісцы, якія, аднак, ведалі і пісалі пра тое, што славяне не былі карэнным насельніцтвам тэрыторыі Старажытнай Русі і прыйшлі сюды ў працэсе славянскага рассялення.

Цяжка ўявіць, што балцкі субстрат мог праявіць сябе праз некалькі стагоддзяў пасля знікнення балцкага насельніцтва на тэрыторыі Заходняй Русі, ды да таго ж яшчэ стаць галоўнай прычынай з'яўлення беларусаў.

У праблеме паходжання беларусаў важна вызначыцца з датамі. Глыбока памылковай з'яўляецца пазіцыя некаторых аўтараў, якія, прытрымліваючыся тэзісу аб вырашальнай ролі ў з'яўленні беларусаў балцкага субстрата, даводзяць справу да абсурду, мяркуючы, што змешванне балтаў са славянамі, па-за залежнасці ад часу і абставін, аўтаматычна прывяло да нараджэння беларускага этнасу. Гэтая ідэя лагічна змыкаецца з пазіцыяй праціўнікаў існавання старажытнарускай народнасці, у сілу чаго, у іх уяўленні, фарміраванне беларускага этнасу праходзіла ці ледзь не ў другой палове I тыс. н. э. Так, у некаторых навучальных дапаможніках па гісторыі Беларусі раздзел аб узнікненні беларусаў сталі змяшчаць адразу ж пасля часткі «Жалезны век» перад эпохай Старажытнай Русі. Прытрымліваючыся ілжывага тэзісу аб з'яўленні беларусаў выніку змешвання балтаў і славян, Г. В. Штыхаў беларусамі або «прабеларусамі» называе ўжо носьбітаў банцараўскай і калочынскай культур сяр. - др. пал. I тыс. н. э., у якіх нічога не было славянскага. Ніякай іншай этнічнай асновы, акрамя славянскай, у фарміраванні беларусаў быць не магло. Беларусы - арганічная частка славянскага свету.

Другая распаўсюджаная памылка - выводзіць беларусаў непасрэдна з так званых усходнеславянскіх плямёнаў: крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Калі ўсходнія славяне сталі засяляць тэрыторыю Беларусі на поўнач ад Прыпяці, яны ўжо прадстаўлялі сабой не плямёны, а больш высокі тып этнічнай супольнасці - старажытнарускую народнасць. Яна і стала той асновай, на якой фармаваліся беларусы, роўна як і ўкраінцы і рускія. Такім чынам, узнікненне гэтых народаў адносіцца да паслястаражытнарускага перыяду.

Беларускі этнас фарміраваўся не на ўсёй тэрыторыі Старажытнай Русі, а на аснове той часткi старажытнарускай народнасці, якая засяляла асноўную тэрыторыю сучаснай Беларусі. І калі гэтую частку старажытнарускай народнасці летапіс часам называў таксама крывічамі, радзімічамі і дрыгавічамі, то неабходна мець на ўвазе, што гаворка ідзе не пра плямёны, а аб тэрытарыяльных групах старажытнарускага насельніцтва, якія этнічна паміж сабой не адрозніваліся. Дакладнасці ў вызначэнні гэтых этнонімаў няма ў працах М. Я. Грынблата і М. Ф. Піліпенкі , прысвечаных праблеме паходжання беларусаў. Такая нявызначанасць у паняццях можа выклікаць пытанне аб месцы ў этнагенезе беларусаў старажытнарускай народнасці. Такой жа памылковай з'яўляецца ідэя аб з'яўленні беларусаў на аснове аднаго «крывіцкага племя».

Вылучэнне беларускага этнасу сярод іншых славянскіх народаў было абумоўлена усімі тымі фактарамі, якія праяўляюць сябе ў этнагенезе: гэта і этнічнае мінулае, і прасторавы фактар (вялікая тэрыторыя, якую займалі ўсходнія славяне), і дзеянне этнічных субстратаў, і ролю палітычнага падзелу ўсходніх славян, які пачаўся ў XIII ст., рознае палітычнае асяроддзе, у якім развіваліся розныя ўсходнеславянскія вобласці. Усё гэта варта ўлічваць пры тлумачэнні прычын з'яўлення беларускага народа.

Даследуючы праблему паходжанні беларусаў, неабходна вылучыць асноўныя характэрныя прыкметы беларусаў у мове, матэрыяльнай і духоўнай культуры і прасачыць, калі, як і чаму яны паўсталі. Вельмі важна высветліць станаўленне і зацвярджэнне беларускай этнічнайнай ідэнтыфікацыі

Генафонд і антрапалагічны тып

Узнікненне беларусаў варта разглядаць як вынік яго мінулай этнічнай гісторыі. Як гэта не падасца парадаксальныным, але нават вельмі аддаленыя падзеі атрымалі сваё адлюстраванне ў некаторых этнічных і антрапалагічных характарыстыках сучаснага сучасных беларусаў.

У этнічнай гісторыі Беларусі вылучаецца некалькі перыядаў:

• даіндаеўрапейскі, які супадае з каменным векам (XXV-III тыс. да н. э.);
• балцкі, які супадае з бронзавым і жалезным вякамі (II тыс. да н. э. - сяр. I тыс. н. э.);
• славянскі (з др. пал. I тыс. - да нашых дзён).

• старажытнарускі (да XIII ст.)
• беларускі (ад XIV - XVI стст. да нашых дзён).

Гэтыя даты, як і межы паміж этнічнымі перыядамі, некалькі ўмоўныя, паколькі этнічныя працэсы працякаюць вельмі павольна, і пераход ад аднаго перыяду да іншага можа заняць шмат часу.

Першыя этнічныя утварэнні

Першыя людзі з'явіліся на тэрыторыі Беларусі ў познім палеаліце. На поўдні краіны, у Гомельскай вобласці, знойдзены і вывучаны дзве стаянкі гэтага часу: Бердыжская ў Чачэрскім раёне (23 тыс. гадоў назад) і Юравіцкая - у Калінкавіцкім (26 тыс. гадоў назад). Неспрыяльнае кліматычнае становішча з-за доўгага размяшчэння тут ледавіка перашкаджала асваенню чалавекам гэтай тэрыторыі. Узмацненне халадоў нярэдка прымушала людзей пакідаць яе і адыходзіць на поўдзень. Не выключана, што ўсё насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў гэты перыяд не перавышала сто чалавек, якія аб'ядноўваліся ў некалькі ранняродавых абшчын.

Толькі пасля заканчэння ледавіковага перыяду (прыблізна 10 тыс. гадоў назад) пачынаецца актыўнае засяленне тэрыторыі Беларусі. Розныя мезалітычныя плямёны паляўнічых праніклі сюды з суседніх рэгіёнаў і ўтварылі 3-4 этнакультурныя вобласці, якія не моцна адрозніваліся паміж сабой у элементах матэрыяльнай культуры. Пазней (IV-III тыс. да н. э.) на іх аснове развіліся неалітычныя культуры.

Розныя зыходныя тэрыторыі рассялення з самага пачатку вызначылі адрозненні ў этнічным складзе насельніцтва Беларусі на працягу ўсяго каменнага веку. На яе тэрыторыі пражывала некалькі племянных груп паляўнічых і рыбаловаў, якія былі прамымі нашчадкамі найстаражытнага насельніцтва Усходняй Еўропы.

Межы, якія аформіліся ў мезаліце паміж асобнымі племяннымі групамі апынуліся дастаткова устойлівымі і захоўваліся на працягу некалькіх тысячагоддзяў. Устойлівасць этнасаў і займаных імі тэрыторый ва ўмовах аднолькавага ладу жыцця і ўзроўня гаспадарчага і сацыяльнага развіцця гэтых плямёнаў сведчыць пра складаныя міжэтнічныя адносіны, якія хутчэй за ўсё выключалі значныя змешванні і пранікненні адных плямёнаў на тэрыторыю іншых.

Мова большай частцы неалітычных плямёнаў Беларусі не паддаецца вызначэнню, але ўяўляецца несумнеўным, што гэтыя плямёны не адносіліся да індаеўрапейскай групы народаў. Таму іх можна умоўна назваць даіндаеўрапейцамі.

У к. неаліту (III тыс. да н. э.) у паўночныя раёны Беларусі прыйшлі новыя плямёны з характэрнай культурай ямачна-грабеньчатай керамікі, якую археолагі звязваюць са старажытнымі фіна-вуграмі. Гэтая выснова знаходзіць пацверджанне таксама ў дадзеных антрапалогіі і лінгвістыкі.

Такім чынам, пачатковы перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, які супадае з каменным векам і панаваннем прысвойваючай формы гаспадаркі, можна назваць найстаражытным або даіндаеўрапейскім. Ен быў самым доўгім і ахопліваў час з моманту з'яўлення на тэрыторыі Беларусі першых людзей да к. III тыс. да н. э. Асноўнымі заняткамі былі паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Багатыя дзічынай лясы і развітая сістэма рэк і азёр стваралі спрыяльныя ўмовы для такіх заняткаў. Усё насельніцтва Беларусі да канца каменнага века не складала больш за 5 тыс. чалавек.

Балцкі перыяд

Важнейшыя змены ў гістарычным лёсе насельніцтва Беларусі наступілі ў к. III - пач. II тыс. да н. э. На яе тэрыторыі сталі рассяляцца новыя індаеўрапейскія плямёны жывёлаводаў і земляробаў. Вялікая міграцыя індаеўрапейскіх плямёнаў, якая ахапіла велічэзныя прасторы Азіі і Еўропы, была выкліканая пераходам індаеўрапейцаў да жывёлагадоўлі і земляробства, якія стварылі цалкам новыя магчымасці для існавання людзей. Жывёлагадоўля надзейна забяспечвала чалавека мясам, малаком, тлушчамі, воўнай. Гэта хутка адбілася на ўзроўні жыцця індаеўрапейцаў: значна скарацілася дзіцячая смяротнасць і павялічылася працягласць жыцця людзей. Усё гэта прывяло да рэзкага павелічэння колькасці і шчыльнасці насельніцтва. Уласнай тэрыторыі для індаеўрапейцаў ўжо не стала хапаць. Яны выйшлі за межы сваёй «прарадзімы» і пачалі паступова асвойваць суседнія тэрыторыі.

Міграцыя індаеўрапейцаў з вобласці іх першапачатковага месцазнаходжання (прарадзімы) ажыццяўлялася ў розных напрамках і заняла некалькі тысяч гадоў. У пач. III тыс. да н. э. адна з іх груп, прайшоўшы праз Іранскае пласкагор'е і Сярэднюю Азію, рассяліліся ў паўднёвых стэпах Усходняй Еўропы, паміж Волгай і Дняпром. Тут паўстаў буйны ачаг далейшага прасоўвання індаеўрапейцаў ў больш паўночныяі заходнія вобласці Еўропы, у тым ліку і на тэрыторыю Беларусі.

Пры рассяленні індаеўрапейцам ўдавалася захоўваць асноўныя рысы сваёй культуры, і яны змаглі разнесці многія культурныя дасягненні Старажытнага свету (вытворчыя формы гаспадаркі, металургію , колавы транспарт і інш.) Перавага новай эканомікі і культуры стала вырашальнай прычынай таго, што ім не толькі ўдавалася замацавацца на новых месцах, але і выходзіць пераможцамі ў працэсе этнічных узаемадзеянняў з мясцовымі плямёнамі паляўнічых і рыбаловаў. Мясцовае насельніцтва ўспрымала больш высокую эканоміку прышэльцаў і паступова пераходзіла на індаеўрапейскі лад гаворкі.

Выхад за рамкі пачатковай невялікай тэрыторыі пражывання і рассяленне на шырокіх прасторах, якія суправаджаліся змешваннем з рознымі народамі, прывялі да распаду індаеўрапейцаў на мноства роднасных народаў, моў і культур.

Прыблізна ў сяр. III тыс. да н. э. частка індаеўрапейскіх плямёнаў прасунулася з паўднёвых стэпаў на поўнач і рассяліліся ў Сярэднім Падняпроўе. Тут яна пачала энергічна змешвацца з плямёнамі мясцовай неалітычнай культуры (днепра-данецкай), у выніку ўзнікла новая археалагічная культура ранняга бронзавага веку - сярэднедняпроўская.

На мяжы III і II тыс. плямёны сярэднедняпроўскай культуры пачалі хутка рассяляцца на тэрыторыі Беларусі. Гэта паклала пачатак новаму, індаеўрапейскаму, перыяду ў этнічнай гісторыі Беларусі.

З рассяленнем індаеўрапейцаў змяніўся не толькі этнічны склад насельніцтва, але змянілася цэлая эпоха: каменны век саступіў месца бронзаваму. Старажытная эканоміка, заснаваная на паляванні, рыбалоўстве і збіральніцтве, паступова замянялася якая вытворчай - жывёлагадоўляй і земляробствам. Гэтак жа значнымі былі сацыяльныя змены. У індаеўрапейцаў панаваў бацькоўскі лад і патрыярхальныя адносіны. Распаўсюдзіліся новыя формы рэлігіі, для якіх характэрна шанаванне нябесных свяцілаў, перш за ўсё сонца.

Маюцца важкія падставы меркаваць, жывёлагадоўча-земляробчыя плямёны, якія рассяліліся на тэрыторыі Беларусі і далей у Прыбалтыцы прадстаўлялі адну з новых галін індаеўрапейцаў - найстаражытных балтаў, якія займалі гэтую тэрыторыю да прыходу сюды славян. Археалагічныя і антрапалагічныя даследаванні сведчаць, што старажытнае даіндаеўрапейскае насельніцтва, якое пражывала тут, засталося на сваіх месцах і паступова асіміляваліся прышэльцамі. Але для гэтага спатрэбілася больш за тысячу гадоў.

У пачатку I тыс. да н. э. балцкія плямёны навучыліся атрымліваць жалеза з мясцовых балотных і лугавых руд, што паклала пачатак жалезнаму веку (I тыс. да н. э. - сяр. I тыс. н. э.). Калі раней плямёны вы адчувалі недахоп метала, які паступаў на тэрыторыю Беларусі з Каўказа і Карпат у асноўным у выглядзе гатовых прылад, зброі і ўпрыгожванняў, то зараз насельніцтва стала валодаць сваім металам. Метал усё больш укараняўся ў гаспадарчым жыцці людзей. Пры дапамозе жалезнай сякеры чалавек вызваляў ад лесу зямельныя ўчасткі і вёў на іх падсечнае земляробства. З гэтым перыядам звязаны шматлікія ўмацаваныя гарадзішчы, якія служылі месцам пражывання вялікіх патрыярхальных сем'яў. Такая сям'я была адначасова асноўны гаспадарчай і грамадскай адзінкай. У Беларусі налічваецца прыблізна адна тысяча гарадзішчаў. Калі выказаць здагадку , што на гарадзішчы ўсярэднім пражывала ад 50 да 70 чалавек, то можна падлічыць, што ўсё насельніцтва Беларусі ў жалезным веку складала ад 50 да 70 тыс. чал..

Патрыярхальныя сем'і аб'ядноўваліся ў роды, роды - у плямёны. На тэрыторыі Беларусі сфармавалася некалькі своеасаблівых архелагічных культур, што адбівалі племянное чляненне насельніцтва. Найважнейшыя з іх мілаградская, зарубінецкая, штрыхаванай керамікі, днепра-дзвінская. Усе яны былі дастаткова развітымі, нягледзячы на тое што лясная зона і адносна бедныя глебы не спрыялі гаспадарчаму развіццю.

Да сяр. I тыс. н. э. у жыцці плямёнаў адбыліся прыкметныя перамены. Радавыя гарадзішчы саступілі сваё месца неўмацаваным паселішчам, на якіх сяліліся не толькі роднасныя, але і няроднасныя сям'і, якія складалі разам суседскую (тэрытарыяльную) абшчыну. Умацаваныя гарадзішчы захоўваюцца часам каля паселішчаў як месца, куды ўкрывалася насельніцтва ў выпадку ваеннай небяспекі.

У др. пал. I тыс. н. э. на аснове культур ранняга жалезнага веку сфармаваліся тры-чатыры новыя археалагічныя культуры(доўгіх курганоў, калочынская і банцараўская-тушэмлінская). Балцкае насельніцтва гэтых культур дажыло да прыходу і рассялення ў гэтых месцах славян.

Такім чынам, балцкі перыяд у этнічнай гісторыі Беларусі ўмоўна працягваўся з II тыс. да н. э. да сяр., а ў цэнтры і на поўначы Беларусі - амаль да к. I тыс. н. э. З гэтым перыядам звязана ўзнікненне балцкіх назваў беларускіх рэк.

Cтаражытнарускі перыяд

Да сяр. I тыс. н. э. Усходняя Еўропа мела складаную этнічную структуру. Лінгвістычныя дадзеныя сведчаць, што тут было некалькі розных лінгвістычных зон. На поўнач ад Заходняй Дзвіны знаходзіўся старажытны фіна-ўгорскі масіў. На поўдзень ад яго да Сярэдняга Падняпроўя размяшчаўся балцкі. Паўднёвей, у стэпах жылі носьбіты старажытнаіранскіх моў. Нягледзячы на існаванне розных гіпотэз аб месцы славянскай прарадзімы, лінгвістычныя і археалагічныя дадзеныя аддаюць перавагу ідэі аб лакалізацыі яе ў вобласці паміж Эльбай і Віслай, Карпатамі і Балтыйскім морам. Выхад славян за межы сваёй прарадзімы і засяленне імі Паўднёва-Усходняй і Усходняй Еўропы адбыліся адносна позна, каля сяр. I тыс. н. э. Да гэтага часу адносяцца і першыя найбольш дакладныя звесткі аб славянах ў пісьмовых крыніцах, у якіх яны выступаюць пад сваім этнічным імем («склавіны» - славяне). Доўгае знаходжанне ў межах сваёй прарадзімы і адносна позняе рассяленне выступілі прычынай блізкасці моў і культур у розных славянскіх групах у раннім сярэднявеччы. Славяне змаглі захаваць і агульную саманазву - «славяне».

Па меры росту колькасці насельніцтва славяне мацней сталі адчуваць нястачу тэрыторыі і, калі склаліся спрыяльныя геапалітычныя ўмовы, прынялі ўдзел у Вялікім перасяленні народаў: пачалі рассяляцца на суседніх тэрыторыях за межамі сваёй прарадзіыы. Адна частка славян засяліла Балканскі паўвостраў. Іншая пайшла на ўсход і рассяліліся на поўдні Беларусі і поўначы Украіны. У VI ст. тут з'явіліся першыя дакладныя агульнаславянскія помнікі культуры пражскага тыпу. Выхад славян за межы сваёй прарадзімы і змешванне іх з мясцовымі народамі прывялі да падзелу славян на тры галіны: заходніх, усходніх і паўднёвых славян. Паўднёвая Беларусь і паўночная Украіна сталі прарадзімай ўсходніх славян. Гэтым быў пакладзены пачатак славянскага перыяду ў этнічнай гісторыі Беларусі.

Перыяд знаходжання часткі славян на тэрыторыі паўднёвай Беларусі і паўночнай Украіны апынуўся вельмі важным у іх гісторыі. Храналагічна ён займае адрэзак часу з VI да другой паловы IX ст. У працэсе змешвання розных славянскіх груп паміж сабой і мясцовым балцкім насельніцтвам у гэтай частцы славян ўзнікалі і замацоўваліся новыя, толькі ім уласцівыя прыкметы: ўсходнеславянскі тып мовы, адзіная культура, агульная этнічная самасвядомасць. Ёсць падставы казаць, што менавіта ў гэты перыяд у іх, як і ў заходніх і паўднёвых славян, упершыню фарміруецца дзяржаўнасць. Усё гэта стала праявай агульных гістарычных заканамернасцяў. Да пачатку рассялення славяне ўжо знаходзіліся на апошняй стадыі першабытнасці, на тым этапе, які называюць ладам ваеннай дэмакратыі.

Засваенне новых тэрыторый паскорыла працэс канчатковага разбурэння першабытна-абшчыннага ладу і прывяло да ўзнікнення ў славян першых дзяржаўных утварэнняў. З пісьмовых крыніц вядома аб узнікненні ў VII ст. дзяржавы Само у заходніх славян, якая паспяхова змагалася супраць авараў. Ва ўсходніх славян першым палітычным цэнтрам наканавана было стаць Кіеву. Кія і двух яго братоў Шчэка і Хорыва - летапісец называе кіраўнікамі родаў у зямлі палян. Пасля іх смерці княжанне ў палян трымалі іх нашчадкі. Улада па спадчыне заставалася ў руках роду Кія. Гэта была першая вядомая нам мясцовая славянская дынастыя. Такія ж княжанні, паводле летапісу, былі і ў драўлян. Называюцца і некаторыя іншыя вобласці паўночней Прыпяці, але са славянамі іх звязваць нельга, паколькі славяне туды тады яшчэ не праніклі. Указанне летапіса на барацьбу палян з улічамі і драўлянамі, відавочна, уяўляе сабой успамін аб барацьбе Кіева за аб'яднанне вакол яго некаторых славянскіх і, магчыма, неславянскіх плямёнаў. На пачатковых этапах дзяржаўнасці такое сустракаецца ў гісторыі нярэдка. Саюз плямёнаў распадаецца пасля смерці кіраўніка або пачынаецца барацьба за перавагу паміж асобнымі родамі або плямёнамі.

Ёсць падставы меркаваць, што менавіта ў гэты перыяд ва ўсходніх славян з'яўляецца агульнае саманазва «русь», «рускія».

Такім чынам, на поўдні Беларусі і поўначы Украіны ў славян фармуюцца ўсе тыя прыкметы, якія дазваляюць гаварыць аб з'яўленні новага тыпу ўсходнеславянскай этнічнай супольнасці - народнасці, якую прынята называць старажытнарускай. Яе характарызуюць агульная ўсходнеславянская (старажытнаруская) мова, агульная культура, агульная для ўсіх самасвядомасць і саманазва.

Археалагічныя дадзеныя сведчаць аб тым, што ўсходнія славяне перайшлі Прыпяць і пачалі сваё далейшае рассяленне на шырокіх прасторах Усходняй Еўропы толькі ў другой палове IX - X стст. Да гэтага часу асноўным насельніцтвам сярэдняй і паўночнай часткі Беларусі заставаліся балты, а на поўнач і паўночны ўсход ад іх пражывалі фіна-вугры. З улікам гэтай сітуацыі і варта разглядаць летапісны аповед аб пакліканні на Русь варагаў. Гэты аповед заснаваны на легендзе і запісаны амаль 200 гадоў пасля гэтых падзеяў, што магло прывесці да моцных скажэнняў.

Да 60-х гг. IX ст. ва Усходняй Еўропе склалася складаная абстаноўка. Паводле звестак рускага летапісу, яе паўночныя вобласці апынуліся аб'ектам частых і спусташальных набегаў з боку варагаў. Паведамляецца, што мясцовыя плямёны (чудзь, весь і інш.) мусілі плаціць ім даніну. На думку некаторых даследчыкаў, гэта не павінна азначаць іх пастаяннай залежнасці ад варагаў. Па аналогіі з іншымі краінамі, дзе дзейнічалі нарманы (варагі), гэта быў, хутчэй, выкуп або разовыя плацяжы пры іх набегах. Верагодней за ўсё, улада варагаў на славян, якія жылі на поўдзень ад Прыпяці, тады не распаўсюджвалася.

Некаторыя іншыя народы Усходняй Еўропы, якія жылі на Ацэ і Пасожжы, а таксама частка славян - севяране на Дзісне і паляне на Дняпры, мяркуючы па тым жа летапісе, плацілі даніну Хазарскаму каганату, чыя сталіца знаходзілася ў нізоўях Волгі. Такім чынам, Усходняя Еўропа ў IХ ст. была як бы падзеленая на дзве сферы уплываў. У яе паўночнай палове перыядычна з'яўляліся з паборамі варагі, на поўдні тое самае рабілі хазары.

У 882 г. адзін з варажскіх конунгаў Алег захапіў Кіеў і зрабіў яго сваёй сталіцай. Зацвердзіўшыся на зямлі ўсходніх славян (палян) і стаўшы вялікім князем дзяржавы, якая атрымала назву Кіеўская Русь, Алег даволі хутка падпарадкаваў сабе шэраг земляў, як славянскіх, так і не славянскіх. Летапіс паслядоўна пералічвае паходы Алега ў землі драўлян (883 г.), севяран (884 г.), радзімічаў (885 г.). За перыяд паміж 885 і 907 гг. Алегу атрымалася значна пашырыць межы Русі і ператварыць яе ў шматэтнічную дзяржаву, якую засялялі славяне (Русь - «рускія»), балты і фіна-вугры.

Апорнымі пунктамі дзяржаўнай улады сталі ўмацаваныя цвердзі-горады. Значную частку іх насельніцтва складалі ваяры. Да Х ст., як сведчаць археалагічныя дадзеныя, больш за 90 % прафесійных воінаў кіеўскіх князёў складалі славяне.

Шырокая па тэрыторыі і шматэтнічная па складзе насельніцтва Русь у IX - X стст. была яшчэ нетрывалай дзяржавай. Моцныя былі абласныя сепаратысцкія тэндэнцыі. Кіеўскім князям не раз давялося спыняць спробы асобных народаў выйсці з-пад улады Кіева. У 966 г., напрыклад, распавядаецца аб паходзе Святаслава на вяцічаў, якія жылі на Ацэ. У выніку яму ўдалося падпарадкаваць іх і накласці даніну. Аднак пасля смерці Святаслава вяцічы зноў выходзяць з падпарадкавання, і новаму кіеўскаму князю Уладзіміру Святаславічу давялося двойчы ўціхамірваць іх. У 984 г. Уладзімір выступіў супраць радзімічаў, і яго ваявода Воўчы Хвост разбіў іх на р. Пішчане.

Умацаванне ўлады кіеўскіх князёў на месцах залежала ад поспехаў славянскага рассялення на поўнач ад Прыпяці, і яно, верагодна, усяляк заахвочвалася. Разам з засваеннем гарадоў пачынаецца інтэнсіўнае засяленне славянамі тэрыторыі вялікай дзяржавы. Менавіта да к. IX і ў асноўным да X ст. ставяцца найстаражытныя славянскія курганы на поўнач ад Прыпяці. Дзесятым стагоддзем датуюцца і раннія славянскія гарады, якія ўзніклі на той тэрыторыі.

Рассяленне ў новых месцах славянскіх дружыннікаў не магло само па сабе прывесці да славянізацыі мясцовага насельніцтва. У гэтым сэнсе гаворка можа ісці толькі аб хуткай славянізацыі мясцовай знаці. Агульная ж славянізацыя магла адбыцца толькі ў абстаноўцы шчыльных этнічных кантактаў саміх этнасаў. Прымаючы пад увагу канчатковы рэзультат этнічных працэсаў, варта меркаваць, што ў новыя вобласці перасяляліся не толькі воіны, але і славянскае земляробчае насельніцтва. У засяленні больш паўночных зямель прынялі ўдзел жыхары паўднёвых абласцей Русі, якія падвяргаліся пастаянным набегам і разбурэнням з боку качэўнікаў.

Прыход на тэрыторыю Беларусі славянскіх перасяленцаў з поўдня находзіць пацверджанне ў археалагічных матэрыялах.

Паводле слоў летапісца, рассяляючыся, славяне атрымлівалі новыя імёны. Некаторыя з іх, верагодна, перайшлі да славян ад назваў мясцовых народаў. Так у славян, па меры змешвання іх з мясцовымі жыхарамі, з'явіліся другія імёны - крывічы, радзімічы і дрыгавічы.

Усходнія славяне выступалі як адзін народ, носьбіт адзінай археалагічнай культуры, аб чым пераканаўча сведчаць рэчыўныя крыніцы IX - X стст.

Мяркуючы паводле дадзеных лінгвістыкі, працэс асіміляцыі славянамі мясцовага насельніцтва на тэрыторыі Беларусі расцягнуўся на доўгі час, ці ледзь не да XII ст. І ён не прайшоў бясследна для саміх славян, якія выпрабавалі на сабе дзеянне мясцовых этнічных субстратаў.

Эпоха Старажытнай Русі - адна з самых яскравых ў гісторыі усходнеславянскіх народаў, якая захавала аб сабе памяць не толькі ў летапісах, мастацкай літаратуры, разнастайных помніках гісторыі і культуры, але і ў вуснай народнай творчасці. У складзе Русі апынулася вялікая частка беларускіх земляў. Кіеўскія князі штогод збіралі даніну па ўсёй краіне і вялі добра арганізаваны заморскі гандаль. Праз тэрыторыю Беларусі па Дняпры праходзіў адзін з найважнейшых гандлёвых шляхоў, вядомы па летапісе як шлях «з варагаў у грэкі». Па ім ішоў гандаль з Візантыяй. Рэкі Заходняя Дзвіна і Прыпяць звязвалі Русь з Заходняй Еўропай. Прытокі Дняпра і Волгі блізка падыходзяць адзін да аднаго, што дазваляла перапраўляць гандлёвыя суды на Волжскі шлях, які вёў у краіны Сярэдняга і Блізкага Усходу. На тэрыторыі Беларусі знойдзена мноства закапаных у зямлю скарбаў, якія змяшчаюць срэбраныя ўсходнія манеты і ўпрыгажэнні, а таксама вырабы з шкла.

У часы княжання Уладзіміра Святаслававіча Русь набыла выразныя рысы раннефеадальнай манархіі. У 988 г. было прынята хрысціянства, што мела вялікае значэнне для ўмацавання дзяржаўнай улады і адбілася на этнічных працэсах.

Тэрыторыя Беларусі складала арганічную частку Русі, яе заходнія землі. Да сяр. ХIII ст. яны дасягнулі высокага культурнага развіцця. Распаўсюджваецца пісьменнасць, пра што сведчаць надпісы на бытавых прадметах: грабянях, прасніцах, посудзе, лісты на бярозавац кары. У Полацку, Тураве і Наваградку вялося летапісанне. Пры саборах і кляштарах меліся зборы рукапісных кніг. Шырокую вядомасць у царкоўнай літаратуры набылі творы Кірылы Тураўскага (ХII ст.).

Славянскае насельніцтва Русі, у тым ліку і яе заходніх абласцей, складала адзіную старажытнарускую народнасць. Для яе характэрныя адзіная мова, адна культура, адна рэлігія і агульная этнічная ідэнтыфікацыя. Насельніцтва Русі лічыла сябе адным народам і называла сябе «рускімі». Адзінства мовы і культуры славянскага насельніцтва Русі не выклікае сумневаў ні ў лінгвістаў, ні ў археолагаў.

Сярод прыкмет народнасці асаблівае значэнне мае этнічная свядомасць, якая выяўляе сябе перш за ўсё ў саманазве, ўяўленні пра адзіную радзіму, яе геаграфічныя прасторы. Славянскае насельніцтва ўсёй Русі ўсведамляла сябе як адзіны народ, які жыве ў межах сваёй агульнай і адзінай радзімы.

Усведамленне агульнасці паходжання, умацаванне эканамічных і культурных сувязяў паміж рознымі рэгіёнамі Русі, структура дзяржаўнай ўлады, сумесная барацьба супраць знешняй небяспекі, адзіная рэлігія і распаўсюджванне пісьменнасці - усе гэтыя фактары садзейнічалі інтэграцыйным працэсам у развіцці старажытнарускага народа. Разам з тым ўсходнеславянскі этнас, які рассяліўся на вялікіх прасторах, стаў адчуваць ўплыў фактараў, якія вялі да паступовага падзелу старажытнарускай народнасці на тры асобных народа: беларусаў, рускіх і ўкраінцаў.

Псіхічны лад, народныя звычаі, як і бытавая культура беларусаў, фармаваліся гістарычна, шмат у чым узыходзячы да эпохі Старажытнай Русі.

Фізічны тып

Асноўны артыкул: Антрапалогія беларусаў

Гістарычнае мінулае вызначыла фізічны тып беларусаў. Яго антрапалагічныя асаблівасці былі перанятыя з мінулага як вынік этнічных працэсаў, міграцый і змешванняў розных этнічных груп. З імі варта звязваць прысутнасць у складзе сучаснага беларускага насельніцтва розных антрапалагічных тыпаў.

Падзеі старажытнай этнічнай гісторыі, адзначаныя змяшэннем славян з неславянскімі плямёнамі непасрэдна або праз прамежкавыя этнасы, сфармавалі антрапалагічны тып беларусаў. Па сваіх антрапалагічных характарыстыках славянскае насельніцтва Беларусі прадстаўлена трыма асноўнымі групамі.

На поўдні краіны ў Палессі беларусы прадстаўленыя палескім варыянтам ўсходнееўрапейскага антрапалагічнага тыпу, для якога характэрныя цёмная пігментацыя валасоў і вачэй, адносна вузкі твар, сярэдні носавы паказальнік (суадносіны шырыні і вышыні носа) і ўвагнутасць спінкі носа, ўмераная брахікефалія (адносіны шырыні галавы да даўжыні). Паводле ўсіх гэтых прыкмет гэты тып блізкі насельніцтву поўначы Украіны, дзе славяне распаўсюдзіліся са сваёй прарадзімы ў V - VI стст. н. э. У параўнанні з насельніцтвам паўночнай частцы Беларусі жыхары палескага рэгіёну маюць больш нізкі рост.

Насельніцтва Падзвіння і Верхняга Падняпроўя, куды славяне праніклі ў X ст., мае больш светлую пігментацыю валасоў, больш шырокі твар, больш ўвагнутую спінку носа і меншы галаўны паказальнік.

Гэтыя антрапалагічныя рысы і адрозненні паміж паўднёвым і паўночным рэгіёнамі Беларусі можна растлумачыць абставінамі засялення тэрыторыі Беларусі славянамі і іх узаемадзеяннем з мясцовым даславянскім насельніцтвам. Так, шыракатварасць, кароткагаловасць і нізкі нос былі характэрныя для фіна-вугорскага насельніцтва, якое рассялілася ў гэтых месцах у неалітычнай эпоху, у III тыс. да н. э. Ва II - I тыс. да н. э. фіна-вугорскія плямёны былі асіміляваны балтамі, якія прыйшлі сюды, і хутчэй за ўсё, перанялі гэтыя прыкметы, перадаўшы іх частцы славян паўночнай частцы Беларусі. Цікава, што гэтыя рысы перайшлі да славян не непасрэдна ад фіна-вуграў, якія насялялі гэтыя месцы ў неалітычнай эпоху, а ад балтаў.

Не зусім ясна, якім быў антрапалагічны тып неалітычнага насельніцтва сярэдняй і паўднёвай частцы Беларусі, але, мабыць, ён адрозніваўся ад фіна-ўгорскага і не адбіўся гэтак прыкметна на фізічным тыпе славян. Лічыцца, што больш значная даліхакраннасць была засвоена ад балцкіх індаеўрапейцаў, якія рассяліліся тут у бронзавым веку. Аднак уяўляецца, што і самі славяне, калі яны выйшлі з прарадзімы, мелі той жа індаеўрапейскі тып. Ва ўсякім выпадку, першыя славяне, носьбіты культуры шарападобных амфар, паводле антрапалагічных паказчыкаў былі тыповымі індаеўрапейцамі.

Зрэшты, насельніцтва сярэдняй частцы Беларусі мае як бы прамежкавыя антрапалагічныя паказчыкі паміж палескай і паўночнай групамі насельніцтва. М. Ф. Піліпенка схільны тлумачыць гэта працэсамі дыфузіі, больш познімі перасоўваннямі сюды насельніцтва з паўночных і паўднёвых рэгіёнаў і іх змешваннем. Можа, гэта і так, але нельга выключыць і магчымасці таго, што, паколькі ў неаліце тут пражывала насельніцтва, адрознае ад фіна- вуграў поўначы Беларусі, яно мела бы іншыя, больш блізкія да індаеўрапейцаў антрапалагічныя прыкметы яшчэ да прыходу сюды балтаў, што тлумачыць наяўнасць у насельніцтва гэтай зоны антрапалагічных рыс, сярэдніх паміж палескім і паўночнабеларускім тыпамі. Паколькі ж у цэлым для беларусаў характэрная адносна светлая афарбоўка валасоў і вачэй, то можна казаць, што гэтая прыкмета дасталася ім ад старажытнага даіндаеўрапейскага насельніцтва беларускага рэгіёну, так як класічныя індаеўрапейскія мігранты адносіліся да малаазіяцка-міжземнаморскага антрапалагічнага тыпу, мелі цёмную афарбоўку валасоў і нос з высокім пераноссем.

Станаўленне беларускага этнасу

Распад старажытнарускай народнасці

Беларуская народнасць, як і руская і ўкраінская, фарміравалася на агульнай аснове - старажытнарускай народнасці. Працэс гэты быў паступовым, і выспяванне асноўных прыкмет, уласцівых беларускаму этнасу, - тэрыторыя, агульная мова, гаспадарчы ўклад, які праяўляе сябе ў народнай культуры, этнічная самасвядомасць - заняла некалькі стагоддзяў.

Розныя прычыны па-свойму вызначалі гэты працэс. Ёсць падставы сцвярджаць, што некаторыя уласцівыя беларускаму этнасу прыкметы пачали спець яшчэ ў нетрах старажытнарускай дзяржавы. Так, шэраг асаблівасцяў беларускага маўлення улоўліваецца ўжо ў дакументах першай паловы XIII ст., а ў тэксце берасцяной граматы з Віцебску, якая адносіцца да к. XIII - пач. XIV ст., адчуваецца характэрнае для беларускай мовы «цеканне». Але беларуская мова тады яшчэ не сфармавалася, і можна казаць толькі аб узнікненні дыялектаў у рамках старажытнарускага мовы, на базе якіх у наступны час будзе развівацца беларуска мова. Яшчэ больш пераканаўча эвалюцыя праяўляе сябе ў матэрыяльнай культуры. Спробы шукаць іншую аснову развіцця беларускага этнасу, пераносіць гэты працэс у больш аддаленыя часы, абыходзячы старажытнарускі перыяд і старажытнарускую народнасць, не маюць гістарычных доказаў і супярэчаць тэорыі этнагенезу.

Як ужо адзначалася, рассяленне славян на асноўнай тэрыторыі Беларусі на поўнач ад Прыпяці прыпадае на перыяд, калі ўжо паўстала старажытнаруская дзяржава з цэнтрам у Кіеве, а ўсходнеславянскі этнас набыў якасна іншыя рысы, уласцівыя народнасці. У эпоху Русі ў новых гістарычных умовах працягваўся працэс узмацнення адзіных эканамічных і культурных характарыстык яе насельніцтва, якое ідэнтыфікавала сябе як адзін "рускі" народ. Таму беларускі этнас не мог паўстаць на аснове племянных усходнеславянскіх групіровак, якіх тады тут проста не было. Беларускі этнас фармаваўся на базе той частцы старажытнарускай народнасці, якая гістарычна засяляла асноўную тэрыторыю сучаснай Беларусі. Такім чынам, ўзнікненне беларусаў, як і рускіх і ўкраінцаў, адносіцца ўжо да новага перыяду, які прыйшоў на змену старажытнарускага.

У XIII - XIV стст. у гісторыі ўсходніх славян адбыліся важныя палітычныя змены, якія надоўга вызначылі іх наступнае развіццё. Усходняя Русь апынулася пад уладай Залатой Арды, а заходнія і паўднёвыя землі Русі паступова ўвайшлі ў склад новага дзяржаўнага ўтварэння Вялікага княства Літоўскага. Некаторыя гісторыкі лічылі, што менавіта гэтыя падзеі сталі вырашальнай прычынай падзелу ўсходнеславянскага (старажытнарускага) этнасу і ўзнікнення беларусаў, рускіх і ўкраінцаў. Гэты факт, несумненна, адыграў вядомую ролю ў працэсе падзелу ўсходніх славян, але яго нельга лічыць вырашальным хаця бы таму, што знаходжанне частцы ўсходніх славян у складзе адной дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага - не прадухіліла падзелу яе на беларусаў і ўкраінцаў.

Распад ўсходнеславянскай супольнасці і ўзнікненне на яе аснове трох блізкіх народаў варта разглядаць як заканамерны гістарычны працэс, праяву агульных законаў этнагенезу. Ва ўмовах панавання натуральнай гаспадаркі, адносна слабых ўнутраных эканамічных сувязяў, рэдкіх міграцый вялікіх груп людзей, якія прывязаныя да сваёй зямлі, дому, гораду, захаваць адзінства мовы і культуры на ўсёй той вялікай тэрыторыі, на якой пражывала ўсходнеславянскае (старажытнарускае) насельніцтва, было немагчыма. Мова і культура не стаяць на месцы ў закансерваваным выглядзе. Яны развіваюцца і змяняюцца. І гэтыя змены не маглі працякаць цалкам аднолькава на тэрыторыі ад Чорнага да Белага мора. Некалі адзіны этнас апынуўся пад уздзеяннем цэлага шэрагу фактараў, якія вялі да раз'яднання.

Ужо ў эпоху Старажытнай Русі склаліся перадумовы наступнай дыферэнцыяцыі. Вялікія прасторы абцяжарвалі рэгулярныя ўнутрыэтнічныя кантакты. Феадальная раздробленасць, а затым палітычнае размежаванне яшчэ больш ўзмацнялі працэсы дыферэнцыяцыі.

Вядомым фактарам раз'яднання сталі этнічныя субстраты. Паступовая славянізацыя неславянскіх карэнных народаў не магла прайсці бясследна. Славяне ўсё больш адчувалі адваротнае ўздзеянне з боку розных этнічных субстратаў. На тэрыторыі Беларусі(Заходняя Русь) гэта быў балцкі субстрат, на паўночным усходзе Русі - фіна-ўгорскі, у Паўднёвай Русі - іранскі і цюркскі.

Навукоўцы звярнулі ўвагу на тое, што беларуская народнасць ўзнікла ў той частцы Русі, якую да рассялення славян насялялі балтыйскія плямёны. Працэс асіміляцыі іх славянамі заняў некалькі стагоддзяў. Уключэнне ў склад ўсходніх славян значнай часткі балтыйскага народа з яго своеасаблівымі моўнымі і культурнымі асаблівасцямі магло спрыяць з'яўленню і замацаванню ў гэтай частцы славян некаторых рыс, якія сталі уласцівымі толькі беларусам.

Мяркуюць, што гэта адбілася ў нейкай ступені на фанетычным ладзе беларускай мовы і на антрапалагічным тыпе беларусаў. Але абсалютызаваць ролю балцкага субстрата ў фарміраванні беларусаў не варта. Балцкі субстрат маецца не толькі ў беларусаў, але і ў значнай часткі рускага народа, паколькі балцкія плямёны на да прыходу славян рассяляліся на ўсходзе да Цверы, Масквы і Курска. Цяжка таксама растлумачыць, чаму балцкі субстрат праявіў сябе толькі праз некалькі стагоддзяў пасля славянізацыі балтаў.

Да гэтага варта дадаць, што ні ў пісьмовых крыніцах таго часу, ні ў народнай памяці працэс змешвання і тым больш ўплыў яго на этнічныя прыкметы беларусаў не прасочваюцца. Беларусы засталіся славянамі. Узбагачаючыся новай лексікай і зведаўшы некаторыя змены ў фанетыцы, беларуская мова захавала шмат старажытнарускіх рыс.

Прасторавы і субстратны фактары дзейнічалі па-рознаму і з рознай інтэнсіўнасцю на асобныя этнакультурныя характарыстыкі, але канчатковы вынік вядомы: на месцы старажытнарускай народнасці, якая засяляла ў IX - XIII стст. Русь, да XVI - XVII стст. саспелі тры новыя: беларуская , руская і ўкраінская.

Цяжка сказаць, які з фактараў быў вырашальным у фарміраванні беларускага народа, і меркаванні навукоўцаў з гэтай нагоды разыходзяцца. Думаецца, што праблему трэба разглядаць комплексна, ўлічваць усе фактары і прасачыць паступовае зацвярджэнне ў насельніцтва Беларусі тых прыкмет ў мове, культуры і этнічнай самасвядомасці, якія ўласцівыя беларусам і адрозніваюць іх ад іншых народаў. Гэта, аднак, невыключае таго, што некаторыя з гэтых прыкмет могуць быць і ў іншых этнасаў.

Фарміраванне тэрыторыі Беларусі

Асноўны артыкул: Этнічная тэрыторыя беларусаў

Тэрыторыя - адзін з абавязковых складнікаў этнасу. Сучасная тэрыторыя Рэспублікі Беларусь амаль цалкам супадае з арэалам рассялення беларусаў. Некаторая частка этнічных беларусаў пражывае ў суседніх краінах, але яны нават у бліжэйшых рэгіёнах не складаюць большасці насельніцтва. Менавіта таму Урад Рэспубліцы Беларусь афіцыйна заяўляў, што не мае тэрытарыяльных прэтэнзій ні да аднаго суседняй дзяржавы.

Тэрыторыя Беларусі фарміравалася ў працэсе станаўлення і развіцця беларускага этнасу. На працягу ўсяго гэтага перыяду яна не ведала вялікага прытоку не беларускага насельніцтва, што вызначыла маналітнасць яе этнічнага складу. Але воляю лёсаў краіна не раз падзялялася, і яе асобныя часткі ўваходзілі ў склад розных дзяржаў, затым зноў аб'ядноўваліся.

Да сяр. XIII ст. будучыя беларускія землі, на тэрыторыі якіх сфармуецца беларуская народнасць, складалі арганічную частку Старажытнай Русі, населеную адзінай старажытнарускай народнасцю. У складзе Русі на будучых беларускіх землях размяшчаліся амаль цалкам два вялікіх старажытнарускіх княства - Полацкае і Тураўскае. Частка будучых беларускіх зямель на захадзе ўваходзіла ў склад Валынскага княства, на ўсходзе - Смаленскага, на паўднёвым усходзе - Чарнігаўскага і Кіеўскага. Гэтыя вялікія вобласці, у сваю чаргу, дзяліліся на ўдзельныя княствы.

Можна сказаць, што асновы будучага тэрытарыяльна-адміністрацыйная дзялення Беларусі былі закладзены ў эпоху Старажытнай Русі. Заходняя Русь склала правобраз будучай Беларусі.

У сяр. XIII ст. практычна ўся тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў склад Вялікага княства Літоўскага, Жамойцкага і Рускага. Пад агульнай назвай «рускіх земляў» яны складалі ў ім 9/10 ўсёй яе тэрыторыі. Ранейшыя надзелы і княства доўга захоўвалі свае межы. На гэты перыяд прыпадае фарміраванне беларускага этнасу.

У 1569 г. Вялікае княства Літоўскае разам з беларускімі землямі ўвайшло ў склад Рэчы Паспалітай.

У 1770-1790-х гг. Рэч Паспалітая, раздзіраецца рэлігійнымі і нацыянальнымі супярэчнасцямі, унутранай барацьбой паміж феадальнымі групоўкамі, стала лёгкай здабычай яе суседзяў. У рэзультаце трох раздзелаў яе тэрыторыя была падзелена паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Паводле першага падзелу 1772 г. да Расіі адышла ўсходняя частка Беларусі з гарадамі Віцебск, Магілёў, Гомель, Полацк. Па другому ў 1793 г. - цэнтральная Беларусь з Мінскам і па трэцім раздзеле ў 1795 г. - заходняя частка з Гродна і Брэстам. У выніку падзелаў усе беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі.

У складзе Расіі да Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. тэрыторыя Беларусі была падзелена на 5 губерняў - Віленскую, Гродзенскую, Віцебскую, Мінскую і Магілёўскую. Нязначная частка беларускага насельніцтва пражывала ў Смаленскай, Чарнігаўскай і Валынскай губернях.

Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. у студзені 1919 г. было абвешчана стварэнне беларускай савецкай дзяржавы. Аднак у выніку няўдалай для Савецкай Расіі вайны з Польшчай паводле Рыжскай мірнай дамовы 1921 г. Заходняя Беларусь адышла да Польшчы.

30 снежня 1922 г. пасля заканчэння Грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі супраць Савецкай Расіі ўтварыліся чатыры савецкія рэспублікі - БССР, РСФСР, УССР і ЗСФСР аб'ядналіся ў адзіную дзяржаву - Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР).

У маі 1923 г. па просьбе Беларусі ЦК РКП (б) прыняў рашэнне аб перадачы ёй шэрагу сумежных паветаў РСФСР, у якіх пераважала беларускае насельніцтва. Для рэалізацыі рашэння была створана змешаная камісія, куды ўвайшлі прадстаўнікі БССР, Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў РСФСР. Тэрыторыя Беларусі складала ўсяго 55,2 тыс. кв. км, з насельніцтвам 1 555 тыс. чалавек.

У сакавіку 1924 г. на падставе дэкрэта РСФСР са складу Віцебскай губерні да БССР адышлі Віцебскі, Гарадоцкі, Дрысенскі , Лепельскі, Аршанскі, Полацкі, Сенненскі і Суражскі паветы; са складу Гомельскай губерні - Магілёўскі, Рагачоўскі, Быхаўскі, Клімавіцкі, Чэрыкаўскі, Чавускі паветы і шэраг валасцей (Дзярновічская, Мухаедаўская, Нараўлянская, Крукавіцкая, Карповіцкая і інш.) Са складу Смаленскай губерні да Беларусі адышлі цалкам Горацкі павет і шэраг валасцей Мсціслаўскага павета (Шамоўская, Старасельская, Казіміра-Слабодская) з г. Мсціславам.

У выніку гэтага ўзбуйнення БССР яе тэрыторыя павялічылася да 110,5 тыс. кв. км, а колькасць насельніцтва - да 4 171 тыс. чалавек. У тым жа годзе быў зменены адміністратыўны падзел. Былі скасаваныя паветы ды і воласці. Тэрыторыя БССР была падзелена на 10 акругаў (Мінская, Віцебская, Бабруйская, Аршанская, Полацкая, Магілёўская, Мазырыская, Калінінская з цэнтрам у Клімавічах, Барысаўская, Слуцкая) і 100 раёнаў.

У 1926 г. адбылося другое ўзбуйненне БССР. Да Беларусі былі далучаныя Гомельскі і Рэчыцкі паветы, што павялічыла яе тэрыторыюда 120 тыс. кв. км, а насельніцтва - да 5 млн чалавек.

Беларусь па тэрыторыі, колькасці насельніцтва і эканамічным магчымасцям стала паўнапраўнай рэспублікай у складзе СССР.

Заходняя Беларусь заставалася ў складзе Польшчы да верасня 1939 г., калі ў выніку паразы Польшчы ў распачатай Другой сусветнай вайне яна была злучаная з БССР. Пазней, аднак, Беластоцкая вобласць, населеная ў значнай частцы беларусамі, адышла да Польшчы.

Так завяршылася фарміраванне тэрыторыі Беларусі, якая налічвала каля 10 млн чалавек.

Нягледзячы на тое, што тэрыторыя з беларускім насельніцтвам паслядоўна ўваходзіла ў склад розных дзяржаў (Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі, СССР) і нейкі час была падзелена дзяржаўнымі межамі, яна змагла захаваць сваю цэльнасць, што стварала ўмовы для фарміравання беларускага народа.

Фарміраванне культуры беларусаў

Асноўны артыкул: Культура Беларусі

Фарміраванне беларускага этнасу ў большасці прыйшлося на перыяд Вялікага княства Літоўскага і працягвалася ў наступны час, паколькі этнічныя працэсы не маюць перапынкаў.

На тэрыторыі Беларусі складваліся і замацоўваліся уласцівыя беларусам этнаграфічныя асаблівасці ў матэрыяльнай культуры. Амаль паўсюдна сцвярджалася шматпольная сістэма земляробства. Распаўсюджваліся аднолькавыя тыпы прылад для апрацоўкі глебы і ўборкі ўраджаю. Асноўнай ворнай прыладай стала двухзубая саха. Для рыхлення глебы, заладкі ў яе насення і догляду за пасевамі стала прымяняцца драўляная, часта плеценая, барана.

Набывае аднастайнасць бытавая культура. Найбольш распаўсюджанай становіцца зрубная хата з устойлівай ўнутранай планіроўкай. На аснове старажытнарускага мужчынскага і жаночага касцюмаў фарміруюцца характэрныя віды народнага адзення. Агульныя для ўсіх беларускіх абласцей рысы адзначаюцца ў ежы, абрадах і звычаях, народнай мастацкай творчасці.

У выніку ажыўлення эканамічнай дзейнасці ў гарадах сфарвалася моцнае гарадское саслоўе з яго характэрным бытам.

Меры, звязаныя з арганізацыяй кіравання дзяржавай, і ўвядзеннем адзінага заканадаўства нанеслі адчувальны ўдар па ўдзельнай сістэме, якая падзяляла краіну на мноства дробных вотчын. Моцная вярхоўная ўлада, усталяваная ў к. XIV - пач. XV ст., у немалой ступені спрыяла аб'яднальным працэсам, больш цесным эканамічным і этнічным сувязям паміж рознымі абласцямі. Гэтым былі створаны перадумовы для фарміравання этнічнай тэрыторыі беларусаў.

Фарміраванне беларускай мовы

Асноўны артыкул: Гісторыя беларускай мовы

Істотныя пераўтварэнні адбыліся ў мове ўсходнеславянскага насельніцтва гэтай тэрыторыі. Паступова яна набывала новыя рысы, уласцівыя мове новага этнасу. Гэтыя змены закранулі фанетыку, лексіку і сінтаксіс. Сярод фанетычных змен асабліва прыкметным стала «дзеканне» і «цеканне» (дзед замест старажытнарускага дед, цень замест тень), цвёрдае вымаўленне гуку «р», «аканне» і «яканне» (бяроза) , выкарыстанне прыстаўных зычных і галосных гукаў у пачатку слова (возера замест озера, ільняны замест льняны).

Становішча ўсходнеславянскай мовы ў Вялікім княстве Літоўскім у якасці афіцыйнай мовы дзяржаўных дакументаў, заканадаўства і судаводства спрыяла яе ўзбагачэнню новай лексікай, якая адлюстроўвае розныя бакі сацыяльна-палітычнага жыцця. Утварылася тэрміналогія, звязаная з сістэмай феадальных адносін. Станавіліся агульнымі назвы павіннасцяў і падаткаў, службовых асоб і органаў дзяржаўнай улады.

У 1569 г. Вялікае княства Літоўскае аб'ядналася з Польскім каралеўствам ў складзе новага дзяржаўнага ўтварэння - Рэчы Паспалітай. Перыяд знаходжання беларускіх зямель у складзе гэтай дзяржавы аказаўся неспрыяльным для развіцця беларускай мовы. Большая частка беларускіх феадалаў парвала з роднай мовай і паланізавалася, аслаб уплыў у дзяржаве беларускай культуры, замарудзілася развіццё беларускай літаратурнай мовы.

У афіцыйнай пісьменнасці беларуская мова стала саступаць месца польскай. Кірыліца стала замяняцца лацінскай графікай (лацінкай).

У 1697 г. польскі сойм забараніў ужыванне беларускай мовы ў судзе, дзяржаўных установах і ў кнігадрукаванні. У беларускую лексіку пранікла шмат слоў і тэрмінаў, запазычаных з польскай мовы і сярэднявечнай латыні. Захаваць мову і нацыянальную культуру змаглі народныя масы, сялянства, якія складалі абсалютную большасць насельніцтва беларускіх земляў. Беларуская мова працягвала развівацца як народна-дыялектная.

У к. XVIII ст. беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Гэта выратавала беларускі народ ад паланізацыі, але з'явіліся іншыя праблемы з мовай. Беларусы разглядаліся тады як галіна адзінага рускага народа, а іх мова ў працах лінгвістаў лічыўлася асаблівай гаворкай паўднёварускай говара (А. А. Шахматаў). Таму з боку дзяржавы практычна не рабілася ніякіх мер да захавання і развіцця беларускай мовы. Больш за тое, усё рабілася для таго, каб замяніць народную мову рускай. Навучанне на «мясцовай гаворцы» рэкамендавалася весці толькі ў пачатковай школе. Беларуская мова не ўжываўся ў афіцыйных дакументах. Склалася даволі парадаксальная сітуацыя. У вялікіх, асабліва губернскіх, гарадах, дзе былі сканцэнтраваны дзяржаўна-адміністрацыйныя ўстановы і навучальныя ўстановы, мовай зносін і афіцыйных дакументаў была руская мова. У сельскай жа мясцовасці, дзе пражывала пераважная частка насельніцтва і куды яшчэ не паспела глыбока пранікнуць пісьменнасць, панавала беларуская мова. І толькі ў ХХ ст. беларуская мова стала нацыянальнай.

Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі і абвяшчэння БССР упершыню беларуская мова стала канстытуцыйна дзяржаўнай. У 1920-1930-х гг. было вельмі шмат зроблена па ўпарадкаванні мовы, распрацавана граматыка, складзеныя слоўнікі. Беларуская мова была уведзена ў дзяржаўную практыку. За гады савецкай улады на беларускай літаратурнай мове былі напісаныя і выдадзеныя выбітныя творы, якія ўзбагацілі беларускую мову.

Фарміраванне этнічнай самасвядомасці беларусаў

Адной з найважнейшых прыкмет этнасу з'яўляецца этнічная ідэнтыфікацыя. Этнічную самасвядомасць развіваецца павольней, чым іншыя прыкметы этнасу. Аднак толькі з яе сцвярджэннем завяршаецца станаўленне новага этнасу.

На працягу доўгага знаходжання ў складзе Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай беларусы не аддзялялі сябе як этнас ад насельніцтва іншых абласцей былой Русі і называлі сябе па-ранейшаму рускімі. Так называў сябе ў сваіх кнігах вялікі беларускі асветнік XVI ст. Францыск Скарына. Мову сваіх кніг ён таксама называў рускай. Такая ідэнтыфікацыя падтрымлівалася яшчэ і тым, што жыхары беларускіх і ўкраінскіх зямель, а таксама маскоўскай Русі лёгка разумелі адзін аднаго пры зносінах. Яны вызнавалі адну рэлігію, якая аказвала ў тыя часы вельмі моцны ўплыў на свядомасць, вобраз жыцця і паводзіны людзей. На працягу доўгага часу этнічная прыналежнасць нярэдка падмянялася рэлігійнай. Паняцце «правасаўны» атаясамлівалася з паняццем «рускі». Таму ўсе, хто вызнаваў праваслаўе, традыцыйна лічылі сябе рускімі. Усведамленне адзінства ўсходніх славян трывала захоўвалася ў памяці. У Густынскім летапісу к. XVI - пач. XVII ст. гаворыцца:

«Вестно есть всем, яко сии все... Москва, Белая Русь, Волынь, Подоля, Украйна, Подгоря... единокровны и единорастлны, себо суть и ныне все общеединым именем Русь нарицаются».

— Поўны збор рускіх летапісаў, СПб., 1908, т. II. С. 236

Просты і ў большасці сваёй непісьменны народ не ведаў пра тое, што паступова губляецца ўсходнеславянская этнічная адзінства, што з'яўленне і замацаванне ў розных галінах ўсё новых і новых элементаў у мове і традыцыйнай культуры парушала ранейшую этнічную аднастайнасць і ўсё больш аддаляюцца адзін ад аднаго насельніцтва трох вялікіх ўсходнеславянскіх абласцей - Заходняй, Паўднёвай і Усходняй Русі.

Разам з тым у адносінах да літоўцаў, немцаў ці палякаў жыхар беларускіх зямель ясна ўсведамляў сваё адрозненне і перш за ўсё - па мове і рэлігіі. Наступ каталіцтва і распаўсюджванне польскай мовы і культуры ў асяроддзі пануючага класа феадалаў, якое пачалося пасля заключэння уній з Польшчай, яшчэ больш умацоўвала народ у свядомасці свайго адрознення ад каталіка-феадала, які казаў на чужой яму мове і хадзіў не ў царкву, а ў касцёл. Усё гэта падкрэслівала этнічныя адрозненні і спрыяла росту нацыянальнай самасвядомасці.

Назвы «беларус», «Белая Русь», «Беларусь» замацаваліся за насельніцтвам і краінай не адразу. У тлумачэнні паходжання гэтых назваў сярод навукоўцаў няма адзінства. Лічыцца, што тэрмін «Бела Русь» упершыню з'явіўся ў лацінскай форме як «Alba Russia» ў польскай хроніцыпад 1382 г. У к. XVI - XVII стст. назву «Белая Русь» ужываецца і ў рускіх дакументах. Як сведчаць крыніцы, жыхары Вялікага княства, а пасля і Рэчы Паспалітай, якія прыязджалі ў Маскоўскую дзяржаву называлі сябе «беларусцамі» або «літвінамі», часам літвінамі-беларусамі. Прычым літвінамі называлі сябе звычайна жыхары больш заходніх славянскіх абласцей ВКЛ. Жыхары ж Верхняга Падняпроўя, Полацка і Віцебска называлі сябе, як правіла, «беларусцамі».

Прычына такіх адрозненняў у назве насельніцтва, відаць, у тым, што заходнія землі Беларусі ўвайшлі ў склад Літоўскай дзяржавы раней, чым падняпроўскія. Таму ў некаторых дакументах тую частку Беларусі называюць Літоўскай Руссю. Усходнія жа вобласці, насупраць, доўгі час захоўвалі назву Русь. Слова «белы» мае некалькі значэнняў. Яно азначае не толькі колер. Яго сінонімамі з'яўляюцца словы «светлы», «свабодны» і «заходні». Малаверагоднай ўяўляецца ідэя, якая прапаноўвалася Карскім, што імя беларусаў звязана з іх светлым традыцыйным народным адзеннем і светлай афарбоўкай вачэй і валасоў. І ў эпоху Старажытнай Русі насельніцтва яе заходніх зямель мела тыя ж антрапалагічныя характарыстыкі і тым не менш не мела такога імя.

Не вельмі пераканаўчым здаецца і здагадка, што назва краіны і беларускага народа звязана са словам «свабодны». Гісторыя беларускіх зямель не дае падстаў для такіх тлумачэнняў.

Вельмі верагодна (і так думаюць сучасныя лінгвісты), што слова «белы» у дачыненні да назвы краіны азначала «захад», «заходні». Таму спалучэнне «белая» і «Русь» ў дакументах XVI - XVII стст. пазначала заходнія землі агульнай прасторы, заселеную ўсходнімі славянамі. Самі ж жыхары гэтай частцы Русі па-ранейшаму называлі сябе «рускімі». Значыць, назва «Белая Русь» была адпаведнай назве «Заходняя Русь», і першапачаткова яна азначала назву краіны. Этнонім «беларус» другасны і азначаў жыхара Белай Русі. Паступова гэтае імя распаўсюдзілася на ўсё карэннае ўсходнеславянскае насельніцтва беларускіх земляў. Зрэшты, і ў XIX ст., і нават у пач. XX ст. праваслаўнае насельніцтва Беларусі нярэдка называла сябе па традыцыі рускімі. Вялікая роля ў фарміраванні беларускай этнічнай самасвядомасці належыць нацыянальнай літаратуры і літаратурнай мове. Магутным фактарам сцвярджэння нацыянальнай самасвядомасці і нацыянальнага гонару стала абвяшчэнне першай нацыянальнай беларускай дзяржавы ў 1919 г. і незалежнай Рэспубліцы Беларусь ў 1991 г. Кансалідацыя беларускага народу ў рамках адзінай дзяржавы і зацвярджэння этнічнай самасвядомасці завяршыла фарміраванне беларускай нацыі.

Гл. таксама

• Антрапалогія беларусаў
• Этнічная тэрыторыя беларусаў
• Гісторыя беларускай мовы

Крыніцы

• Славяне: происхождение и расселение на территории Беларуси / Э. М. Загорульский. – Минск : БГУ, 2012. – 367 с. IBSN 978-985-518-772-2

Спасылкі

• МАРФІНА В. У. Палеаантрапалагічныя знаходкі — важная крыніца гістарычнай інфармацыі аб старажытных папуляцыях чалавека. (бел.)

Літаратура

• Беларусы. - Т. 4. Вытокi i этнiчнае развiцццё. / Нац. акад. Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. – Мінск: Беларуская навука, 2001.
• Беларусы. – Т. 9. Антрапалогія / Л. І. Цягака і інш.; рэдкал.: Л.І. Цягака і інш.; Нац. акад. Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. – Мінск: Беларус. навука, 2006. – 575 с.
• Бендин, А.Ю. Проблемы этнической идентификации белорусов 60-х гг. XIX – начала ХХ в. в современной историографии / А.Ю. Бендин // Исторический поиск Беларуси: альманах. – Минск: Экономпресс, 2006.
• Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). Вучэбн. дапаможнік / В. І. Галубовіч, З. В. Шыбека, Д. М. Чаркасаў і інш.; Пад рэд. В. І. Галубовіча і Ю. М. Бохана. — Мн.: Экаперспектыва, 2005.
• Гісторыя Беларусі: У 6 т. — Т. 1. Старажытная Беларусь. — Мн., 2000.
• Гринблат М. Я. Белорусы. — Мн., 1968.
• Довнар-Запольский М. В. Очерк истории кривичской и дреговичской земель до конца XII столетия. — К., 1891.
• Ермаловіч М. Па слядах аднаго міфа. — Мн., 1989.
• Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: полацкі і новагродскі перыяды. — Мн., 1990.
• Загарульскі Э. М. Заходняя Русь: IX - XIII стст. — Мн., 1998.
• Загорульский, Э. М. В поисках славянской прародины / Э.М. Загорульский // Выбраныя навуковыя працы Беларускага дзяржаўнага універсітэта: у 7 т. – Т. 2. Гісторыя. Філасофія. Журналістыка / Адк. рэд. А.А. Яноўскі. – Мн.: БДУ, 2001. – 534 с.
• Зеленин Д. К. Восточные славяне. Кто они?. — М.: Эксмо, 2012. — — 400 с. ISBN 978-5-699-56962-5
• Канстанцінаў Ф. Аб паходжанні беларускага народа. — Мн., 1948.
• Карский Е. Ф. Белорусы. Введение к изучению языка и народной словесности. — Вильна, 1904.
• Краўцэвіч, А. Асноўныя храналагічныя рубяжы этнічнай гісторыі Беларусі / А. Краўцэвіч // Гістарычны альманах. – 2002. – Т.
• Левшун, Л. Концепт «литвины» в этнокультурном самосознании белорусов / Л. Левшун // Беларуская думка. – 2009. – № 11.
• Марзалюк, І. Ад этнасу да нацыі / І. Марзалюк // Гістарычны альманах. – 2002. – Т. 7. – С. 145–174. 7. – С. 175–180.
• Мiкулiч Т. М. Мова i этнiчная самасвядомасць. - Мн., 1996.
• Носевич В. В. Белорусы: становление этноса и «национальная идея» // Белоруссия и Россия: общества и государства / Редактор-составитель Д. Е. Фурман. — М.: Права человека, 1998.
• Пилипенко, М. Ф. Возникновение Белоруссии: Новая концепция / М.Ф. Пилипенко. – Мн.: Беларусь, 1999. – 143 с.
• Пичета В. Образование белорусского народа // Вопросы истории. — 1946. — № 5—6.
• Рыбакоў Б. А. Радзімічы. Працы секцыі археолёгіі Беларускай АН. — М., 1932.
• Седов В. В. Археология и проблема формирования белорусов // Этногенез белорусов. Тезисы докладов на научной конференции по проблеме «Этногенез белорусов». — Мн., 1973. — С. 7-10.
• Седов В. В. О происхождении белорусов // Древности Белоруссии. Материалы конференции по археологии Белоруссии и смежных территорий. Мн., 1966. — С. 301—309.
• Седов В. В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. — М., 1970.
• Седов В. В.. К происхождению белорусов (Проблема балтского субстрата в этногенезе белорусов) // «Советская этнография». — 1967. — № 2. — С. 112—129.
• Славяне: происхождение и расселение на территории Беларуси / Э. М. Загорульский. – Минск : БГУ, 2012. – 367 с. IBSN 978-985-518-772-2
• Соболевский А. И. Очерки из истории русского языка. — К., 1884.
• Тихомиров А. Н. Значение Древней Руси в развитии русского, украинского и белорусского народов // Вопросы истории. — 1954. — № 6.
• Топоров В. Н. К проблеме балтско-славянских отношений // Актуальные проблемы славяноведения. — М., 1961.
• Третьяков П. Н. У истоков древнерусской народности. — Л., 1970.
• Филин Ф. П. Образование языка восточных славян. — М.-Л., 1962.
• Филин Ф. П. Происхождение русского, украинского и белорусского языков: Историко-диалектологический очерк. — Л., 1972.
• Хабургаев Г. А. Этнонимика «Повести временных лет». — М., 1979.
• * Хрестоматия по истории Беларуси: учеб. пособие. В 2 ч. – Ч. 1 С древнейших времён до 1917 г. / сост.: Я. И. Трещенок и др.; под науч. ред. К. М. Бондаренко. – Минск: Изд. центр БГУ, 2008. – 623 с.
• Чаквин, И. В., Терешкович, П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV – начало XX в.) / И.В. Чаквин, В.П. Терешкович // Советская этнография. – 1990. – № 6. – С. 42–55.
• Черепнин Л. В. Исторические условия формирования русской народности до конца XV в. // Вопросы формирования русской народности и нации. — М.-Л., 1958. — C. 7-105.
• Штыхаў Г. В. Крывічы. — Мн., 1992.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. – Т. 1 / рэдкал.: М.В. Біч і інш.; прадм. М. Ткачова. – Мн.: БелЭн., 1993. – 494 с.
• Этнаграфiя Беларусi. Энцыклапедыя. - Мн., 1989.