Удзельнік:Plaga med/Першая сусветная вайна

Першая сусветная вайна
Па гадзіннікавай стрэлцы зверху: Вынікі артылерыйскіх абстрэлаў падчас Бітвы на Соме; брытанскі танк Mark V, які перасякае траншэю лініі Гіндэнбурга; лінкар каралеўскага флоту HMS Irresistible, які тоне пасля выбуху марской міны ў бітве ў Дарданэлах; кулямётны разлік у процівагазах і біплан Albatros D.II
Дата	28 ліпеня 1914 — 11 лістапада 1918
Месца	Еўропа, Афрыка і Блізкі Усход (нядоўга ў Кітаі і астравах Ціхага акіяна)
Вынік	Перамога Антанты. Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі ў Расіі і Лістападаўская рэвалюцыя ў Германіі. Распад Германскай імперыі, Расійскай імперыі, Асманскай імперыі, і Аўстра-Венгрыі. Выплата Веймарскай рэспублікай рэпарацый. ЗША становяцца звышдзяржавай. Другая сусветная вайна.
Праціўнікі
Антанта і саюзнікі: Францыя Брытанская імперыя Расійская імперыя/рэспубліка Цэнтральныя дзяржавы і саюзнікі: Аўстра-Венгрыя Германская імперыя Асманская імперыя Трэцяе Балгарскае царства (з 1915)
Камандуючыя
Камандуючыя Камандуючыя
Сілы бакоў
Армія: 10 119 Лёгкія гарматы: 11 430 Палявая артылерыя: 450 Самалёты: 449 Армія: 6 122 Лёгкія гарматы: 7 944 Палявая артылерыя: 1 856 Самалёты: 297
Страты
Загінула ваенных: 5 953 372 Паранена ваенных:9 723 991 Знікла ваенных:4 000 676 Загінула ваенных: 4 043 397 Паранена ваенных:8 465 286 Знікла ваенных:3 470 138

Першая сусветная вайна (28 ліпеня 1914 — 11 лістапада 1918) — адзін з найбуйнейшых узброеных канфліктаў у гісторыі чалавецтва, які ахапіў большасць краін Еўропы, а таксама многія іншыя рэгіёны свету. Вайна ўключала вядомыя франты і тэатры ваенных дзеянняў, такія як Заходні і Усходні франты, Італьянскі і Балканскі франты, а таксама баі ў Афрыцы і Азіі. Першая сусветная вайна стала першай сапраўды глабальнай вайной, якая прынесла велізарныя разбурэнні і трагедыі, змяніла хаду гісторыі і паўплывала на сучаснае жыццё.

Вайна пачалася пасля забойства астра-венгерскага эрцгерцага Франца Фердынанда ў Сараева 28 чэрвеня 1914 года. Гэта падзея стала трыгерам для разбурэння дыпламатычных адносін паміж галоўнымі еўрапейскімі дзяржавамі, якія ўтварылі два варожыя блокі: Траісты саюз (Германія, Аўстра-Венгрыя, Італія) і Антанта (Францыя, Расійская імперыя, Вялікабрытанія)​:citation[oaicite:2]{index=2}​.

Першая сусветная вайна адрознівалася ад папярэдніх канфліктаў не толькі велізарным маштабам і колькасцю ўдзельнікаў, але і выкарыстаннем новых тэхналогій і зброі, уключаючы танкі, хімічную зброю і самалёты. Гэта прывяло да жахлівых наступстваў, уключаючы мільёны загінулых і параненых, велізарныя разбурэнні гарадоў і вёсак, а таксама значныя сацыяльныя і палітычныя змены ў многіх краінах​:citation[oaicite:1]{index=1}​.

Скончылася вайна падпісаннем Версальскага дагавора 28 чэрвеня 1919 года, які ўстанавіў новыя межы і ўмовы міру, але заклаў падмурак для будучых канфліктаў, уключаючы Другую сусветную вайну. Першая сусветная вайна значна паўплывала на міжнародныя адносіны, прывяла да падзення імперый і ўзнікнення новых дзяржаваў, а таксама пакінула глыбокі след у культурнай спадчыне многіх народаў​:citation[oaicite:0]{index=0}​.

Назва

Назва Першая сусветная вайна (англ. World War I, ням. Erster Weltkrieg) ўмацавалася ў гістарыяграфіі толькі пасля пачатку Другой сусветнай вайны ў 1939 годзе. У міжваенны перыяд часцей ужываліся назвы «Вялікая вайна» (англ. the Great War, фр. La Grande Guerre), «Сусветная вайна» (ням. der Weltkrieg), а ў Расійскай імперыі яе называлі «Другой Айчыннай вайной». Пазней у СССР яна атрымала назву «імперыялістычная вайна» ў кантэксце савецкай ідэалогіі, якая надавала ўвагу антыімперыялістычнай барацьбе.

Прычыны вайны

Мілітарызм

Апісанне павышэння ўзбраення і гонкі ўзбраенняў сярод вялікіх дзяржаў.

Саюзы

Апісанне фарміравання і ролі ваенных саюзаў.

Імперыялізм

Аналіз імперыялістычных амбіцый еўрапейскіх дзяржаў.

Нацыяналізм

Разгляд уплыву нацыяналістычных рухаў.

Забойства эрцгерцага Франца Фердынанда

Падрабязны апісанне падзеі, якая стала непасрэдным штуршком да пачатку вайны.

Пачатак вайны

Першапачатковыя падзеі

Апісанне падзей, якія прывялі да пачатку вайны, уключаючы забойства эрцгерцага Франца Фердынанда і паслядоўнасць падзей, якія прывялі да аб'яўлення вайны.

Фронты і тэатры вайны

Балканскі фронт

Асноўны артыкул: Балканскі тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны

Адступленне сербскай арміі праз Албанію, 1915 год

На сербскім фронце справы для аўстрыйцаў ішлі няўдала. Нягледзячы на вялікую колькасную перавагу, ім удалося заняць памежны Белград толькі 2 снежня, але 15 снежня сербы адбілі горад і пагналі аўстрыйцаў са сваёй тэрыторыі. Хоць патрабаванні Аўстра-Венгрыі да Сербіі і былі непасрэднай прычынай пачатку вайны, менавіта ў Сербіі ваенныя дзеянні 1914 года шлі досыць млява.

Да восені на Балканах не назіралася ніякай актыўнасці. Пасля завяршэння ўдалай кампаніі па выцісканню рускіх войскаў з Галіцыі і Букавіны, аўстра-венгры і германцы змаглі перакінуць на Балканы вялікую колькасць войскаў. У той жа час меркавалася, што Балгарыя пад уражаннем поспехаў Цэнтральных дзяржаў далучыцца да вайны на іх баку. У такім выпадку маланаселеная Сербія з невялікай арміяй трапіла б у акружэнне з двух франтоў. Англа-французская дапамога падыйшла з вялікім спазненнем — толькі 5 кастрычніка войскі сталі сыходзіць на бераг ў Салоніках. Расія, усваю чаргу, не здолела дапамагчы: нейтральная Румынія адмовілася прапусціць рускія войскі. 5 кастрычніка пачалося наступленне Аўстра-Венгрыі, а 14 кастрычніка Балгарыя абвясціла вайну краінам Антанты і пачала ваенныя дзеянні супраць Сербіі. Войска сербаў, англічан і французаў колькасна саступала сілам праціўніка больш чым у 2 разы і не мела шанцаў на поспех.

Да канца снежня сербскія войскі пакінулі тэрыторыю Сербіі, адступіўшы ў Албанію, адкуль у студзені 1916 г. іх рэшткі былі эвакуаваны на востраў Корфу і ў Бізерту. Англа-французскія войскі ў снежні адышлі на тэрыторыю Грэцыі, дзе змаглі замацавацца, утварыўшы Саланікійскі фронт па мяжы Грэцыі з Балгарыяй і Сербіяй. Войскі Сербскай арміі (150 000 чал.) былі захаваны і вясной 1916 ўзмацнілі Саланікійскі фронт. Уступленне Балгарыі ў вайну і падзенне Сербіі адкрыла для Цэнтральных дзяржаў прамыя зносіны па сушы з Турцыяй.

Краіны ўдзельніцы

Цэнтральныя дзяржавы:

Аўстра-Венгрыя
Германская імперыя
Асманская імперыя
Балгарыя (з 1915)
Італія (удзельнічала ў вайне на баку Антанты з 1915 года, нягледзячы на тое, што была членам Траістага саюза)

Саюзнікі (Антанта):

Францыя
Брытанская імперыя
Расійская імперыя
Італія (з 1915)
ЗША (з 1917)
Японія (з 1917)
Сербія (з 1917)

Члены Антанты (падтрымалі Антанту ў вайне): Чарнагорыя, Бельгія, Грэцыя, Бразілія, Кітай, Афганістан, Куба, Нікарагуа, Сіям, Гаіці, Ліберыя, Панама, Гандурас, Коста-Рыка

Камандуючыя

Камандуючыя Антанты

вялікі князь Мікалай Мікалаевіч
Мікалай II
Міхаіл Васільевіч Аляксееў †
Аляксей Аляксеевіч Брусілаў
Лаўр Георгіевіч Карнілаў †
Аляксандр Фёдаравіч Керанскі
Мікалай Мікалаевіч Духонін †
Мікалай Васільевіч Крыленка
Раймон Пуанкарэ
Жорж Бенжамэн Клемансо
Жазэф Жак Сезар Жофр
Фердынанд Фош
Рабер Жорж Нівель
Анры Філіп Петэн
Георг V
Герберт Генры Эсквіт
Дэвід Лойд Джордж
Дуглас Хейг
Джон Рашуорт Джэліка
Гарацыа Герберт Кітчэнер
Віктар Эмануіл III
Луіджы Кадорна
Арманда Дыяз
прынц і герцаг Луіджы Амедэа
Томас Вудра Вільсан
Джон Джозаф Першынг

Камандуючыя Цэнтральных дзяржаў

Франц Іосіф I †
Карл I
Франц Конрад фон Гётцэндорф
Артур Арц фон Штраўсенбург
Вільгельм II
Эрых фон Фалькенгайн
Паўль фон Гіндэнбург
Хельмут Іаган Людвіг фон Мальтке (Малодшы) †
Райнгард Шэер
Эрых Фрыдрых Вільгельм Людэндорф
кронпрынц Рупрэхт
Мехмед V †
Мехмед VI
Энвер-паша
Мустафа Кемаль Атацюрк
Фердынанд I
Уладзімір Вазаў
Нікола Жэкаў
Георг Стаянаў-Тодараў

Беларусь у гады Першай сусветнай вайны

Асноўны артыкул: Беларусь у Першай сусветнай вайне

Фронт на лініі Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск

Згодна з распрацаванымі планамі ваенных дзеянняў Германія разлічвала спачатку разбіць Францыю, а затым Расію. Уварваўшыся праз тэрыторыю нейтральнай Бельгіі ў межы Францыі, немцы стварылі рэальную пагрозу для Парыжа. Расія планавала нанесці галоўны ўдар па Аўстра-Венгрыі ў напрамку Галіцыі, што давала магчымасць пранікнуць на Балканы і да праліваў Басфор і Дарданэлы.

З пачатку 1915 г. асноўныя сілы Германіі знаходзіліся на Усходнім фронце. У выніку нямецкага наступлення расійскія войскі ў чэрвені 1915 г. пакінулі Галіцыю, страціўшы каля 600 000 палоннымі, забітымі і параненымі. Захапіўшы Галіцыю, Германія сканцэнтравала галоўныя сілы на польскім тэатры ваенных дзеянняў.

Расійскія войскі, церпячы паражэнне за паражэннем у Польшчы, у ліпені 1915 г. здалі Варшаву. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленне ў напрамку Коўна-Вільня-Менск. У пачатку верасня 1915 г. расійская армія пакінула Вільню, Гродна, Ліду, Брэст і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага перасунулася з Баранавіч у Магілёў. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск. Значная частка тэрыторыі Беларусі апынулася пад германскай акупацыяй. Напярэдадні і ў першыя дні вайны заходнія, у тым ліку беларускія, губерні былі аб’яўлены на ваенным становішчы. Забараняліся забастоўкі, сходы, шэсці, маніфестацыі, уводзілася ваенная цэнзура.

У сувязі з наступленнем германскіх войск на ўсход рушыў вялікі паток бежанцаў з Польшчы, Літвы і заходніх паветаў Беларусі (больш за 1320,5 тыс. чалавек). На захопленай Германіяй тэрыторыі Беларусі ўводзіліся розныя ваенныя павіннасці. На абаронныя працы (капанне акопаў, будаўніцтва мастоў, рамонт дарог, ахову ваенных аб’ектаў і г.д.) прыцягвалася ўсё насельніцтва прыфрантавой паласы. Пачаліся масавыя рэквізіцыі жывёлы, харчавання і фуражу. У Віцебскай губерні з 1 чэрвеня 1914 г. да 1 чэрвеня 1915 г. было рэквізавана 120 000 галоў буйной рагатай жывёлы, у выніку яе пагалоўе скарацілася на 21,5 %.

Рэквізіцыі і прымусовыя работы на патрэбу фронту праводзілі і германскія ўлады. Акупанты сілаю забіралі ў сялян коней, кароў, іншую хатнюю жывёлу, прадукты, фураж, адзенне, абутак, прымушалі выконваць розныя павіннасці.

Гл. таксама

• Беларуская Народная Рэспубліка
• Другая сусветная вайна
• Сербская кампанія Першай сусветнай вайны

Літаратура

• Юры Весялкоўскі; [Рэд. А.Мірановіч]. Беларусь у Першай Сусветнай вайне: Гіст. нарыс. — Беласток; Лондан, 1996. — С. 359—361 (Бібліяграфія). — 361 с.
• Айрапетов А. Р. Участие Российской империи в Первой мировой войне (1914–1917). 1917 год. Распад (руск.). — М.: Кучково поле, 2016. — 413 с. — ISBN 978-5-9950-0480-6.
• Айрапетов А. Р. Российская империя и Первая мировая война. 1916 год. Сверхнапряжение (руск.). — М.: Кучково поле, 2016. — 384 с. — ISBN 978-5-9950-0479-0.
• Barbusse, Henri. Le Feu: journal d'une escouade (фр.). — Paris: Flammarion, 1916.
• Барсуков Е. З. Артиллерия русской армии (1900–1917 гг.) (руск.). — М.: Наука, 1976.
• Buchan, John. A History of the Great War (англ.). — London: Thomas Nelson and Sons, 1922.
• Büchen, John. Memoirs of a Diplomat (руск.). — M.: Mezhdunarodnye otnosheniya, 1991.
• Gorodetsky, Gabriel. Grand Delusion: Stalin and the German Invasion of Russia (англ.). — New Haven: Yale University Press, 1999.
• Graves, Robert. Goodbye to All That (англ.). — London: Jonathan Cape, 1929.
• Маниковский А. А. Боевые снабжения русской армии в войну 1914–1918 гг. (руск.). — М.: ВЗОИ, 2004. — 730 с.
• Маркс, Карл. Деяния комиссии по расследованию «февральского наступления» на Северо-Западном фронте (руск.). — Москва: Госиздат, 1924.
• Nilléns, Robin. Generals of the Great War. Western Front 1914–1918 (руск.). — M.: AST, Astrel, 2005. — ISBN 1-85487-900-6.
• Paleologue, Maurice. An Ambassador's Memoirs (англ.). — London: Hutchinson, 1925.
• Paleologue, Maurice. Царская Россия во время мировой войны (руск.). — М.: Международные отношения, 1991.
• Rogers, Clifford J. The Oxford Illustrated History of the Crusades (англ.). — Oxford: Oxford University Press, 2002.
• Rogers, Donald W. Eisenhower's Last Battle: the campaign for the presidency 1952 (англ.). — Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1999.
• Rosenthal, David. Uppercase or Lowercase? A reference guide (руск.). — Москва: Руский язык, 1988. — ISBN 5-200-00316-4.
• Rogan, Eugene. The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East, 1914–1920 (англ.). — New York: Basic Books, 2015. — ISBN 978-0465023073.
• Роган Ю. Падение Османской империи. Первая мировая война на Ближнем Востоке, 1914–1920 гг (руск.). — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017. — 560 с. — ISBN 978-5-91671-762-4.
• Рохмистров В. Г. Авиация великой войны (руск.). — М.: ACT: ВЗОИ, 2004. — 730 с.
• Spiridovich, A. I. 1914 год (руск.). — М.: Кучково поле, 2016. — 330 с. — ISBN 978-5-9950-0479-0.
• Stevenson, David. 1914-1918: The History of the First World War (англ.). — London: Penguin Books, 2004. — ISBN 978-0140268171.
• Супотницкий М. В. Забытая химическая война 1915–1918 гг. (руск.).
• Шацило В. К. Первая мировая война 1914–1918. Факты. Документы (руск.). — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2003. — 480 с.
• Vassiliev, N. M. {{{загаловак}}} (руск.). — 2014. — Т. 25. — С. 590–600.
• Первая мировая война. Энциклопедический словарь (руск.). — М.: Весь мир, 2014. — 481 с. — ISBN 978-5-7777-0573-0.
• Zajonczkowski, A. M. Первая мировая война (руск.). — М.: Наука, 1976.

Знешнія спасылкі

• Літаратура аб першай сусветнай вайне
• Урланіс Б. Ц. Вайны і народанасельніцтва Еўропы. Першая сусветная вайна (1914—1918 гг.)
• Растуноў І. І. Рускі фронт першай сусветнай вайны. М .: «Навука», 1976
• І.Мартыненка. Служба ваенных паведамленняў напярэдадні і ў гады Першай сусветнай вайны