Перайсці да зместу

Паўночна-Заходні край

Гэты артыкул уваходзіць у лік выдатных
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Беларуска-Літоўскі край)
Шэсць губерняў Паўночна-Заходняга края Расійскай імперыі — карта, надрукаваная ў выдавецтве газеты «краёўцаў» «Kurjer Litewski» і названая «Карта шасці губерняў Літвы і Беларусі», паміж 1905—1910 гг.

Паўно́чна-Захо́дні край, або паўно́чна-захо́днія губе́рні, (рус. Северо-Западный край, або северо-западные губернии; польск.: Kraj Północno-Zachodni) — размоўная, публіцыстычная і афіцыйна-бюракратычная назва шасці губерняў Расійскай імперыі (Віленская, Ковенская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская і Віцебская губерні). Тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губерні») пачаў першапачаткова ўжывацца ва ўрадавай тэрміналогіі ў адносінах да Віленскага ваеннага генерал-губернатарства пасля скасавання ў Расійскай імперыі ўніяцтва (1839) як жаданне паказаць не толькі спадчынна-дынастычны, але і этнаканфесійна «рускі» характар гэтых зямель (Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай губерняў). Аднак да пачатку сялянскай рэформы (1861) і асабліва да паўстання 1863—1864 гадоў тэрмін «Паўночна-Заходні край» выкарыстоўваўся вельмі рэдка і не распаўсюджваўся на Віцебскую і Магілёўскую губерні. Да пачатку 1860-х гг. часцей за ўсё ў расійскай урадавай тэрміналогіі «паўночна-заходнія губерні» не вылучаліся асобна, а разам з «беларускімі» (Віцебскай і Магілёўскай губернямі) і «паўднёва-заходнімі губернямі» («Паўднёва-Заходнім краем» — Кіеўскім ваенным генерал-губернатарствам) прадстаўляліся сукупна і фігуравалі пад агульнай назвай «заходнія губерні» (ці «Заходні край»). Падпарадкаванне ў 1863 г. (з-за пачатку паўстання 1863—1864 гадоў) Віцебскай і Магілёўскай губерняў уладзе віленскага ваеннага генерал-губернатара распаўсюдзіла тэрмін «Паўночна-Заходні край» і на гэтыя («беларускія») губерні, што захавалася нават пасля выхаду ў 1869 г. Віцебскай і Магілёўскай губерняў з-пад улады віленскага генерал-губернатара. У расійскай імперскай ідэалогіі і ідэалогіі «заходнерусізму» тэрмін «Паўночна-Заходні край» фактычна абазначаў паўночна-заходнюю частку «адзінай Русі» — «Паўночна-Заходнюю Русь» («Паўночна-Заходнюю Расію»), што асабліва пачало прапагандавацца пасля паўстання 1863—1864 гадоў. Акрамя таго, замацаванне з 1860-х гг. за шасцю губернямі (Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай) назвы «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губерні»), нават пасля скасавання ў 1912 г. Віленскага генерал-губернатарства, фактычна было прызнаннем, што гэтая тэрыторыя з’яўляецца землямі былога Вялікага Княства Літоўскага і мае падобныя агульныя рысы ва ўсіх адносінах, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спецыфіцы кіравання і рэжыме законаў у гэтых губернях. З 1830-х гг. спецыфіка кіравання і рэжым законаў у паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губернях паступова набывалі выразна русіфікатарскі і дыскрымінацыйны характар у адносінах да многіх катэгорый мясцовага насельніцтва (у параўнанні з іншымі часткамі Расійскай імперыі). Плошча Паўночна-Заходняга края (шасці губерняў — Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай) у пачатку XX ст. складала 260 490 квадратных рускіх вёрст (ці 266 978 квадратных дзесяцін)[1]. Цэнтрам Паўночна-Заходняга края лічылася Вільня.

Аналагі тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]

Расійскія азначэнні губерняў да часу ўзнікнення тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]
Вялікае Княства Літоўскае, 1771 г.

Жаданне паказаць справядлівасць захопу зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку трох падзелаў (1772, 1793, 1795), праявілася ва ўзнікненні ў афіцыйна-бюракратычным справаводстве Расійскай імперыі тэрміну «губерні, вернутыя ад Польшчы» («губернии, возвращённые от Польши»)[2], які выкарыстоўваўся адразу з часу першага падзела (1772) да пачатку 1860-х гг.[3] У ходзе падзелаў Рэчы Паспалітай, калі адбываўся працэс усталявання расійскіх парадкаў у «нованабытых» губернях імперыі, у расійскім афіцыйным справаводстве выкарыстоўваліся таксама тэрміны «новадалучаныя ад Польшчы вобласці», «набытыя ад Польшчы вобласці», «зноў далучаныя да Расіі ад Польшчы губерні» і г.д.[4]

Даклад Галоўнага Праўлення вучылішч аб захаванні ў цэласці адукацыйнага фундуша з паезуіцкіх маёнткаў. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 35, № 27318 (фрагмент), 1818 год

З 1796 г., пачаткам царавання Паўла I, па сярэдзіну 1830-х гг. (нават пасля «Лістападаўскага паўстання») у адносінах да «новадалучаных» губерняў выкарыстоўваўся таксама тэрмін «польскія губерні» («нашы польскія губерні», «польскія правінцыі»), якія не планавалася злучыць з ваяводствамі Царства Польскага[5]. У справаводстве таксама можна было сустрэць тэрміны «літоўскія губерні» («літоўскія правінцыі», «Літва») і «беларускія губерні» («беларускія правінцыі»[6], «Белая Расія» альбо «Беларусія») у адносінах да адпаведных губерняў, якія так называліся сукупна. Зрэдку ўжываліся і тэрміны «Літоўскі край» і «Беларускі край»[7].

Пасля падаўлення Лістападаўскага паўстання (1830—1831) у адносінах да ўсіх губерняў, атрыманых Расійскай імперыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, пачаў стала выкарыстоўвацца аж да 1917 г. тэрмін «заходнія губерні» (альбо «Заходні край»)[8]. Землі былога Вялікага Княства Літоўскага ўваходзілі ў склад адасобленых суседніх генерал-губернатарстваў і не вылучаліся ў бюракратычнай тэрміналогіі асобна з «заходніх губерняў» (у першую чаргу, з-за падобнасці ўрадавай палітыкі ў адносінах да гэтых губерняў)[9]. Менавіта гэты тэрмін быў самым распаўсюджаным да пачатку 1860-х гг. у заканадаўчых актах Расійскай імперыі. У пачатку 1840-х гг. (у час эйфарыі ўрада пасля скасавання ўніяцтва і павелічэння колькасці праваслаўных у Расійскай імперыі за кошт былых уніятаў) і ў пачатку 1860-х гг. (у час чарговага абвастрэння адносін паміж мясцовым дваранствам і расійскай уладай) у афіцыйных дакументах імперыі можна было сустрэць і такія тэрміны (з узмацняльнай канатацыяй) як «нашы заходнія губерні» альбо «заходнія, вернутыя ад Польшчы губерні»[10].

Узнікненне тэрміна і яго расійскія аналагі з часу ўзнікнення

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля скасавання ў Расійскай імперыі ўніяцтва (1839) у адносінах да Кіеўскага ваеннага генерал-губернатарства (1832—1864), якое складалася з Валынскай, Падольскай і Кіеўскай губерняў, у афіцыйным расійскім справаводстве і прэсе пачаў паралельна выкарыстоўвацца тэрмін «Паўднёва-Заходні край» («паўднёва-заходнія губерні»), а адносна Віленскага ваеннага генерал-губернатарства (1832—1864) — тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губерні»)[11] ці «Заходні край» («заходнія губерні»), хоць тэрмін «Заходні край» («заходнія губерні») ужываўся паралельна для абазначэння ўсіх дзевяці «заходніх губерняў» (Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Ковенскай, Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў)[12][13]. Прычым, тэрмін «Заходні край» для абазначэння Віленскага ваеннага генерал-губернатарства быў больш распаўсюджаным да пачатку 1860-х гг., чым тэрмін «Паўночна-Заходні край»[14]. У тыя часы Віцебская і Магілёўская губерні не ўваходзілі ў склад Віленскага ваеннага генерал-губернатарства і не адносіліся да «паўночна-заходніх», а называліся «беларускімі». Да пачатку 1860-х гг. у заканадаўстве і справаводстве Расійскай імперыі «заходнія губерні» (як «паўночна-заходнія», так і «паўднёва-заходнія» і «беларускія»), калі пра іх ішла гаворка ў дакументах, часта прыводзіліся проста пералікам губерняў па імені альбо ўказаннем генерал-губернатарства (ці ваеннага губернатарства).

Тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» часцей сталі размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна ўжывацца з пачатку 1860-х гг., калі ў Расійскай імперыі пачала абмяркоўвацца і праводзіцца сялянская рэформа (1861), бо адносна губерняў Віленскага ваеннага генерал-губернатарства і Кіеўскага ваеннага генерал-губернатарства выпрацоўваліся розныя ўмовы надзялення сялян зямлёй, што было зафіксавана ў розных «Мясцовых палажэннях» для гэтых двух груп губерняў. Актуалізавала шырокае ўжыванне гэтых тэрмінаў наспяванне паўстання 1863—1864 гадоў. Пасля пераводу ў 1863 г. (з-за пачатку паўстання) Віцебскай і Магілёўскай губерняў пад уладу віленскага ваеннага генерал-губернатара тэрмін «паўночна-заходнія губерні» пачаў распаўсюджвацца і на гэтыя («беларускія») губерні.

У пачатку 1860-х гг. у расійскай імперскай ідэалогіі і афіцыйнай гістарычнай навуцы (асабліва заходнерусіцкага кірунку) тэрыторыя Паўночна-Заходняга края фактычна пачала трактавацца і разумецца як «Паўночна-Заходняя Русь» (альбо «Паўночна-Заходняя Расія»), Паўднёва-Заходняга края — «Паўднёва-Заходняя Русь» (альбо «Паўднёва-Заходняя Расія»), а цалкам «заходнія губерні» трактаваліся і разумеліся як «Заходняя Русь» (ці «Заходняя Расія», «Заходне-рускі край», «заходне-рускія губерні»). У расійскай імперскай ідэалогіі і афіцыйнай навуцы тэрмін «Паўночна-Заходняя Русь» таксама меў сваім адэкватам тэрмін «Белая Русь» (ці «Беларусія і Літва»), «Паўднёва-Заходняя Русь» — «Заходняя Маларосія». Цалкам Украіна («Малая Русь» ці «Маларосія») называлася як «Паўднёвая Русь» ці «Паўднёвая Расія»[15][16]. Самі «беларусы» і «маларусы» разглядаліся не як самастойныя народы, а разам з «вялікарусамі» як тры галіны адзінага «рускага народа», які павінен быць выключна праваслаўным па веры.

Напачатку ў публіцыстыцы заходнерусістаў Паўночна-Заходні край называўся тэрмінам не «Паўночна-Заходняя Русь», а проста — «Заходняя Русь», па аналогіі, як Паўночна-Заходні край яшчэ пэўны час працягваў размоўна называцца як «Заходні край»[17]. Адсюль і ўтварылася вызначэнне кірунку ідэалогіі — «заходнерусізм». (А Паўднёва-Заходні край напачатку ў тэрміналогіі заходнерусістаў так і называўся як «Паўднёва-Заходняя Русь»).

Тэрміналогія ў асяроддзі карэнных дваран края

[правіць | правіць зыходнік]
«Захоплены край» (жоўты колер) на фоне граніц Рэчы Паспалітай (1771) і Расійскай імперыі (1834)

Карэнныя дваране (шляхта) шасці губерняў Паўночна-Заходняга краю, якія былі прамымі нашчадкамі шляхты Вялікага Княства Літоўскага і пераемнікамі яе культуры і звычаяў, ужывалі ў сваім коле на працягу XIX — пачатку XX ст. адносна гэтых губерняў тэрміны «былое Вялікае Княства Літоўскае», «землі былога Вялікага Княства Літоўскага», «Літва»[18], а ў афіцыйных зваротах у адміністрацыйныя ўстановы (услед за расійскімі ўрадавымі чыноўнікамі) тэрміны «Тутэйшы Край» (па-руску — «Здешний Край») альбо проста «Край»[19]. Прычынай гэтага было тое, што знешнія межы Вялікага Княства Літоўскага па стану да першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) амаль супадалі са знешнімі межамі шасці губерняў Паўночна-Заходняга края, таму гэты «край» поўнасцю асацыяваўся ў мясцовай шляхты (якая называла сябе і як «літоўцы» (па-польску «літвіны»)[20][21], і як «палякі»[22]) са сваёй былой дзяржавай. Да таго ж рускае слова «край» («вобласць») у польскай мове мае і значэнне «краіна» («Kraj»).

У асяроддзі мясцовай шляхты таксама ўзнік і тэрмін «захоплены край» (па-польску «kraj zabrany»), які меў сентыментальную і высокаэмацыянальную афарбоўку незадаволенасці існуючым становішчам — адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці. У цэлым жа да «заходніх губерняў» у асяроддзі мясцовых дваран, якія марылі аднаўлення федэратыўнай Рэчы Паспалітай, выкарыстоўвася польскамоўны тэрмін «ziemie zabrane» («захопленыя землі»)[23], бо расійская ўлада цвёрда лічыла іх «заходне-рускімі» і не жадала ні ў якім разе ўключаць («аддаваць») у склад супольнай аўтаноміі з польскімі землямі (Царствам Польскім), што нейкім чынам нагадвала б вобраз былой Рэчы Паспалітай. Да «захопленых зямель» адносілася таксама і Курляндыя — Курляндская губерня Расійскай імперыі. У Царстве Польскім, нягледзячы на падабенства ўнутрыпалітычнай сітуацыі (апазіцыйнасць мясцовай эліты) з «заходнімі губернямі», задачы масавай русіфікацыі і насаджэння праваслаўя да паўстання 1863—1864 гадоў не ставіліся, а землі прызнаваліся этнічна польскімі[24].

Сучасныя аналагі тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]

У сучаснай беларускай і іншых гістарыяграфіях тэрмін «Паўночна-Заходні край» часам мае сваім адпаведнікам тэрмін «літоўска-беларускія землі Расійскай імперыі» (альбо «беларуска-літоўскія землі Расійскай імперыі», «беларуска-літоўскія губерні Расійскай імперыі», «літоўска-беларускія губерні Расійскай імперыі», «літоўска-беларускі край Расійскай імперыі» і г.д.) і суадносіцца з тэрыторыяй сучаснай Літвы (Рэспублікі Літва) і Беларусі (Рэспублікі Беларусь), хоць тэрыторыя Паўночна-Заходняга края была шырэйшаю, чым сучасная супольная тэрыторыя гэтых дзвюх дзяржаў.

Прычына ўзнікнення і замацавання тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]

Ідэалагічная функцыя тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]

Тэрмін «Паўночна-Заходні край» узнік у 1840-ыя гг. у асяроддзі расійскай імперскай бюракратыі і прастола не проста ў геаграфічным значэнні (для абазначэння паўночна-заходняй ускраіны Расійскай імперыі), але і набыў выразную ідэалагічную афарбоўку. У афіцыйнай ідэалогіі пасля скасавання ўніяцтва (1839) у Расійскай імперыі ён стаў аналагам тэрміна «Паўночна-Заходняя Расія» («Паўночна-Заходняя Русь») для абазначэння зямель («края»), якія да другога падзела Рэчы Паспалітай (1793) уваходзілі ў склад Вялікага Княства Літоўскага. Аднак тэрмін «Паўночна-Заходні край» стаў асабліва шырока выкарыстоўвацца ў пачатку 1860-х гг. у сувязі з узнаўленнем напярэдадні і пасля паўстання 1863—1864 гадоў ідэалагічнай барацьбы з мясцовым каталіцкім дваранствам за права на землі былога Вялікага Княства Літоўскага і працягам легітымацыі ў грамадскай думцы еўрапейскай супольнасці гэтых зямель як «спрадвечна рускіх». Па сутнасці ж прыняцце расійскай уладай у 1860-ыя гг. для шасці губерняў Расійскай імперыі (Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў) супольнага тэрміна «Паўночна-Заходні край», наадварот, было фактычна прызнаннем, што гэтая тэрыторыя з’яўляецца землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, не зніклага са свядомасці салідарызаванага карэннага дваранства, якое было спадкаемцам яго гісторыі і традыцый.

Дынастычныя падставы легітымацыі валодання краем

[правіць | правіць зыходнік]
Медаль «Отторженная возвратихъ» з выявай Двухгаловага арла, трымаючага карты зямель Рэчы Паспалітай, далучаных да Расійскай імперыі ў 1772 і 1793 гадах

Само далучэнне да Расійскай імперыі зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку трох падзелаў (1772, 1793, 1795), праходзіла пад лозунгамі расійскай імперскай ідэалогіі аб адзінстве ў траічнасці «усіх Расій» (Вялікай, Белай і Малай Расіі) і заяўлася як легітымны працэс «збірання рускіх зямель». Адразу пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 (а затым і другога ў 1793) расійская расійская імператрыца Кацярына II аб’явіла захопы тэрыторый як справядлівы працэс вяртання («Отторженная возвратихъ»  (руск.)) пад уладу расійскага прастола і ва ўлонне праваслаўнай царквы «спрадвечна рускія землі» Кіеўскай Русі (т.зв. «Заходнюю Русь» альбо «заходне-рускія землі»), нібыта гістарычна адарваныя ў свой час (XIII—XV стст.) пад прымусовую ўладу літоўцаў і палякаў, якія змянілі «рускае аблічча» гэтых зямель, насадзіўшы там «польскую шляхецкую культуру», польскую мову, уніяцтва і каталіцызм[25].

Так, у 1795 г. Кацярына II афіцыйна заяўляла, што ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай не захапіла «ніводнага кавалка польскай зямлі» і мае поўнае права на «Літву», бо яшчэ кіеўскім князем Уладзімірам Полацк быў аддадзены свайму старшаму сыну Ізяславу, а апошні аддаў Літву свайму сыну Святаславу[26], які не меў патомства. Імператрыца таксама ўказвала, што «ва ўсёй Літве» у XVII ст. усе справы ў судах вяліся на «рускай мове», што гады азначаліся ад стварэння свету па грэчаскаму вылічэнню і што цэрквы будаваліся алтарамі на ўсход, а «паўднёва-заходнюю Русь» самі палякі называлі Чырвонай Руссю[27][28]. Кацярына II лічыла, што парушаць усе прывілеі далучаных зямель адразу непрыстойна і памылкова, аднак і не след называць іх чужаземнымі і абыходзіцца з імі такім чынам: «Іх трэба найлягчэйшым спосабам прывесці да таго, каб яны абруселі»[29].

У цараванне расійскіх імператараў Паўла I, Аляксандра I і Мікалая I прапаганда тэорыі аб адзінстве «трох Расій» (Вялікай, Белай і Малай Расіі), адзінстве «рускага народа» у трох галінах (вялікарусаў, беларусаў і маларусаў) і «рускасці» края стала менш актыўнай. Расійская ўлада пры Паўле I і Аляксандры I маўкліва прызнавала этнічную, канфесійную і культурную своеасаблівасць сваіх заходніх ускраін і наяўнасць шматлікай, апазіцыйна настроенай мясцовай «польскай шляхты» (эліта якой была адукаванай і заможнай праслойкай са сваімі інтарэсамі), а ў бюрактарычнай тэрміналогіі ўрада «заходнія губерні» часам называліся нават як «нашы польскія губерні» (у супастаўленні з землямі Царства Польскага)[30]. Пры Паўле I і Аляксандры I, якія давалі абяцанні і захоўвалі надзеі ў мясцовага дваранства на адраджэнне Рэчы Паспалітай на чале з расійскім манархам, у афіцыйнай бюракратычнай тэрміналогіі пачаў выкарыстоўвацца замест фразы «губерні, вернутыя ад Польшчы» выраз «губерні, далучаныя ад Польшчы», які адносіўся да губерняў, атрыманых Расійскай імперыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай[31]. Часам тэрмін «губерні, далучаныя ад Польшчы» не распаўсюджваўся на «беларускія губерні» (Віцебскую і Магілёўскую губерні), якія былі атрыманы ў ходзе першага падзела (1772) і заўжды лічыліся расійскімі ўладамі за «рускія» землі. Гэтым падкрэслівалася афіцыйнае (і прапагандысцкае) стаўленне ўлады да гэтых частак імперыі[32].

Канфесійны падыход у легітымацыі валодання краем

[правіць | правіць зыходнік]

Пры Мікалаі I ужо ў ходзе паўстання 1830—1831 гадоў тэрмін «губерні, вернутыя ад Польшчы» пачаў зноў выкарыстоўвацца ўрадам у адносінах да ўсіх «заходніх губерняў»[33], а пасля пачалося ўзмоцненае наступленне на каталіцызм і польскую мову ў «заходніх губернях». Аднак толькі скасаванне ўніяцтва ў 1839 г. актывізавала ідэалагічныя захады ўлад па падмацаванні легітымнасці валодання «заходнімі ўскраінамі» і пацягнула за сабой правядзенне новых уніфікацыйных мерапрыемстваў. Заходнія губерні («Заходні край») у афіцыйнай ідэалогіі былі аб’яўлены «Заходняй Руссю» («Заходняй Расіяй»), «вернутымі ад Польшчы старажытнымі абласцямі»[34]. Калі да таго заходнія губерні разглядаліся толькі як дынастычная (з часоў Кіеўскай Русі) спадчына расійскіх імператараў, то перавод уніятаў у праваслаўе («рускую веру») успрымаўся як духоўнае і этнічнае «вяртанне» насельніцтва «спрадвечна рускіх зямель»[35], бо ў тыя часы ў Расійскай імперыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнанне[36]. У вядомай просьбе ўніяцкага святарства ад 12 лютага 1839 г. да расійскага імператара Мікалая I падчас Полацкага царкоўнага сабора адзначалася: «З адарваннем ад Русі, у смутныя часы, заходніх яе абласцей Літвою, і наступным пасля далучэннем іх да Польшчы, Рускі праваслаўны народ падвергнуўся ад іх цяжкаму выпрабаванню»[37]. Афіцыйны рускі гісторык Мікалай Устралаў (1805—1870), які зблізіўся з міністрам народнай асветы Сяргеем Уваравым і супольна з ім распрацаваў «тэорыю афіцыйнай народнасці», пачаў з падачы ўлад прапагандаваць у навуцы, публіцыстыцы і афіцыйных падручніках па гісторыі ідэі аб «спрадвечна рускім» паходжанні сялянскага насельніцтва заходніх губерняў. Устралаў прыдумаў у 1839 г. схему рускай гісторыі, паводле якой Вялікае Княства Літоўскае («Літоўскае княства») было, па сутнасці, «рускай» дзяржавай, «Заходняй Руссю», якая была ўз’яднана з «Усходняй Руссю» (Маскоўскай дзяржавай) у адно цэлае — Расійскую імперыю, «і з той пары літоўская гісторыя павінна змоўкнуць»[38].

Сярод самых значных уніфікацыйных мерапрыемстваў было выданне ўказа Мікалая І ад 25 чэрвеня 1840 г. «Аб распаўсюджанні сілы і дзеяння Расійскіх грамадзянскіх законаў, на ўсе Заходнія, вернутыя ад Польшчы, вобласці», якім канчаткова скасоўвалася дзеянне тых асобных артыкулаў трэцяга Статута ВКЛ, што яшчэ ўжываліся ў Расійскай імперыі ў Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гродзенскай і Мінскай губернях і Беластоцкай вобласці, і ўводзіў дзеянне там толькі агульнарасійскіх законаў[39]. Ва ўказе ўтрымліваліся такія радкі: «… у некаторых заходніх, вернутых ад Польшчы абласцях, мы прызналі за дабро распаўсюдзіць цалкам сілу і дзеянне Расійскіх законаў на гэтыя спрадвеку рускія па паходжанні, норавах і звычаях іх жыхароў вобласці»[40]. Жадаючы паказаць «рускі», а не «літоўскі» ці «польскі» характар заходніх губерняў, расійскімі ўладамі Віленскае ваеннае генерал-губернатарства пачало з 1840-х гг. паралельна называцца як «Паўночна-Заходні край» (ці «Заходні край»), а Кіеўскае ваеннае генерал-губернатарства як «Паўднёва-Заходні край»[41]. Магілёўская і Віцебская губерні, якія ўваходзілі ў склад Віцебскага генерал-губернатарства, называліся «беларускімі» і іх «рускасць» не ставілася пад сумненне, хоць яны таксама адносіліся да «заходніх губерняў».

Пасля скасавання ўніяцтва цэнтральная і мясцовая генерал-губернатарская ўлада надавала пільную ўвагу русіфікацыі, галоўным чынам праз насаджэнне праваслаўя (з яго царкоўнаславянскай мовай набажэнстваў), аднак усё ж стрымана глядзела на «адзінавернасць», «рускасць», «аднапляменнасць» (тэорыю адзінства «рускага народа» у трох галінах) сялянскага насельніцтва заходніх губерняў[42]. Нягледзячы на тое, што ўніяты заходніх губерняў былі пераведзены ў праваслаўе, у краі была значная доля католікаў — з асабліва высокім працэнтам у Ковенскай, Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях. Мясцовая шляхта, нават тая, якая памятала, што яе продкі былі праваслаўнымі і называлі сябе два стагоддзі назад «рускімі» (па-польску — «русінамі»)[43], упарта супраціўлялася спробам асіміляцыі і была гатова цярпець усялякія нягоды, але захоўваць каталіцызм[44]. Распаўсюджанне афіцыйнай ідэалогіі і масавае насаджэнне рускай мовы ў краі сярод мясцовых сялян у тыя часы было немагчымым з-за адсутнасці шырокай сеткі школ і дастатковага штату настаўнікаў, а галоўнае — прыгоннага становішча сялян, што захоўвала іх непісьменнасць і стрымлівала ў маёнтках і межах царкоўных прыходаў.

Актуалізацыя ідэалагічнай барацьбы за валоданне краем

[правіць | правіць зыходнік]

Менавіта ў час царавання расійскага імператара (1855—1881) Аляксандра II прапаганда тэорыі адзінства «рускага народа» у трох галінах актывізалася, атрымала новае развіццё, стала адной з прычын нараджэння «заходнерусізму», а тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» пачалі пастаянна і шырока выкарыстоўвацца[45].

Пасля паражэння Расійскай імперыі ў Крымскай вайне (1853—1856) сярод дваран Царства Польскага і заходніх губерняў адрадзіліся надзеі на стварэнне нейкай асобнай аўтаноміі (якая б ахоплівала тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай да першага падзелу ў 1772 г.), аднаўленне дзейнасці ўніверсітэтаўВаршаве і Вільні), асобнае заканадаўства і інш. У час свайго візіту ў Варшаву ў маі 1856 г. новы імператар Аляксандр II адмовіў дваранам у іх жаданнях. Найбольш уражлівай стала фраза цара па-французску «Pas de rêveries» (г.зн. «Ніякіх мрояў»). Гэта стала пачаткам радыкалізацыі настрояў дваран і мяшчан Царства Польскага і «заходніх губерняў», а таксама штуршком да стварэння планаў вызвалення ад расійскага панавання шляхам узброенага паўстання. У адрозненне ад паўстання 1830—1831 гадоў, дзе асноўнай сілай паўстанцаў была рэгулярная армія Царства Польскага і шляхецкія канфедэрацыі «заходніх губерняў», новае паўстанне па адраджэнні Рэчы Паспалітай у яе былых межах было вырашана ўзняць з шырокім прыцягненнем мяшчанскага і сялянскага насельніцтва. Разгарнулася ідэалагічная барацьба ў першую чаргу за прыхільнасць шматлікага сялянскага насельніцтва «заходніх губерняў», як з боку лідараў будучага паўстання, так і царскага ўрада[46].

Зрабіўшы для дваран некаторыя другасныя саступкі (зняцце 29 сакавіка 1855 г. ваеннага становішча, уведзенага 21 лютага 1855 г. у Царстве Польскім, Курляндскай, Ковенскай, Віленскай, Гродзенскай, Валынскай і Падольскай губернях у сувязі з Крымскай вайной; амністыя для ўдзельнікаў паўстання 1830—1831 гадоў; дазвол выкладання польскай мовы ў Віленскай навучальнай акрузе і г.д.), імператар Аляксандр II адначасова працягваў русіфікацыю «заходніх губерняў» і ўводзіў новыя абмежаванні[47]. А самае галоўнае — урад рыхтаваў сялянскую рэформу (1861) у імперыі, умовы правядзення якой у «заходніх губернях» неслі ў сабе выразныя русіфікатарскія мэты[48]. Не толькі русіфікацыя школы і аправаслаўленне, але і ўбіванне кліна паміж мясцовымі дваранамі і сялянамі на маёмаснай глебе ўрад палічыў за лепшы сродак «дэпаланізацыі» губерняў[49].

Незадаволенне мясцовых дваран і іх актыўная падтрымка хваляванняў у Варшаве вымусілі ўжо ў жніўні 1861 г. увесці ў Віленскім ваенным генерал-губернатарстве ваеннае становішча. Вылучаныя лідары дваран літоўска-беларускіх губерняў граф Віктар Старжынскі і Аляксандр Лапа спрабавалі знайсці кампраміс і прапаноўвалі ўраду ўвесці аўтаномію ў сферы культуры, адукацыі і самакіраванні[50][51]. Яны хадайнічалі аб дазволе развіцця свайго края ад імя «усяго народа», тым адмаўляючы афіцыйны «дагмат» аб рускасці сваіх сялян. У сваіх праектах карэнныя дваране рабілі акцэнт і на развіцці пачатковай адукацыі сялян (просячы перадаць іх асвету ў свае рукі) і пачалі адкрываць школы (на польскай і беларускай мовах) пры маёнтках, бо ўрад пасля скасавання прыгону актыўна абмяркоўваў у 18611862 гг. і праект адукацыйнай рэформы ў імперыі[52].

Сепаратысцкія настроі і актыўнасць дваран у барацьбе за прыхільнасць сялян прывялі да прымянення ўрадам супрацьмер. Традыцыйнае расійскае ўрадавае і грамадскае стаўленне да рускасці грунтавался на тым, што да рускага народа адносіліся толькі асобы праваслаўнага спавядання, выхаваныя ў праваслаўным асяроддзі (у сям’і праваслаўных бацькоў)[53]. У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях (не кажучы пра Ковенскую) яшчэ быў значным працэнт сялян-каталікоў, а землі (акрамя «Жамойці» — Ковенскай губерні) называліся «Літвой», а самі жыхары — «літоўцамі» («літвінамі»), да якіх маянткоўцы і святары адносілі і мясцовых сялян[54].

Лінгвістычны падыход у легітымацыі валодання краем

[правіць | правіць зыходнік]
Тэндэнцыйная этнаграфічная карта Віленскай губерні (у кнізе «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния»), зробленая афіцэрам Генеральнага штаба Расійскай імперыі А. Коравам, 1861 г. Мяжа паміж літоўскім (балтамоўным) і нелітоўскім насельніцтвам была праведзена на падставе канфесійнай прыкметы: каталіцкае насельніцтва было аўтаматычна аднесена да «літоўцаў», а праваслаўнае насельніцтва было аднесена да славян — «беларусаў», «крывічоў» (славянскага племені з часоў Кіеўскай Русі) і «чарнарусаў»[55]

У гэтай сітуацыі для доказаў рускасці «літоўскіх губерняў» адміністрацыяй віленскага ваеннага генерал-губернатара Уладзіміра Назімава быў выкарыстаны вельмі неардынарны для кіравання ўскраінамі імперыі лінгвістычны падыход, паводле якога галоўная роля ў вызначэнні рускасці асобы адводзілася мове[35][56]. У пачатку 1860-х гг. расійскі ўрад таксама стаў фінансаваць ідэолагаў «заходнерусізму» (Міхаіл Каяловіч, Ксенафонт Гаворскі і інш.), якім была пастаўлена задача акцэнтоўваць «адзінапляменнасць» і «адзінавернасць» славянамоўнага сялянскага насельніцтва «заходне-рускага края» і абгрунтоўваць, што Беларусь як «Заходняя Расія» з’яўляецца непадзельнай часткай «адзінай Расіі», а «беларусы» — арганічнай часткай «адзінага рускага народа», якой не трэба самастойнае культурнае і палітычнае развіццё без астатняй Расіі[57]. Так, Міхаіл Каяловіч у 1863 г. заявіў у часопісе славянафіла Івана Аксакава «День», што Беларусія — гэта «усё тое племя, якое мовіць беларускай гаворкай», і апісаў арэал рассялення беларусаў, ахопліваючым Віцебскую губерню, частку Магілёўскай і Мінскай, большую частку Гродзенскай і Віленскай і малую частку Ковенскай губерняў[58].

У сувязі з узрослай апазіцыйнасцю карэнных дваран («палякаў») адміністрацыя Віленскага ваеннага генерал-губернатарства разглядала мясцовых сялян (у першую чаргу — праваслаўных) у якасці галоўнай апоры ўрада і імперыі на яе «заходніх» ускраінах, а таксама ставіла задачу велікарускай землеўласніцкай каланізацыі края, у якой удзельнічалі б прадстаўнікі не толькі дваран, але і іншых саслоўяў[59]. Менавіта з 1863 г. шэсць літоўска-беларускіх губерняў губерняў, упершыню аб’яднаных разам пад уладай аднаго генерал-губернатара — віленскага, у афіцыйных дакументах Расійскай імперыі пачынаюць пастаянна афіцыйна называцца як «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губерні»), выразна набыўшы ідэалагічную афарбоўку і значэнне «Паўночна-Заходняй Расіі» («Паўночна-Заходняй Русі»)[60].

З гэтай мэтай уладамі рабіліся маштабныя захады, каб распаўсюдзіць назву «беларусы» на ўсё славянамоўнае сялянскае насельніцтва края. Яшчэ ў канцы 1850 — пачатку 1860-х гг. з друку выйшаў шэраг (часам супярэчных адзін аднаму) афіцыйных этнаграфічных і статыстычных даследаванняў (М. Лябёдкіна, А. Коравы, П. Баброўскага, Д. Афанасьева і інш.), дзе большая частка славянамоўнага насельніцтва Гродзенскай і Віленскай губерняў называлася не «літоўцамі» («літвінамі») ці «палякамі», а «беларусамі», «чарнарусамі» і нават «крывічамі» (у апошнім выпадку расійскія навукоўцы спрабавалі вярнуць насельніцтву назву племені з часоў Кіеўскай Русі)[61][62][63][64].

У пачатку 1860-х гг. мясцовыя расійскія ўлады, асабліва папячыцель Віленскай навучальнай акругі А. Шырынскі-Шыхматаў, спрабавалі выкарыстоўваць «беларускую гаворку» («белорусское наречие») з друкам толькі на кірыліцы («русскими буквами») у ідэалагічным спаборніцтве з карэннымі (каталіцкімі і польскамоўнымі) дваранамі, якія разгарнулі друк на літоўскай («жмудзінскай») і беларускай гаворках для сялян лацініцай[65][66]. А ў 1863 г. з ухвалы адміністрацыі Віленскага ваеннага генерал-губернатарства ў прапагандысцкіх мэтах для распаўсюджвання сярод сялян Віленскай і Гродзенскай губерняў назвы «беларусы» (якія аб’яўляліся часткай «рускага народа») кіраўніцтвам Віленскай навучальнай акругі была выдадзена ў Вільні ў друкарні А. Сыркіна кніга ананімнага аўтара (аўтараў) пад назвай «Рассказы на белорусском наречии» (1863). У якасці чытання для народных школ кнігу было загадана выкарыстоўваць з 1863 г. ва ўсёй Віленскай навучальнай акрузе[67].

Вяртанне да канфесійнага прынцыпа вызначэння рускасці края

[правіць | правіць зыходнік]
Тэндэнцыйная карта дзевяці губерняў «Заходне-рускага края», створаная афіцыйнай расійскай імперскай навукай, дзе праваслаўныя («рускае племя») адзначаны зялёным колерам, а каталікі — цёмна-ружовым (1864 г.). Картограф А. Ф. Рыціх

Аднак з пачаткам паўстання 1863—1864 гадоў расійскія ўлады адмовіліся ад «эксперыментаў» у вызначэнні рускасці насельніцтва толькі праз лінгвістычны (і этнанімічны) падыход, які не дапамог прадухіліць сепаратысцкія настроі і паўстанчыя дзеянні[35]. Пасля прызначэння папячыцелем Віленскай навучальнай акругі Івана Карнілава яны згарнулі падтрымку друку на беларускай мове, палічыўшы, што без аправаслаўлення насельніцтва русіфікацыя не з’яўляецца дастатковай, і працягвалі перавод католікаў у праваслаўе[35][68]. Разам з заявамі, што беларусы — частка рускага народа, афіцыйныя ўлады і навука дадавалі, што беларуская мова і культура з’яўляюцца другараднымі і малазначнымі, а выкладанне ў школах пачалося толькі на рускай мове[69][70].

Віленскі генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў, угадваючы настроі цэнтральнай улады, сцвярджаў у сваёй запісцы расійскаму імператару Аляксандру II, што ў заходніх губернях «праваслаўе злучана з паняццем аб рускай народнасці, у той жа час, наадварот, паляк і католік складаюць адно»[71]. Адразу пасля паўстання 1863—1864 гадоў урадам былі выдадзены тэндэнцыйныя этнаграфічныя атласы Аляксандра Рыціха («Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям», Санкт-Пецярбург, 1864 г.) і Родрыга Эркерта («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России», Санкт-Пецярбург, 1864 г.), якія паказвалі этнічную структуру насельніцтва «заходніх губерняў» («заходне-рускага края») Расійскай імперыі, дзе для доказаў рускасці зямель праваслаўныя жыхары (галоўным чынам — мясцовыя славянамоўныя сяляне) у «Заходнім краі» лічыліся за «рускіх», колькасць якіх была наўмысна павялічана, а дваране-каталікі — «палякамі»[72][73].

Акрамя таго, у Вільні ў 1864 г. была створана Віленская археаграфічная камісія, а ў Кіеве — цэнтры Паўднёва-Заходняга краю — працягвала працаваць (з 1843 г.) Кіеўская археаграфічная камісія, якім была пастаўлена задача адшукаць і прывесці ўсе «доказы» (у тым ліку — для іншаземнага чытача), што ўсё насельніцтва Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў было і з’яўляецца «рускім» на падставе перш за ўсё праваслаўнага веравызнання[74]. Гэтыя і іншыя мерапрыемствы ўлад павінны былі служыць практычным пацверджаннем рашэння Заходняга камітэта ў 1864 г. аб тым, што «Паўночна-Заходні край з’яўляецца рускім, складаючым старажытную спадчыну Расіі». Пасля задушэння паўстання 1863—1864 гадоў расійская ўлада і афіцыйная навука ўсё часцей сталі называць карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) дваран у краі «палякамі», а тэрмін «літоўцы» («літвіны») ужываць у дачыненні да балтамоўнага насельніцтва Ковенскай і Віленскай губерняў[75][76].

Непаслядоўнасць працэсаў уніфікацыі і русіфікацыі края

[правіць | правіць зыходнік]

Расійская ўлада імкнулася да ўніфікацыі кіравання і гамагенізацыі насельніцтва. Указаныя канцэпцыі (канфесійная і моўная) адмаўлялі этнасу ў праве быць негамагенным у этнанімічных, моўных, культурных і нават канфесійных адносінах, не прымалі варыятыўнасці. У мэтах апраўдання валодання тэрыторыямі выкарыстоўваліся любыя выгадныя факты і акцэнтаваліся другарадныя характарыстыкі. Канфесійны і моўны крытэрыі (прынцыпы), пакладзеныя ў складанне расійскай этнічнай статыстыкі, карт і ідэалогіі, ігнаравалі і не ўлічвалі наяўнасць структуры нефармальных сувязей сярод насельніцтва[77].

Акрамя таго, сама непаслядоўнасць у вызначэнні крытэрыяў «рускасці» і тапанімічным найменні губерняў былі абумоўлены тым, што расійская ўлада імкнулася не толькі да «абрусення края», «зліцця з Расіяй», але таксама думала аб адміністрацыйным кантролі і спакоі ў паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губернях[71][78]. Многім высокім чыноўнікам расійскага ўрада хуткая русіфікацыя і аправаслаўленне края здаваліся цяжкімі ці немагчымымі з-за супраціўлення русіфікацыі сярод мясцовага насельніцтва і адсутнасці ў краі значнага працэнта чыноўнікаў, вайскоўцаў, святароў, настаўнікаў і маянткоўцаў з ліку рускіх (вялікарусаў) — і яны думалі больш аб прадухіленні перадумоў новага паўстання. Таму практычныя мерапрыемствы па ўстанаўленні кантроля над краем не заўсёды адпавядалі заяўленай ідэалогіі «рускасці» края і «адзінства рускага народа» у трох галінах, а асіміляцыя пасля 1864 г. была непаслядоўнай — толькі культурнай асіміляцыяй, якая мела знешні, павярхоўны характар: распаўсюджваліся руская (велікаруская) мова і праваслаўе[71].

Спецыфіка кіравання і рэжыма законаў

[правіць | правіць зыходнік]

Стратэгія кіравання

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай на «новадалучаных» тэрыторыях была ўсталявана ў першую чаргу ўлада генерал-губернатараў[80]. У Расійскай імперыі стратэгіяй утрымання заваяваных тэрыторый былі асіміляцыя (русіфікацыя) карэннага насельніцтва і ўніфікацыя кіравання (распаўсюджанне агульнаімперскіх законаў і ўстаноў). Адсюль галоўнай задачай генерал-губернатараў на заваяваных ускраінах было спрыянне найскарэйшай падрыхтоўцы насельніцтва ўскраіны (праз паступовую ліквідацыю ранейшых юрыдычных норм, парадкаў і звычаяў) да ўспрыняцця агульных правіл кіравання — поўнай інкарпарацыі ў склад імперыі на аснове губернскай сістэмы кіравання (без прамежкавага — генерал-губернатарскага ўзроўню), ператварэння захопленых зямель у звычайныя расійскія губерні[81]. Адметнымі рысамі інстытута генерал-губернатарства былі яго надзвычайны і палітычны характар, які перавышаў значэнне іншых устанаўленняў, а таксама ваенны кампанент яго дзейнасці і статус у палітычнай іерархіі Расійскай імперыі[82].

Рэжым законаў

[правіць | правіць зыходнік]

Расійская ўлада разумела, што працэс уніфікацыі кіравання, русіфікацыі і аправаслаўлення зямель былой Рэчы Паспалітай, дзе было шмат уніятаў, каталікоў, іудзеяў, дзе мясцовая эліта (шляхта) карысталася ў царкоўнай, адукацыйнай і адміністрацыйнай сферах польскай мовай і дзе былі выразна адметныя культура і звычаі ўсяго мясцовага насельніцтва, зойме працяглы час. Рэжым законаў на тэрыторыі Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў на працягу XIX ст. пэўнымі крокамі змяняўся ад своеасаблівага ў параўнанні з многімі іншымі губернямі Расійскай імперыі, калі спачатку былі захаваны некаторыя старыя юрыдычныя нормы Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай (галоўным чынам, судовага і эканамічнага характару), усё больш як да агульнарасійскага ўзору, так і абмежавальнага і дыскрымінацыйнага характару да мясцовых жыхароў (асабліва пасля падаўлення паўстання 1863—1864 гадоў), што зноў рабіла адметнымі ў Расійскай імперыі гэтыя былыя землі Рэчы Паспалітай.

Так, былі ўведзены выключныя законы, галоўным чынам, рэпрэсіўнага характару ў адносінах да мясцовага дваранства: абмежаванні прыёму «палякаў» на службу ў родных губернях; прымусовая ваенная ці грамадзянская служба мясцовых дваран (абавязак выслугі гадоў у карэнных рускіх губернях); абмежаванні ў выкарыстанні звыклай для мясцовых дваран (за стагоддзі ўжывання) польскай мовы ў мясцовым афіцыйным справаводстве і сістэме адукацыі; русіфікацыя грамадскага жыцця[83]; забароны навучання ў замежных універсітэтах; забарона католікам (пасля 1863 г.) працаваць у адукацыйных установах (школах і гімназіях) заходніх губерняў; абмежаванні ў перамяшчэнні і жыхарстве ў расійскіх губернях і за мяжой імперыі; кантрыбуцыйныя зборы[84]; розныя забароны адносна каталіцкага касцёла і пратэкцыянізм адносна праваслаўнай царквы; прымусовыя пераводы сялян з уніяцтва і каталіцтва ў праваслаўе; увядзенне з 1870-х рускай мовы замест польскай у дадатковае каталіцкае набажэнства ў касцёлах; мэтанакіраванае насаджэнне рускага («вялікарускага») землеўладання; службовыя перавагі і ільготы для набыцця маёнткаў з казённых і канфіскаваных зямель для асоб «рускага паходжання»; забароны ў выкарыстанні «нацыянальнай» вопраткі для «палякаў» (кунтушы, канфедэраткі і г.д.) і яўрэяў; мяжа яўрэйскай аселасці і г.д. Адным з самых дыскрымінацыйных пастанаўленняў быў закон ад 10 снежня 1865 г., накіраванны на памяншэнне працэнта «польскага» землеўладання ў краі: паводле закона «асобам польскага паходжання»[85] забаранялася купляць зямлю (маёнткі) у «заходніх губернях», якую можна было атрымаць і перадаць толькі па спадчыне (хоць часам рабіліся нешматлікія выключэнні, асабліва для лаяльных дваран)[86]. Гэты закон быў скарэктаваны толькі ў 1905 г. у ходзе ліберальна-дэмакратычнай рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расіі[87]. Пасля закрыцця ў 1832 г. Віленскага ўніверсітэта і ў 1864 г. Горы-горацкага земляробчага інстытута ў літоўска-беларускіх губернях (паводле «дэпаланізатарскай» палітыкі ўлад) адсутнічалі вышэйшыя навучальныя ўстановы са статусам універсітэта для хрысціян: толькі дзейнічалі (з перапынкамі) дзясяткі рэлігійных вышэйшых навучальных устаноў для іудзеяў (ешыботы ў Валожыне, Міры, Пінску, Брэсце, Слуцку, Гродне, Любавічах, Слабодцы[88], Цельшах і інш.); а ў 1911 г. быў толькі адкрыты філіял Маскоўскага гісторыка-археалагічнага інстытута ў Віцебску.

Працэс змены рэжыму законаў адносна губерняў Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў праходзіў як па прычыне захадаў расійскай улады па русіфікацыі і ўніфікацыі гэтых зямель з цэнтральнымі губернямі імперыі, так і па прычыне вызваленчых паўстанняў пад кіраўніцтвам мясцовай эліты (паўстанне 1830—1831 гадоў і паўстанне 1863—1864 гадоў), што толькі падштурхоўвала імперскую ўладу да прыняцця чарговых «выключных законаў» і іншых мер.

Палітычны статус губерняў

[правіць | правіць зыходнік]

Мадэллю кіравання і палітычным статусам паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губерняў у складзе Расійскай імперыі да паўстання 1863—1864 гадоў была «адміністрацыйная аўтаномія» — аўтаномія з вярхоўнай расійскай уладай (на генерал-губернатарскім і губернатарскім узроўнях) і змешанай адміністрацыяй (з рускіх чыноўнікаў і прадстаўнікоў мясцовага насельніцтва) на сярэднім і ніжнім узроўнях[89]. Прадстаўнікі мясцовага дваранства ніколі не прызначаліся на пасады мясцовых генерал-губернатараў (ваенных губернатараў), зрэдку прызначаліся на пасады губернатараў і віцэ-губернатараў (галоўным чынам, у перыяд ад заканчэння Венскага кангрэсу (1815) да паўстання 1830—1831 гадоў)[90]. Карэнныя дваране толькі абсалютна пераважалі на пасадах губернскіх і павятовых маршалкаў, бо гэтыя пасады былі выбарнымі, хоць канчатковае зацвярджэнне на пасадзе выбранага дваранамі маршалка (і іншых выбраных на пасады дваранскага самакіравання асоб) таксама залежала ад расійскай улады. Пасля паўстання 1830—1831 гадоў адміністрацыйная аўтаномія была звужана, бо пасада земскага спраўніка (начальніка павятовай паліцыі) пачала замяшчацца не паводле выбару дваран, як гэта гарантавалася «Дараванай граматай дваранству» (1785), а паводле прызначэння расійскай улады[91].

Мадэллю кіравання і палітычным статусам паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губерняў у складзе Расійскай імперыі пасля паўстання 1863—1864 гадоў была не палітычная ці адміністрацыйная аўтаномія (альбо губерні агульнарасійскага тыпу), а калонія[92]. Дваранскія выбары былі адменены і на пасады дваранскага самакіравання (губернскі маршалак, павятовы маршалак, павятовы суддзя, дэпутат дваранства і інш.) пачалі прызначацца асобы паводле рашэння расійскага ўрада (з 1870-х гг. — у абсалютнай большасці з асоб некарэннага дваранства), што было чарговым парушэннем «Даравальнай граматы дваранству» (1785). З-за ўзнятага паўстання і недаверу да мясцовага дваранства ў заходніх губернях не былі ўведзены земствы — новыя важныя ўстановы мясцовага самакіравання, створаныя ў 1864 г. у Расійскай імперыі ў ходзе ліберальных рэформ 1860-х гг., што тармазіла эканамічнае і культурнае развіццё, а таксама развіццё сістэмы аховы здароўя літоўска-беларускіх зямель[93][94]. Прагрэсіўная судовая рэформа, якая ў імперыі ў 1864 г. стварыла ўсесаслоўныя суды, у заходніх губернях пачалася толькі ў 1872 г. з увядзення міравых судоў і з прынцыповымі абмежаваннямі: міравыя суддзі не выбіраліся (з прычыны адсутнасці земстваў), а прызначаліся міністрам юстыцыі і цалкам залежалі ад яго. Акруговыя суды былі ўведзены толькі ў 1883 г., прычым улады пакінулі за сабой права фарміраваць склад прысяжных засядацеляў[95]. Галоўным прынцыпам кіравання станавілася адсутнасць усялякай выбарнасці на месцах. Забарона пасля 1863 г. мясцовай эліце (прадстаўнікам карэннага (галоўным чынам, польскамоўнага і каталіцкага) дваранства) займаць якія-небудзь пасады ў сістэме мясцовага кіравання пераўтварала паўночна-заходнія (і паўднёва-заходнія) губерні ў калонію — ускраіну з дзяржаўнай (агульнаімперскай) адміністрацыяй на ўсіх узроўнях кіравання (генерал-губернатар, губернатар, губернскі маршалак, павятовы маршалак, павятовы спраўнік, земскі начальнік і інш.)[96]. Запланаванага расійскай уладай пераўтварэння захопленых зямель Рэчы Паспалітай у звычайныя расійскія губерні не адбылося[97].

Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расійскай імперыі ўвяла парламенцкія інстытуты (Дзяржаўную думу і Дзяржаўны савет), куды карэннае дваранства літоўска-беларускіх губерняў атрымала права абірацца. Аднак завяршэнне рэвалюцыі прывяло да росту ў органах кіравання рускага вялікадзяржаўнага шавінізму, звужэння некаторых ліберальных праў, у тым ліку — прыняцця законаў, якія змяншалі палітычную ролю як Дзяржаўнай Думы, так і Дзяржаўнага савета, і звужалі ў іх прадстаўніцтва дэпутатаў ад каталіцкіх дваран края, чыя роля станавілася мізэрнай[98].

Пашырэнне геаграфічнай прасторы тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]

Звычайна тэрмін «Паўночна-Заходні край» з 1840-х гг. (пасля скасавання ў Расійскай імперыі ўніяцтва) суадносіўся з губернямі, што ўваходзілі ў склад Віленскага ваеннага генерал-губернатарства (1832—1864), а пасля Віленскага генерал-губернатарства (1864—1912), якія складаліся з 3-4 губерняў (Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Мінскай). У залежнасці ад спіса «даручаных» генерал-губернатару губерняў, Віленскае ваеннае генерал-губернатарства ў 18621864 гг. мела афіцыйную поўную назву «Віленскае ваеннае губернатарства, Ковенскае, Гродзенскае і Мінскае генерал-губернатарства», а Віленскае генерал-губернатарства ў 18641870 гг. — «Віленскае, Ковенскае, Гродзенскае і Мінскае генерал-губернатарства».

Афіцыйна Віцебская і Магілёўская губерні ў склад Віленскага ваеннага генерал-губернатарства і Віленскага генерал-губернатарства ніколі не ўваходзілі, а былі толькі паводле ўказу Сената ад 30 красавіка 1863 г.[99] па прычыне пачатку паўстання 1863—1864 гадоў пераведзены (гэтак жа як і часовыя ваенныя губернатары ў літоўска-беларускіх землях) пад уладу віленскага ваеннага генерал-губернатара (і былі пад яго кіраўніцтвам да 1869 г.). Ва ўказе адзначалася: «<…> па прычыне пастаянна ўзрастаючых мяцежніцкіх дзеянняў, і з мэтай сканцэнтравання ў асобе Галоўнага Начальніка края неабходных сродкаў для своечасовага прыняцця належных мер да сканчэння падобных беспарадкаў <…> прадаставіць Галоўнаму Начальніку края права часова знімаць з пасад грамадзянскіх губернатараў 6-ці губерняў (Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай) і прызначаць для выканання іх абавязкаў іншых асоб, на сваё меркаванне <…> Незалежна ад таго, што дзве Беларускія губерні[100] і Мінская губерня складаюць, па тых элементах насельніцтва, якія ў іх знаходзяцца, у многіх адносінах як бы асобную ад Літоўскіх губерняў[101] групу, і патрабуюць асобных рашучых распараджэнняў, і ў асаблівасці для аказання садзейнічання да ўтаймавання мяцяжу ў Літве, для чаго спакой і строгі парадак у гэтых губернях павінны быць цалкам неадкладна ўстаноўлены, <…> дазволіць Галоўнаму Начальніку края прызначаць, на сваё меркаванне, <…> у адзначаных губернях да выканання абавязкаў часовых ваенных губернатараў <…>»[99]. З аднаго боку расійская ўлада не хацела злучаць шэсць губерняў разам і не прызнавала падобнасць Магілёўскай і Віцебскай губерняў з іншымі губернямі, створанымі з зямель былога Вялікага Княства Літоўскага, а з другога — па прычыне паўстання вымушана была аб’яднаць іх пад адной адміністрацыяй у час паўстання і пасля яго, чым ускосна прызнавалася наяўнасць адзінства і салідарнасці мясцовага дваранства, якія захаваліся з часоў Вялікага Княства Літоўскага.

Восенню 1863 г. Аўгустоўская губерня, дзе сялянства было ў асноўным балтамоўнае, у ваенна-адміністрацыйных адносінах была таксама пераведзена пад уладу віленскага ваеннага генерал-губернатара, якому даручалася кіраваць ваеннымі і паліцэйскімі дзеяннямі супраць паўстанцаў[102]. Перавод Аўгустоўскай губерні пад уладу віленскага ваеннага генерал-губернатара быў адным з першых крокаў праекта ўрада аб вылучэнні Аўгустоўскай губерні са складу Царства Польскага, бо, паводле думкі віленскага ваеннага генерал-губернатара Міхаіла Мураўёва, у Аўгустоўскай губерні «насельніцтва больш жмудскае[103] і таму па ўсёй справядлівасці належыць не да Польшчы, а да Літоўскага края»[104][105]. Аднак пасля падаўлення ў 1864 г. паўстання імаверны праект перадзелу меж Царства Польскага быў пакінуты ўрадам[106].

Указ 30 красавіка 1863 г. Аб прадастаўленні Віленскаму генерал-губернатару часова знімаць і прызначаць да выканання абавязкаў грамадзянскіх і часовых губернатараў у даручаным яго кіраванню краі. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (пачатак) Указ 30 красавіка 1863 г. Аб прадастаўленні Віленскаму генерал-губернатару часова знімаць і прызначаць да выканання абавязкаў грамадзянскіх і часовых губернатараў у даручаным яго кіраванню краі. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (заканчэнне) Указ 5 лютага 1864 г. Аб парадку правядзення канчатковага аддзялення сялянскіх угоддзяў ад маянткоўскай зямлі ў губернях: Магілёўскай, беларускіх паветах Віцебскай, Кіеўскай, Падольскай і Валынскай. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, № 40559 Указ 25 лютага 1864 г. Аб перайменаванні генерал-губернатараў, носячых званне і ваеннага губернатара, і аб падпарадкаванні ваенных губернатараў мясцовым генерал-губернатарам. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40635
Дакумент канцылярыі віленскага ваеннага генерал-губернатара з выкарыстаннем вуглавога штампа «Віленскі ваенны, ковенскі, гродзенскі і мінскі генерал-губернатар з падпарадкаваннем Віцебскай і Магілёўскай губерняў», 9 мая 1863 г.

У гэтай сітуацыі быў прыдуманы новы бюракратычны тэрмін, які па сутнасці падкрэсліваў нежаданне расійскай улады мець злучанымі гэтыя шэсць губерняў (Віленскую, Ковенскую, Гродзенскую, Мінскую, Віцебскую і Магілёўскую губерні)[107]. Афіцыйная назва новай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры атрымала з 30 красавіка 1863 г. дзіўную для наймення генерал-губернатарстваў Расійскай імперыі форму: «Віленскае ваеннае губернатарства, Ковенскае, Гродзенскае і Мінскае генерал-губернатарства з падпарадкаваннем Віцебскай і Магілёўскай губерняў»[108]. Афіцыйна віленскі ваенны генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў (1796—1866) у 18631864 гг. называўся «віленскі ваенны губернатар, ковенскі, гродзенскі і мінскі генерал-губернатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губерняў», а з 25 лютага 1864 г. (па прычыне перайменавання генерал-губернатарства) як «віленскі, ковенскі, гродзенскі і мінскі генерал-губернатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губерняў»[109]. З 1863 г. віленскі ваенны генерал-губернатар (віленскі генерал-губернатар) у афіцыйным справаводстве пачаў стала паралельна называцца як «галоўны начальнік Паўночна-Заходняга края» (ці скарочана як «галоўны начальнік края»[110]), усе шэсць губерняў якога стала пачалі сукупна менавацца як «паўночна-заходнія губерні» («Паўночна-Заходні край»)[109].

Тым не менш, размоўна і публіцыстычна нават пасля выхаду з-пад улады віленскага генерал-губернатара ў 1869 г. Магілёўская і Віцебская губерні (а пасля і Мінская губерня, якую ў 1870 г. вылучылі са складу Віленскага генерал-губернатарства) таксама называліся «паўночна-заходнімі» да 1917 г.[111], бо ўсё ж расійскай уладзе прыходзілася прызнаваць вялікае падабенства іх ва ўсіх адносінах з астатняй часткай былой тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і наяўнасць разнастайных сувязей паміж жыхарамі шасці губерняў, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спецыфіцы кіравання і рэжыме законаў у гэтых губернях аж да падзення царскай улады ў лютым 1917 г.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны склад

[правіць | правіць зыходнік]

Губерні Паўночна-Заходняга края ў розны час уваходзілі ў склад розных генерал-губернатарстваў Расійскай імперыі:

Фарміраванне адміністрацыйна-тэрытарыяльнага складу

[правіць | правіць зыходнік]

Землі, якія атрымала Расійская імперыя ў 1772 г. у выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай, увайшлі паводле ўказа расійскай імператрыцы Кацярыны ІІ ад 28 мая 1772 г. у склад Пскоўскай (тэрытарыяльна правобраз будучай Полацкай губерні, а пасля Віцебскай) і Магілёўскай губерняў[114]. Цэнтрамі губерняў сталі Апочка і Магілёў. Абедзве губерні былі падпарадкаваны генерал-губернатару Захару Чарнышову, які стаў называцца як «Беларускі генерал-губернатар», а яго падначаленая тэрыторыя як Беларускае генерал-губернатарства (1772—1796)[115]. Сваёй рэзідэнцыяй Чарнышоў выбраў Магілёў.

Выданне «Устанаўлення кіравання губерняў Усерасійскай імперыі» (1775) прывяло да чарговых адміністрацыйных пераўтварэнняў. Паўстала таксама пытанне аб мэтазгоднасці далейшага аб’яднання ў складзе Пскоўскай губерні далучаных зямель Вялікага Княства Літоўскага разам з велікарускімі землямі, на якія не распаўсюджваліся выключэнні з г.зв. «польскіх праў». Сваім указам ад 24 жніўня 1776 г. Сенат Расійскай імперыі зацвердзіў праект Чарнышова аб стварэнні дзвюх губерняў яго генерал-губернатарства: была створана Магілёўская губерня (з былым тэрытарыяльным складам) і Полацкая губерня (замест Пскоўскай), ад якой аднялі Пскоўскі і Велікалуцкі паветы. У 1778 г. адбылася чарговая адміністрацыйная рэформа: 28 мая 1778 г. Полацкая губерня была пераўтворана ў Полацкае намесніцтва (1778—1796), а 4 чэрвеня 1778 г. Магілёўская губерня — у Магілёўскае намесніцтва (1778—1796).

Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 г. Расійская імперыя атрымала значную частку цэнтральнай тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, менавіта з якой і была створана ўказам расійскай імператрыцы Кацярыны ІІ ад 23 красавіка 1793 г. новая губерня — Мінская губерня з цэнтрам у Мінску. Мінская губерня (як і частка зямель Польскага каралеўства, якую атрымала Расія ў ходзе другога падзела Рэчы Паспалітай) увайшла ў 1793 г. у склад Мінскага, Ізяслаўскага і Брацлаўскага генерал-губернатарства (1793—1795), першы генерал-губернатар якога Міхаіл Крачэтнікаў хутка памёр, а наступны (Цімафей Туталмін) сваёй рэзідэнцыяй зрабіў Нясвіж.

Паводле свайго маніфеста ад 30 кастрычніка 1794 г. расійская імператрыца Кацярына ІІ загадала пасля падаўлення паўстання 1794 года галоўнакамандуючаму расійскімі войскамі Мікалаю Рапніну падзяліць акупаваныя землі Вялікага Княства Літоўскага на тры часткі (у складзе 17 паветаў) — Ковенскую, Віленскую і Гродзенскую, і прызначыла Рапніна літоўскім генерал-губернатарам (ці «генерал-губернатарам Літоўскага княства») з рэзідэнцыяй (Вярхоўным Праўленнем) у Гродне[116][117]. Пасля трэцяга падзела Рэчы Паспалітай 14 снежня 1795 г. захопленыя тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, якія яшчэ з 30 кастрычніка 1794 г. падпарадкоўваліся літоўскаму генерал-губернатару Рапніну, былі падзелены на Слонімскую (тэрытарыяльна правобраз будучай Гродзенскай губерні) і Віленскую губерні і засталіся пад кіраваннем літоўскага генерал-губернатара[118][119]. Цэнтрам Літоўскага генерал-губернатарства станавілася Вільня.

5 ліпеня 1795 г. Мінскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генерал-губернатарства (у сувязі з трэцім падзелам Рэчы Паспалітай і далучэннем да генерал-губернатарства паўднёва-ўсходніх ваяводстваў Польскага каралеўства) была рэарганізавана і перайменавана ў Мінскае, Валынскае і Брацлаўскае генерал-губернатарства (1795—1796), цэнтрам якога працягваў заставацца Нясвіж. Указ імператрыцы Кацярыны ІІ ад 5 мая 1795 г. загадваў стварыць Мінскае намесніцтва, якое была адкрыта толькі 2 кастрычніка 1795 г.[120]

18 чэрвеня 1796 г. літоўскі генерал-губернатар князь Мікалай Рапнін спланаваў рэарганізацыю падначаленай яму тэрыторыі ў Віленскае і Слонімскае намесніцтвы[121]. Указ імператрыцы Кацярыны ІІ ад 8 жніўня 1796 г. Рапніну загадваў стварыць Віленскае і Слонімскае намесніцтвы, але па прычыне смерці імператрыцы яны не былі створаны[122].

Новы расійскі імператар (1796—1801) Павел I правёў новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел імперыі, накіраваны на ўзбуйненне адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак. Паводле ўказу ад 12 снежня 1796 г. Віленская і Слонімская губерні аб’ядноўваліся ў адну Літоўскую губерню (1796—1801) з цэнтрам у Вільні — заставалася ў складзе Літоўскага генерал-губернатарства (з адной Літоўскай губерняй); Полацкае і Магілёўскае намесніцтвы — у Беларускую губерню (1796—1801) з цэнтрам у Віцебску[123]; скасоўвалася Беларускае генерал-губернатарства, а Беларуская губерня перастала ўваходзіць у склад якога-небудзь генерал-губернатарства; Мінскае намесніцтва пераўтворана (перайменавана) у Мінскую губерню; а Мінскае, Валынскае і Брацлаўскае генерал-губернатарства (1795—1796) было рэарганізавана і перайменавана ў Мінскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губернатарства (1796—1801), цэнтрам якога стаў Камянец-Падольскі.

Зварот дваран Беларуска-Віцебскай губерні да міністра ўнутраных спраў Расійскай імперыі, 1829 г. Запіс (па-польску) у журнале дваранскага сходу губерні

Расійскі імператар (1801—1825) Аляксандр I сваім указам ад 9 (21) верасня 1801 г. падзяліў Літоўскую губерню на дзве — Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гродзенскую губерні, якія ўвайшлі ў склад Літоўскага ваеннага губернатарства (1801—1830) з цэнтрам у Вільні; Беларускую губерню — на Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губерні, якія ўвайшлі ў склад Беларускага ваеннага губернатарства (1801—1823) з цэнтрам у Віцебску[124]; Мінская губерня разам з Кіеўскай увайшлі ў склад Кіеўскага ваеннага губернатарства (1801—1832) з цэнтрам у Кіеве[125]. У 1808 г. Мінская губерня была вылучана са складу Кіеўскага ваеннага губернатарства і перастала ўваходзіць у склад якога-небудзь генерал-губернатарства (ваеннага губернатарства)[126]. У 18121815 гг. існавала Мінскае ваеннае губернатарства, якое складалася толькі з Мінскай губерні.

7 жніўня 1823 г. Беларускае ваеннае губернатарства было рэарганізавана ў генерал-губернатарства з цэнтрам у Віцебску («Віцебскае генерал-губернатарства»), у яго склад на пачатку ўключаюцца чатыры губерні — Беларуска-Віцебская, Беларуска-Магілёўская, Смаленская і Калужская. Афіцыйная назва генерал-губернатарства з цэнтрам у Віцебску залежала ад спіса губерняў, якія ў розныя часы ўваходзілі ў яго склад, а менавіта — Віцебская, Магілёўская, Мінская, Смаленская і Калужская губерні. Так, у 18231831 гг. генерал-губернатарства з цэнтрам у Віцебску называлася «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Калужскае генерал-губернатарства». У сувязі з паўстаннем 1830—1831 гадоў, якое пачало ахопліваць і Мінскую губерню, расійскай уладай было вырашана (указам Сената ад 8 студзеня 1831 г.) Калужскую губерню вылучыць са складу Віцебскага генерал-губернатарства, а Мінскую губерню, што яшчэ з 1 снежня 1830 г. знаходзілася на ваенным становішчы, уключыць у яго склад. Генерал-губернатарства пачало афіцыйна называцца як «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Мінскае генерал-губернатарства». Аднак ужо 13 красавіка 1831 г. Мінская губерня была вылучана са складу Віцебскага генерал-губернатарства і перайшла (13 красавіка 1831 — 31 ліпеня 1831) пад уладу Галоўнакамандуючага Рэзервовай арміяй, а пасля (31 ліпеня 1831 — 6 кастрычніка 1831) Галоўнакамандуючага Дзеючай арміяй. Паралельна было створана таксама Мінскае часовае ваеннае губернатарства (31 красавіка 1831 — 22 студзеня 1832) для задушэння паўстання ў Мінскай губерні і далейшага арышту і прыцягнення да следства яго ўдзельнікаў.

У ходзе паўстання 1830—1831 гадоў Літоўскае ваеннае губернатарства было рэарганізавана ў Віленскае часовае ваеннае губернатарства (1830—1832). Паводле царскага ўказу ад 30 кастрычніка 1831 г. Беластоцкая вобласць (1808—1842) перашла пад уладу віленскага часовага ваеннага губернатара. У 1832 г. Віленскае часовае ваеннае губернатарства рэарганізавана ў Віленскае ваеннае генерал-губернатарства (1832—1864), у складзе якога захавалася і Беластоцкая вобласць. А ў 1834 г. у склад Віленскага ваеннага генерал-губернатарства ўвайшла яшчэ і Мінская губерня.

Указ 27 чэрвеня 1869 г. Аб выключэнні Магілёўскай губерні з распараджэння Галоўнага Упраўлення Паўночна-Заходнім краем. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор 2, Т. 44, аддз. 1, № 47251

18 ліпеня 1840 г. расійскі імператар Мікалай I загадаў Сенату перайменаваць Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гродзенскую губерні ў адпаведна Віленскую і Гродзенскую губерні, а Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губерні — у Віцебскую і Магілёўскую губерні[127]. 18 снежня 1842 г. са складу Віленскай губерні былі вылучаны Ковенскі, Цельшаўскі, Расіенскі, Панявежскі, Вількамірскі і Новааляксандраўскі паветы, з якіх была створана Ковенская губерня (увайшла ў склад Віленскага ваеннага генерал-губернатарства)[128]; а Беластоцкая вобласць (1808—1842) тым жа ўказам уключана ў склад Гродзенскай губерні.

17 лютага 1856 г. Мінская губерня выйшла са складу Віленскага ваеннага генерал-губернатарства, а таго ж дня Віцебскае генерал-губернатарства было ліквідавана. Мінская, Магілёўская і Віцебская губерні перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генерал-губернатарства імперыі, аднак не сталі звычайнымі расійскімі губернямі, бо ў іх захоўваліся спецыфіка кіравання і рэжым законаў, падобныя да губерняў Віленскага ваеннага генерал-губернатарства.

16 жніўня 1862 г. Мінская губерня зноў увайшла ў склад Віленскага ваеннага генерал-губернатарства, а 30 красавіка 1863 г. па прычыне пачатку паўстання 1863—1864 гадоў пад уладу віленскага ваеннага генерал-губернатара былі таксама пераведзены Магілёўская і Віцебская губерні (гэтак жа як і часовыя ваенныя губернатары ў краі)[99]. Віленскае ваеннае генерал-губернатарства паводле ўказу Сената ад 25 лютага 1864 г. было перайменавана ў Віленскае генерал-губернатарства[129].

Дакумент канцылярыі Віцебскага губернатара («ваеннага губернатара горада Віцебска і віцебскага грамадзянскага губернатара»), 1863 г.

27 чэрвеня 1869 г. Магілёўская[130], а 2 лістапада 1869 г. — Віцебская губерня былі выведзены з-пад улады віленскага генерал-губернатара («из ведения Главного Управления Северо-Западным краем»)[131], а 22 снежня 1870 г. Мінская губерня была вылучана са складу Віленскага генерал-губернатарства, якое ў 18701912 гг. складалася толькі з трох губерняў — Віленскай, Ковенскай і Гродзенскай.

1 ліпеня 1912 г. Віленскае генерал-губернатарства, якое з часу ліквідацыі 17 лютага 1856 г. Віцебскага генерал-губернатарства заставалася адзіным (акрамя часовых) генерал-губернатарствам у Паўночна-Заходнім краі, было скасавана[132], а Ковенская, Віленская і Гродзенская губерні перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генерал-губернатарства. З гэтага часу на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю не існавала ніякіх генерал-губернатарстваў.

Часовыя ваенныя губернатарствы (генерал-губернатарствы)

[правіць | правіць зыходнік]

У часы паўстанняў ці верагодных ваенных дзеянняў у літоўска-беларускіх губернях расійскай уладай ствараліся часовыя ваенныя губернатарствы (Мінскае часовае ваеннае губернатарства, Віленскае часовае ваеннае губернатарства, Дынабургскае часовае ваеннае губернатарства, Беластоцкае часовае генерал-губернатарства, Бабруйскае ваеннае губернатарства)[133]. Акрамя таго, калі ў 1830—1840-ыя і 1860—1870-ыя гг. у асобных губернях края аб’яўлялася ваеннае становішча, грамадзянскія губернатары атрымлівалі статус ваенных губернатараў. Так, у Віленскай, Ковенскай і Гродзенскай губернях (пасля пачатку рэвалюцыйных хваляванняў у вольным горадзе Кракаве, Вялікім Княстве Пазнаньскім (Каралеўства Прусія) і Галіцыі (Аўстрыйская імперыя), а таксама з-за верагоднасці паўстання ў суседніх польскіх губернях) у 18461851 гг. дзейнічала ваеннае становішча, таму ў гэты перыяд ковенскі і гродзенскі губернатары атрымалі статус ваеннага губернатара і тытулаваліся адпаведна як «ваенны губернатар горада Коўна і ковенскі грамадзянскі губернатар» і «ваенны губернатар горада Гродна і гродзенскі грамадзянскі губернатар»[134]. Напярэдадні паўстання 1863—1864 гадоў і ў час яго губернатары Ковенскай, Гродзенскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў атрымлівалі статус ваенных губернатараў[135] і называліся як «ваенны губернатар горада Коўна і ковенскі грамадзянскі губернатар», «ваенны губернатар горада Гродна і гродзенскі грамадзянскі губернатар» і г.д.

Ваенны генерал-губернатар Літвы (1812)

[правіць | правіць зыходнік]

У ходзе франка-расійскай вайны 1812 года на акупаванай войскамі французскага імператара Напалеона I тэрыторыі Расійскай імперыі існавала пасада ваеннага генерал-губернатара Літвы, падначаленага французскай уладзе. Пасаду ваеннага генерал-губернатара Літвы (функцыяй якога было куратарства над створаным «Вялікім Княствам Літоўскім» (1812)) займаў генерал граф Дзірк ван Гогендорп, якому падпарадкоўваліся ваенныя губернатары ў дэпартаментах (Віленскім, Гродзенскім, Мінскім і Беластоцкім): віленскі ваенны губернатар генерал Жаміні, гродзенскі ваенны губернатар генерал ле Брун, мінскі ваенны губернатар генерал Бранікоўскі, беластоцкі ваенны губернатар генерал Ферар.

Унутранае тапанімічнае размежаванне Паўночна-Заходняга края

[правіць | правіць зыходнік]

Тапанімія напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай

[правіць | правіць зыходнік]

Напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. Вялікае Княства Літоўскае мела поўную назву «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае». Прычым традыцыйна «Жамойцю» называлася Жамойцкае староства (па паўночным-усходзе Княства), «Руссю» — падзвінскія і падняпроўскія ваяводствы і паветы, а ўся астатняя тэрыторыя мела назву «Літва». Тэрмін «Літва» таксама выкарыстоўваўся для кароткага абазначэння ўсяго «Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага». Пад уплывам Расійскай імперыі і праваслаўных актывістаў Рэчы Паспалітай часам для вызначэння падзвінскіх і падняпроўскіх ваяводстваў і паветаў у ВКЛ разам з тэрмінам «Русь» выкарыстоўваўся і тэрмін «Белая Русь»[136]. У Рэчы Паспалітай адносна ж велікарускага насельніцтва Расійскай імперыі выкарыстоўваўся тэрмін «расіяне» (па-польску «rosjanie»), а мовы — «расійская мова» («język rosyjski»), якія працягвалі ўжывацца мясцовым польскамоўным дваранствам і пасля падзелаў Рэчы Паспалітай[137].

Захаванне тапаніміі часоў Рэчы Паспалітай

[правіць | правіць зыходнік]

Аб’яўленне зямель былога Вялікага Княства Літоўскага «спрадвечна рускімі землямі», «уз’яднанымі» («воссоединёнными») з астатнімі рускімі землямі пад уладай расійскага імператара, ігнаравала тое, што ў складзе Вялікага Княства Літоўскага былі землі, населеныя балтамоўным і змешаным насельніцтвам (Жамойць і Віленскі край), якія ніколі не ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі, і тое, што значная частка славянамоўнага шляхецкага насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў яго заходніх і цэнтральных рэгіёнах не выкарыстоўвала тэрміны «рускія» («русіны», «беларусы») для ўласнага самавызначэння. І спачатку, дзейнічаючы асцярожна і абачліва, расійская імператрыца Кацярына II не падыйшла радыкальна да ўнутраных пераўтварэнняў адносна захопленых тэрыторый і захавала геаграфічную тэрміналогію Вялікага Княства Літоўскага (ЖамойцьЛітваРусь(Беларусь)), назваўшы «беларускімі» толькі землі Падняпроўя і Падзвіння Вялікага Княства Літоўскага. Гэта тлумачыцца тым, што, жадаючы замацаваць ліквідацыю Рэчы Паспалітай, імператрыца імкнулася ў першую чаргу цэнтралізаваць кіраванне на далучаных тэрыторыях паводле «Устанаўлення кіравання губерняў Усерасійскай імперыі» (1775) і вырашыла праводзіць прадваранскую ўнутраную палітыку без татальнай ломкі існуючага парадку, уцягваючы ў сістэму кіравання лаяльную мясцовую каталіцкую шляхту і закрываючы часова вочы нават на абарону «дысідэнтаў» (праваслаўных, уніятаў, пратэстантаў)[138]. Менавіта Кацярына II заснавала ў Расійскай імперыі 3 снежня 1773 г. Магілёўскую каталіцкую епархію і захавала ордэн езуітаў, скасаваны ў 1773 г. паводле папскай булы ў іншых краінах свету (акрамя Парагвая, дзе езуіты не дазволілі абвясціць булу).

Так, пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. падзвінскія і падняпроўскія ваяводствы і паветы ВКЛ увайшлі ў склад Пскоўскай (правобраз будучай Полацкай, а пасля і Віцебскай губерні) і Магілёўскай губерні, якія не толькі былі аб’яднаны ў Беларускае генерал-губернатарства (1772—1796), але і пачалі ў расійскай урадавай тэрміналогіі адразу называцца як «беларускія губерні»[139].

Размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна назву «беларускіх» атрымлівалі і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі, якія былі тэрытарыяльна «пераемнікамі» Полацкай і Магілёўскай губерняў, што нават часта адлюстроўвалася ў іх афіцыйнай назве: Беларуская губерня (1796—1801), створаная шляхам аб’яднання Полацкага і Магілёўскага намесніцтваў у адно цэлае; Беларускае ваеннае губернатарства (1801—1823); Беларуска-Віцебская губерня (1801—1840); Беларуска-Магілёўская губерня (1801—1840); Віцебская губерня (1840—1917) і Магілёўская губерня (1840—1917). Расійская ўлада адразу з часоў падзелаў Рэчы Паспалітай (нават у перыяд паўстання 1863—1864 гадоў) пазбягала злучаць губерні, створаныя з былых зямель Вялікага Княства Літоўскага, у адно генерал-губернатарства — асабліва Віцебскую і Магілёўскую губерні з «літоўскімі», бо лічыла іх (у параўнанні з «літоўскімі») з-за прысутнасці кораню «рус-» у назве «беларускія» дакладна ўласна «рускімі» землямі.

Паведамленне Літоўскага ваеннага губернатара Сенату аб перадачы Ашмянскага павета да Гродзенскай губерні. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 27, №20369, 1802 год Імператарскі ўказ Сенату аб базыліянскім духоўным ордэне і вучылішчах, ім трыманых. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 31, №24366 (фрагмент), 1810 год Указ Сената аб заснаванні ў Гродзенскай губерні асаблівых судоў для размежавання зямель. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (пачатак), 1811 год Указ Сената аб заснаванні ў Гродзенскай губерні асаблівых судоў для размежавання зямель. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (заканчэнне), 1811 год
Карта № 6 атласа «Географический атлас Российской империи» (1851), складзенага па замове расійскага імператара Мікалая I для выхавання спадчынніка расійскага трону і падрыхтоўкі ваенных спецыялістаў[140]. Арэал рассялення «беларусаў» на карце ахоплівае толькі Віцебскую і Магілёўскую губерні, а Віленская, Гродзенская і Мінская губерні з’яўляюцца арэалам рассялення «літоўцаў», што тлумачыцца тым, што ў першай палове XIX ст. Віцебская і Магілёўская губерні тапанімічна адносіліся да «беларускіх губерняў» («Беларусіі»), а Віленская, Гродзенская і Мінская губерні — тапанімічна да «літоўскіх губерняў» («Літвы»)

За цэнтральнымі і заходнямі землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, уключанымі ў склад Расійскай імперыі пасля другога (1793) і трэцяга (1795) падзелаў Рэчы Паспалітай і размеркаванымі ў некалькі новаствораных губерняў (Мінскую, Віленскую і Слонімскую губерні), з самага пачатку захавалася назва «літоўскія», што нават адлюстроўвалася ў афіцыйных назвах адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак: Літоўская губерня (1796—1801); Літоўскае генерал-губернатарства (1794—1801); Літоўскае ваеннае губернатарства (1801—1830); Літоўска-Віленская губерня (1801—1840), у склад якой уваходзіла і Жамойць, выдзеленая ў 1842 г. са складу Віленскай губерні (1840—1917) у асобную Ковенскую губерню (1842—1917); Літоўска-Гродзенская губерня (1801—1840). Мінская губерня ніякіх азначэнняў («літоўская» альбо «беларуская») у сваёй афіцыйнай назве не атрымала, бо ў 1793—1801 гг. уваходзіла ў склад Мінскага, Ізяслаўскага, Брацлаўскага генерал-губернатарства (1793—1796) і яго тэрытарыяльных «пераемнікаў» (Мінскага, Валынскага і Брацлаўскага генерал-губернатарства; Мінскага, Валынскага і Падольскага ваеннага губернатарства), а ў 1801—1808 гг. уваходзіла ў склад Кіеўскага ваеннага губернатарства (1801—1832), аднак разглядалася звычайна як «літоўская»[141].

Пасля стварэння Напалеонам I Варшаўскага герцагства, у дваран «заходніх губерняў» успыхнулі надзеі, што французскі імператар шляхам вайны з Расіяй зможа аднавіць Рэч Паспалітую ў яе ранейшых межах. Жадаючы перацягнуць на свой бок сімпатыі карэнных дваран «заходніх губерняў» напярэдадні патэнцыяльных ваенных канфліктаў з Францыяй, цар Аляксандр I у 1810 г. выступіў з намёкамі (у першую чаргу да ўплывовых у асяроддзі карэнных дваран «заходніх губерняў» асоб — князя Адама-Ежы Чартарыйскага і князя Міхала-Клеафаса Агінскага) аб магчымым стварэнні самастойнай дзяржавы на чале з расійскім манархам, якая б ахоплівала ў будучым былыя землі Рэчы Паспалітай. Першым крокам да гэтага, па намёках Аляксандра I, павінна было быць стварэнне Вялікага Княства Літоўскага з зямель, якія ў той час уваходзілі ў склад Расійскай імперыі, як яўная дэманстрацыя намераў расійскага цара. У 1811 г. князь Агінскі падаў праект стварэння на чале з расійскім манархам дзяржавы «Вялікае Княства Літоўскае» (1811) з Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гродзенскай, Мінскай, Беларуска-Віцебскай, Беларуска-Магілёўскай, Валынскай, Падольскай, Кіеўскай губерняў і Беластоцкай вобласці і заўпэўніў, што «літоўцы» (па-польску — «літвіны») гэтага несумненна жадаюць, а цар Аляксандр I з іроніяй дыпламатычна запытаўся ў Агінскага, ці ахвотна жыхары Валыні, Падолля і Кіеўшчыны насілі б імя «літоўцы» («літвіны»)[142]. У сапраўднасці ж Аляксандр I не збіраўся ствараць Вялікае Княства Літоўскае і зацягваў гэтую справу. Гэта стала прычынай таго, што многія карэнныя дваране «заходніх губерняў» у час франка-расійскай вайны 1812 года актыўна падтрымалі французскага імператара Напалеона I.

Называнне расійскімі ўладамі Віцебскай і Магілёўскай губерняў «беларускімі», а Віленскай, Гродзенскай і Мінскай — «літоўскімі», аказвала ўплыў і на еўрапейскае грамадства. Стварыўшы ў 1812 г. з акупаваных сваімі войскамі зямель Расійскай імперыі «Вялікае Княства Літоўскае» (1812) з Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гродзенскай і Мінскай губерняў і Беластоцкай вобласці, французскі імператар Напалеон I у склад яго, нягледзячы на просьбы мясцовага дваранства, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губерні не ўключыў, а планаваў стварыць з апошніх асобнае «Беларускае княства»[143].

Дакумент канцылярыі Беларуска-Віцебскага губернскага маршалка, дзе ўпамінаюцца «дзве беларускія губерні» Віцебскага, Магілёўскага, Смаленскага і Калужскага генерал-губернатарства, пад якімі разумеліся Беларуска-Віцебская і Беларуска-Магілёўская губерні, 1830 г.

Падчас паўстання 1830—1831 гадоў, калі апошняе разгарнулася і ў Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гродзенскай, Мінскай губернях і Лепельскім павеце Беларуска-Віцебскай губерні, быў створаны Часовы паўстанцкі ўрад Літвы, які (гэтак жа як і паўстанцкія войскі) узначаліў граф Тадэвуш Тышкевіч (1774—1852). З пачаткам паўстання Літоўскае ваеннае губернатарства (1801—1830) было перайменавана ў Віленскае часовае ваеннае губернатарства (1830—1832), а пасля ў Віленскае ваеннае генерал-губернатарства (1832—1864) і пазбавілася азначэння «літоўскае» у сваёй афіцыйнай назве, аднак губерні захавалі свае афіцыйныя і размоўныя назвы «літоўскія».

У 1834 г. Мінская губерня была ўключана ў склад Віленскага ваеннага генерал-губернатарства і працягвала неафіцыйна называцца расійскай уладай як «літоўская». Да пачатку 1860-х гг. у афіцыйным справаводстве Жамойць часам называлася як «Самагіція» ці «самагіцкія паветы» (па-руску «самогитские поветы») — Шавельскі, Цельшаўскі, Расіенскі і Упіцкі паветы[144]. Існавала каталіцкая «Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія, перайменаваная 11 кастрычніка 1840 г. у Цельшаўскую (з цэнтрам у Варняі), а ў 1848 г. старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволена расійскімі ўладамі да выкарыстання побач з новай[145]. 18 снежня 1842 г. са складу Віленскай губерні былі вылучаны паветы з пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губерні, з якіх была створана Ковенская губерня, атрымаўшая неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)[146]. Называнне расійскім урадам Магілёўскай і Віцебскай губерняў «беларускімі» (а мясцовай шляхтай паралельна называнне і як «рускімі»), а ўсіх астатніх — «літоўскімі», пратрымалася да паўстання 1863—1864 гадоў, а часткова і далей[147][148]. Так, у сваіх падарожных запісках («Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года») Фадзей Булгарын адзначыў гэтую дваістасць назвы адной і той жа тэрыторыі: «Паміж Курляндыяй, Ліфляндыяй, губернямі Пскоўскай, Смаленскай, Арлоўскай, Чарнігаўскай і Мінскай ляжыць краіна, якая называецца здаўна ў расіян Белай Расіяй, ці Беларусіяй, а ў палякаў Руссю»[149][150].

У рамках створанага ў 1823 г. Віцебскага генерал-губернатарства (1823—1856), якое ахоплівала Беларуска-Віцебскую, Беларуска-Магілёўскую, Смаленскую і Калужскую губерні, у паўсядзённай мове чыноўнікаў правінцыі і сталіцы Магілёўская і Віцебская губерні афіцыйна-бюракратычна і неафіцыйна сукупна называліся (нават пасля 18 ліпеня 1840 г.) як «беларускія губерні», што не распаўсюджвалася на Смаленскую і Калужскую губерні, а само Віцебскае генерал-губернатарства называлася «беларускім»[151][152].

Адміністрацыйны падзел зямель былой Рэчы Паспалітай на «ваяводствы» (на чале з паўстанцкімі камітэтамі), уведзены Часовым нацыянальным урадам у 1863 г.

У 1827 г. Пётр Кёпен выдаў працу «О происхождении, языке и литературе литовских народов», у якой упершыню ў расійскай навуцы паспрабаваў вызначыць межы рассялення «літоўскіх народаў» (імі разумеліся балтамоўныя народы — літоўцы і латышы) і мяжу, якая аддзяляе балтамоўнае і славянамоўнае насельніцтва імперыі. Гэтае даследаванне Кёпена дало пачатак паступоваму замацаванню ў расійскай навуковай літаратуры тэрміна «літоўцы» у першую чаргу за балтамоўным насельніцтвам[153][154]. Звесткі, сабраныя Кёпенам у 1827 г. адносна славянамоўнага насельніцтва імперыі, не былі надрукаваны і знаходзіліся ў рукапісе[155]. Працай Кёпена скарыстаўся вядомы славіст Павел Шафарык, які ў сваім даследаванні «Славянскі народапіс» (Прага, 1842)[156] на падставе мовы акрэсліў тэрыторыю рассялення «беларусаў» і падаў лічбы пра агульную іх колькасць (2 726 000 чалавек — 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў). «Беларускую мову» Шафарык назваў гаворкай «агульнарускай мовы», а абшарам яе распаўсюджання ўказаў цалкам Магілёўскую і Мінскую губерні, большую частку Віцебскай і Гродзенскай губерняў і Беластоцкай вобласці, а таксама меншую частку Віленскай губерні. Аднак Шафарык падышоў да праблемы павярхоўна, бо ў абшар «беларускай мовы» трапілі раёны з гарадамі Брэст, Кобрын, Пінск і інш., якія пазнейшыя лінгвісты адносілі да абшару «маларускай мовы» (украінскай мовы). Да таго ж Шафарык у «беларускай мове» вылучаў уласна «беларускую гаворку» («белорусское подречие») у Магілёўскай і Віцебскай губернях і «літоўска-рускую» («литовско-русское подречие») — у Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губернях[157]. Гэта гаворыць аб тым, што Шафарык вылучыў не рэальныя дыялекты беларускай мовы і межы рассялення беларусаў, а межы рассялення ўсяго славянамоўнага насельніцтва ў пяці губернях края, частка якога тапанімічна адносілася па тагачаснай традыцыі да «Беларусі» (Віцебская і Магілёўская губерні), а частка — да «Літвы» (Віленская, Гродзенская і Мінская губерні). Аднак да пачатку царавання расійскага імператара (1881—1894) Аляксандра III, які ўзняў чарговую хвалю ўзмоцненай русіфікацыі, у Расійскай імперыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай была не мова, а веравызнанне[35]: у прыватнасці, да рускіх адносілі ўсіх, хто быў праваслаўным у імперыі[158].

Вырашыўшы вызваліць сялян імперыі ад прыгону, Аляксандр II звярнуўся ў 1857 г. за падтрымкай сваёй ініцыятывы да «літоўскіх дваран», якія першымі ў імперыі падтрымалі намер цара. Напярэдадні і ў ходзе правядзення з 1861 г. сялянскай рэформы ў Расійскай імперыі ў афіцыйных дакументах Віцебская і Магілёўская губерні называліся «беларускімі» (на іх распаўсюджваліся «Мясцовыя палажэнні аб пазямельным уладкаванні сялян, паселеных на маянткоўскіх землях у губернях: Вялікарасійскіх, Наварасійскіх і Беларускіх»), а астатнія — «літоўскімі» (на іх распаўсюджваліся «Мясцовыя палажэнні аб пазямельным уладкаванні сялян, паселеных на маянткоўскіх землях у губернях: Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай і частцы Віцебскай[159]»)[160].

Летам 1862 г. у Вільні мясцовымі тайнымі групамі прыхільнікаў незалежнасці («белыя» і «чырвоныя») быў створаны Літоўскі правінцыйны камітэт, які пачаў рабіць захады па стварэнні сваіх тайных камітэтаў у рэгіёнах — шасці літоўска-беларускіх губернях. 20 студзеня (1 лютага) 1863 г. віленскія «чырвоныя» (Канстанцін Каліноўскі, Зыгмунт Чаховіч і інш.) абвясцілі маніфест аб далучэнні да паўстання і стварылі Часовы правінцыйны ўрад Літвы і Беларусі[161]. Аднак ініцыятыву хутка перахапілі «белыя» (Якуб Гейштар, Аляксандр Аскерка і інш.), якія наладзілі кантакты з Часовым нацыянальным урадам у Варшаве і з яго ўпаўнаважання 27 лютага (11 сакавіка) 1863 г. утварылі ў Вільні Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы. Пад правінцыямі разумеліся «Жамойць», уласна «Літва» і «Беларусь»[162]. Віленскія «белыя» здолелі захаваць пад сваім кантролем усе тайныя паўстанцкія камітэты ў шасці літоўска-беларускіх губернях, зыходзячы з прынцыпа «цэласці Літвы», хоць Варшава жадала атрымаць пад сваю ўладу Беласточчыну і паўднёвыя паветы Гродзенскай губерні[163]. «Чырвоныя» вырашылі далучыцца да «белых» і іх праграмы.

Міф аб забароне ўжывання тэрмінаў «Літва» і «Беларусія»

[правіць | правіць зыходнік]
Указ ад 18 ліпеня 1840 г. «Об именовании губерний Белорусских и Литовских, каждою отдельно Витебскою, Могилевскою, Виленскою и Гродненскою». Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддз. 1, № 13678

У гістарычнай навуцы савецкага і сучаснага перыяду стаў распаўсюджанным міф, што паводле свайго вядомага сенацкага ўказу ад 18 ліпеня 1840 г.[127] расійскі імператар Мікалай I забараніў ужываць у афіцыйным справаводстве тэрміны «Литва» і «Белоруссия», нібыта адмаўляючы існаванне такіх краін і народаў[164][165]. Аднак на самой справе імператарам загадвалася пісаць губерні (Літоўска-Віленскую, Літоўска-Гродзенскую, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Віцебскую[166]) проста — па назве губернскага цэнтра («Віленская губерня», «Гродзенская губерня», «Віцебская губерня», «Магілёўская губерня»), без азначэнняў «Літоўская» ці «Беларуская» і без наймення іх сукупна як адпаведна «літоўскія губерні» і «беларускія губерні» ва ўрадавым справаводстве[167]. Расійская ўлада ў 1840-ыя гг. і не думала забараняць тэрміны «Литва» і «Белоруссия», якія прысутнічалі ў афіцыйным тытуле расійскага імператара[168], а з пачатку 1860-х гг., наадварот, імкнулася распаўсюдзіць і замацаваць тэрмін «Белоруссия», лічачы «беларусаў» (галоўным чынам, сялянскае праваслаўнае і нядаўна ўніяцкае насельніцтва края) за складовую частку «рускага народа», адзінага ў трох галінах («вялікарусах», «беларусах» і «маларусах»)[169][170]. У гэтай сітуацыі звужалася толькі тэрыторыя, якую адносілі да «Літвы», а назва «Беларусь», наадварот, пашыралася на суседнія губерні[171].

Прыкметна, што ў справаводстве Сената Расійскай імперыі назва «беларускія губерні» у адносінах да Віцебскай і Магілёўскай ужывалася, нягледзячы на загад Мікалая I ад 18 ліпеня 1840 г., на працягу ўсяго стагоддзя да 1890-х гг.[172] Акрамя таго, у Расійскай імперыі ў 18411917 гг. надрукавана каля 190 кніжак і брашур са словам «Белоруссия» на тытуле[173]: у 1853—1856 гг. выйшла кніга Паўла Шпілеўскага «Путешествие по Полесью и Белорусскому краю»; у 1855 г. — Міхаіла Без-Карніловіча «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии»; у 1857 г. — Восіпа Турчыновіча «Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен» і г.д. Прычым тэрмін «Беларусь» («Белоруссия») у кнігах Шпілеўскага, Без-Карніловіча, Турчыновіча і многіх іншых датычыўся толькі Магілёўскай і Віцебскай губерняў.

Пашырэнне геаграфічнай прасторы «беларускіх губерняў»

[правіць | правіць зыходнік]
Этнаграфічны сборнік Паўла Шэйна «Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края», Т. II. 1893 год

Паўстанне 1863—1864 гадоў прымусіла перавесці пад уладу аднаго генерал-губернатара ўсе шэсць «паўночна-заходніх» губерняў. Як толькі пагроза новых ваенных выступленняў у Паўночна-Заходнім краі стала лічыцца малаверагоднай, у 1869 г. Віцебская і Магілёўская губерні выйшлі з-пад улады віленскага генерал-губернатара (па ініцыятыве самога генерал-губернатара Аляксандра Патапава). Гэтым расійская ўлада хацела адасобіць іх адміністрацыйна ад «літоўскіх» губерняў і скасаваць асацыяцыю адміністрацыйных меж генерал-губернатарства з межамі Вялікага Княства Літоўскага[174]. Былы магілёўскі губернатар (1856—1868) Аляксандр Беклямішчаў у 1869 г. у сваім мемарандуме пісаў, што неабходна прадэманстраваць «усяму насельніцтву, што прызнанне Беларусіі чыста рускай вобласцю ёсць факт беспаваротны»[174]. Расійская ўлада разумела, што само існаванне абшырнага ўскраіннага генерал-губернатарства з асаблівымі надзвычайнымі ўмовамі кіравання падтрымлівае самаідэнтыфікацыю карэннага дваранства з былой тэрыторыяй Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай і можа правакаваць сепаратысцкія настроі[174], бо яно, паводле думкі Беклямішчава, «прыводзіць у частыя зносіны паў-палякаў магілёўскіх з сапраўднымі палякамі віленскімі і ковенскімі»[174]. У 1869 г. таксама была скасавана каталіцкая Мінская дыяцэзія (1798—1869), сяляне-каталікі пачалі прымусова ў 1870-ыя гг. пераводзіцца ў праваслаўе, хоць складалі ў тыя часы невялікую частку насельніцтва Мінскай губерні ў параўнанні з сялянамі-праваслаўнымі (у асноўнай масе былымі ўніятамі, лаяльнасць і шчырасць да праваслаўя якіх доўга ставілася пад сумненне расійскім урадам[175]). А 22 снежня 1870 г. і сама Мінская губерня расійскімі ўладамі была вылучана са складу самога Віленскага генерал-губенатарства. У афіцыйным заканадаўстве з 1863 г. «літоўскія губерні» пачалі называцца толькі як «паўночна-заходнія губерні».

Карта беларускіх гаворак, складзеная Яўхімам Карскім, 1903 г.

У 1870-ых гг. да «Беларусі» пачалі прылічаць ужо і Мінскую губерню[176][177], а Ковенская, Віленская і Гродзенская губерні неафіцыйна і публіцыстычна называліся «літоўскімі» («Літвой»)[178][179]. З 1890-х гг. назва «Беларусь» пачала стала распаўсюджвацца і на Гродзенскую (акрамя паўднёвых яе паветаў)[180] і большую частку Віленскай губерні (за выключэннем «паўночна-заходняга яе кутка» — Троцкага павета)[181][182][183]. Гэтаму ў першую чаргу спрыялі лінгвістычныя (і менш — этнаграфічныя) даследаванні (Іван Насовіч, Павел Шэйн, Юльян Крачкоўскі, Мікалай Нікіфароўскі, Яўхім Карскі і інш.), якія праводзіліся навуковымі ўстановамі Расійскай імперыі і прыватнымі даследчыкамі ў папярэдні час[184]. Даследаванні паказвалі падобнасць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў многіх частках пяці губерняў Паўночна-Заходняга края (Гродзенскай, Віленскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай), а таксама ў сумежных — Смаленскай і Чарнігаўскай. Канчаткова замацавала назву «Беларусь» за тэрыторыяй упершыню ў гісторыі апісаных і нанесеных на карту гаворак мовы, якая цвёрда атрымала назву «беларускай мовы»[185], публікацыя фундаментальнага шматтомнага даследавання Яўхіма Карскага «Беларусы» (асабліва тамы «Уводзіны да вывучэння мовы і народнай славеснасці» (1903) і «Мова беларускага племені» (1908)). Праўда, пазней Карскі выказваўся, што акрэсліў тэрыторыю не беларускага этнаса, а беларускай мовы. Характэрна, што ў гэтых і іншых даследаваннях «беларусы» разглядаліся (як таго патрабавала афіцыйная расійская імперская ідэалогія і цэнзура) як частка «адзінага рускага народа», аднак выяўленыя рысы мовы і культуры (нават сялянскага насельніцтва) сведчылі аб выразнай своеасаблівасці «Паўночна-Заходняга края» ад іншых частак Расійскай імперыі.

Значная частка мясцовай інтэлігенцыі, якая атрымала адукацыю ў расійскіх навучальных установах (гімназіях і ўніверсітэтах), успрыняла назву «Беларусь» («Беларусія») і пачала падтрымліваць і прапагандаваць гэтую назву для тэрыторыі, дзе большасць насельніцтва размаўляе на мове, названай «беларускай», заяўляючы адначасова пра асобнасць і самастойнасць свайго народа[186]. Пасля скасавання прыгоннага становішча сялян, якое замацоўвала раней сялян у рамках панскіх маёнткаў і царкоўных прыходаў, у ходзе пашырэння пачатковай адукацыі ў вёсцы стала магчымым пашырэнне гістарычных ведаў і назвы «беларусы» сярод шырокіх кол насельніцтва. У 1891 г. малазаможны дваранін, удзельнік паўстання 1863—1864 гадоў і паэт Францішак Багушэвіч у сваёй прадмове да зборніка «Дудка беларуская» стварае паэтычны вобраз і акрэслівае межы беларускай айчыны, адным з галоўных сімвалаў якой выступае менавіта «мужыцкая мова»: «Братцы мілыя, дзеці Зямлі-маткі маёй! Вам афяруючы працу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб нашай долі-нядолі, аб нашай бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, да і не адны мы, а ўсе людзі цёмныя „мужыцкай“ завуць, а завецца яна „беларускай“. Я сам калісь думаў, што мова наша — „мужыцкая“ мова, і толькі таго! Але, паздароў Божа добрых людцоў, як навучылі мяне чытаць-пісаць, з той пары я шмат гдзе быў, шмат чаго відзеў і чытаў: і праканаўся, што мова нашая ёсць такая ж людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая. <…> Можа хто спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, Яна, гдзе наша мова жывець: Яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Міньск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак»[187].

Пашырэнню з 1890-х гг. назваў «Беларусь» і «беларусы» значна паспрыялі і мясцовыя народніцкі, сацыялістычны і дэмакратычны рухі (Беларуская рэвалюцыйная грамада (1902), перайменаваная ў 1903 г. у Беларускую сацыялістычную грамаду, і інш.), якія ўжывалі гэтыя вызначэнні для ўсёй тэрыторыі славянамоўнага насельніцтва края; матэрыялы першага перапісу насельніцтва ў Расійскай імперыі ў 1897 г.[188]; працы гісторыкаў Мітрафана Доўнар-Запольскага і Вацлава Ластоўскага, асабліва выдадзеная ў Вільні «Кароткая гісторыя Беларусі»[189] (1910); прэса, у першую чаргу газета «Наша ніва»[190].

Паходжанне назвы руху і ідэалогіі «краёвасці»

[правіць | правіць зыходнік]

Тэрмін «Край», якім карэннае каталіцкае і польскамоўнае сярэднезаможнае і заможнае дваранства шасці літоўска-беларускіх губерняў азначала землі былога Вялікага Княства Літоўскага, даў назву палітычнаму руху «краёўцаў» пачатку XX ст. у Беларусі і Літве. Знешнія межы Паўночна-Заходняга края амаль супадалі са знешнімі межамі былога Вялікага Княства Літоўскага (па стану да першага падзела Рэчы Паспалітай), таму гэты «край» поўнасцю асацыяваўся ў карэннага дваранства з дзяржавай сваіх продкаў[191]. І сама «краёвая ідэя» паходзіла з памяці карэнных дваран і інтэлігенцыі аб былым адзінстве гэтай тэрыторыі (паўночна-заходніх губерняў Расійскай імперыі) у часы Вялікага Княства Літоўскага і імкнення «краёўцаў» захаваць і ўмацаваць тое адзінства «края» (з яго этнічна, моўна, канфесійна і культурна стракатым насельніцтвам) і надалей[192].

«Краёўцы» у сваёй ідэалогіі, атрымаўшай назву «краёвасць» (альбо «краёвая канцэпцыя», «краёвая ідэя»), сумяшчалі аўтанамісцкія, ліберальныя і інтэрнацыянальныя лозунгі і выступалі супраць падзелу насельніцтва па канфесійнай, моўнай, культурнай і этнічнай прыкмеце, выказваліся за роўнасць праў народаў, моў, культур і рэлігій, а тэрыторыя Паўночна-Заходняга края непасрэдна разглядалася імі як месца рэалізацыі іх ідэй і намаганняў па развіцці роднай зямлі, супраціўлення распальванню міжканфесійнай і міжэтнічнай варожасці, супрацьстаяння русіфікацыі[193].

Тапанімічная і этнанімічная тэрміналогія «краёўцаў»

[правіць | правіць зыходнік]
Карта «Літвы і Русі: Літва, Беларусь, Падолія, Валынь і Украіна», 1911 г. Картограф Юзаф Міхал Базевіч

Маштабная і ўсеахопная праз сістэму адукацыі, царквы і прэсы расійская ідэалогія і афіцыйная навука, змяняўшыя тапанімічную і этнанімічную тэрміналогію ў краі, аказвалі свой уплыў на мясцовую эліту — карэнных каталіцкіх дваран-маянткоўцаў, хоць і са спазненнем у часе. Так, у сваіх мемуарах адзін з лідараў «краёўцаў» Эдвард Вайніловіч указвае, што нарадзіўся ў 1847 г. у маёнтку Сляпянка пад Мінскам-Літоўскім; апісваючы акруговыя земскія з’езды ў 1881 г., стварэнне сельскагаспадарчых таварыстваў у краі (у 1880-ыя гг.), дзейнасць мясцовых дэпутатаў у Дзяржаўнай думе і Дзяржаўным савеце Расійскай імперыі1906 г.), называе Мінскую, Віцебскую і Магілёўскую губерні «беларускімі», а Ковенскую, Віленскую і Гродзенскую губерні — «літоўскімі губернямі»[194].

У пачатку рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расіі былі выдадзены законы, якія гарантавалі многія грамадзянскія правы і свабоды (у тым ліку ў рэлігійных, моўных і нацыянальных адносінах). Узніклая сярод мясцовых дваран і інтэлігенцыі «краёвая» дыскусія ў Паўночна-Заходнім краі шырока ўжывала адносна заходніх губерняў (паўночна-заходніх і паўднёва-заходніх губерняў) традыцыйную геаграфічную тэрміналогію часоў Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) і Рэчы Паспалітай, якой мясцовыя дваране паралельна карысталіся на працягу ўсяго XIX стагоддзя: «Літва і Русь» — у адносінах да ўсяго Заходняга края; «Літва» — у адносінах да ўсіх паўночна-заходніх губерняў (былых зямель ВКЛ); паралельна «Літва» (у вузскім сэнсе) — у адносінах да Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў; «Русь» — у адносінах да Віцебскай, Магілёўскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губерняў; «Беларусь» — у адносінах да Віцебскай і Магілёўскай губерняў (часам да Мінскай); «Валынь», «Падолія» і «Украіна» (альбо цалкам «Русь» (у вузкім сэнсе)) — у адносінах адпаведна да Валынскай, Падольскай і Кіеўскай губерняў[195]. Так, у 1905 г. у першым нумары газеты «Kurier Litewski», якая стала адной з галоўных трыбун «краёвасці», у артыкуле «Індустрыялізацыя Літвы» адзначалася: «Літва (ва ўрадавай тэрміналогіі Паўночна-Заходні край) ахоплівае Віленскае генерал-губернатарства, г.зн. Віленскую, Ковенскую і Гродзенскую губерні, а таксама Мінскую, Магілёўскую і Віцебскую губерні. Вялікі гэта шмат зямлі: на захадзе гранічыць з Каралеўствам Польскім, Курляндскай і Ліфляндскай губернямі; на поўначы з Пскоўскай губерняй, на ўсходзе са Смаленскай, Чарнігаўскай і Кіеўскай губернямі, на поўдні з Валынскай губерняй. Агульна займае прастору каля 260 490 квадратных вёрст, ці палову тэрыторыі Францыі, і трошкі менш за палову Германскай імперыі. Насельніцтва края складае каля 12 000 000. Хоць літоўскія губерні належаць да розных адміністрацыйных адзінак, аднак гэта з эканамічнага пункту гледжання складае адну цэласць. <…> Увогуле ўсе літоўскія губерні ў эканамічным плане вельмі недаразвітыя»[196]. Аднак адразу ж газета «Kurier Litewski» пачала паралельна ўжываць і афіцыйную ўрадавую геаграфічную і этнанімічную тэрміналогію для паўночна-заходніх губерняў: выдавецтва газеты друкавала ў 19051909 гг. кнігу-даведнік Напалеона Роўбы «Przewodnik po Litwie i Białejrusi» («Праваднік па Літве і Беларусі»), якая давала кароткія гістарычныя і геаграфічныя звесткі аб населеных пунктах і дзе «Літвой» называліся Ковенская, Віленская і Гродзенская губерні, «Беларуссю» — Мінская, Віцебская і Магілёўская, і ўказвалася, што Вільня «з’яўляецца несумненна асяродкам, дзе з’ядноўваюцца ўсе ніці жыцця Літвы і Беларусі»[197]. У газетных артыкулах «краёўцаў» тэрмін «беларусы» адносіўся да беларускамоўнага, а «літоўцы» — да літоўскамоўнага (балцкага) насельніцтва. Пазней, напрыклад, Эдвард Вайніловіч у сваіх мемуарах, апісваючы падзеі ў Паўночна-Заходнім краі ў 19141918 гг., ужо акрэслівае тэрыторыю «Беларусі», зыходзячы з моўнага і светапогляднага крытэрыяў, такім абшарам: частка Віленскай губерні, большая частка Гродзенскай і цалкам Мінская, Віцебская і Магілёўская губерні[198].

Укладванне ў тэрмін «беларусы», якім стала пачалі называць большасць славянамоўнага сялянскага насельніцтва края, значэння часткі (галіны) «адзінага рускага народа» было непрымальным для самаідэнтыфікацыі значнай часткі (асабліва матэрыяльна незалежнага) мясцовага дваранства, бо было б прызнаннем этнічнай асіміляцыі (абрусення) і адрачэння ад уласнай гісторыі і традыцый[199]. А замацаванне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расійскай навуцы, ідэалогіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («літвіны») толькі за балтамоўным насельніцтвам прывяло да таго, што мясцовае дваранства, якое не згадзілася аднесці сябе да балтаў, для знешніх адносін з афіцыйнай уладай і рускім дваранствам пачало карыстацца толькі тэрмінам «палякі», хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з «караняжамі» (г.зн. з палякамі з уласна польскіх губерняў Расійскай імперыі — губерняў былога Царства Польскага) яшчэ выкарыстоўвалі паралельна і тэрмін «літоўцы» («літвіны»)[200]. Непрыняцце новага значэння тэрміна «літоўцы» (г.зн. толькі балтамоўнае насельніцтва)[201] прывяло да ўзнікнення ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага распаўсюжання ў асяроддзі мясцовага (каталіцкага і польскамоўнага) дваранства (асабліва ў этнакантактнай зоне — у Віленскай губерні, прымежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губерняй) тэрміна «младалітоўцы» для абазначэння балтамоўнага насельніцтва, а для ўласнага самавызначэння — тэрмінаў «старалітоўцы» (starolitwini), «гістарычныя літоўцы» (litwini historyczni), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасці з тым значэннем паняцця «літоўцы» (litwini), які выкарыстоўваў Адам Міцкевіч у сваім творы «Пан Тадэвуш»)[202][203]. Хоць хутка і яны пачалі менаваць сябе толькі як «палякі»[204].

Змаганне «краёўцаў» за адзінства края

[правіць | правіць зыходнік]

У 1915 г., з прыходам у Вільню нямецкіх войск у часе Першай сусветнай вайны, ідэя «краёўцаў» аб непадзельнасці і цэласнасці літоўска-беларускіх губерняў (Паўночна-Заходняга краю — былых зямель Вялікага Княства Літоўскага) увасобілася ў стварэнні Рады Канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага — блока лідараў мясцовых беларускіх, літоўскіх, яўрэйскіх і польскіх этнапалітычных і этнакультурных рухаў, якія адносіліся да ліберальна-дэмакратычнага кірунку «краёвасці». Ініцыятыва яе стварэння належала беларускім краёўцам-дэмакратам. Праграмныя дакументы Канфедэрацыі ВКЛ, якія распаўсюджваліся на чатырох мовах (беларускай, літоўскай, польскай і ідыш), пастуліравалі неабходнасць вылучэння акупаваных немцамі паўночна-заходніх губерняў з-пад юрысдыкцыі Расійскай імперыі і ўтварэння на гэтай тэрыторыі «незалежнай дзяржаўнай адзінкі» з соймам (парламентам) у Вільні, сфарміраваным шляхам агульных, роўных, прамых выбараў пры тайным галасаванні. Германскія ўлады не праявілі зацікаўленасці ў адраджэнні ВКЛ[205].

Пасля таго, як у пачатку лістапада 1918 г. нямецкія войскі пакідалі тэрыторыю Магілёўскай губерні паводле рашэнняў Брэсцкага міра (1918), лідары карэннага дваранства Мінскай губерні (галоўным чынам, члены Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі — прыхільнікі ліберальна-кансерватыўнага кірунку «краёвасці») былі супраць падзелу Беларусі на часткі, выступілі з ініцыятывай стварэння пад нямецкім куратарствам Вялікага Княства Літоўска-Беларускага (з паўночна-заходніх губерняў) і папрасілі ў Мінску нямецкага генерала Эрыха фон Фалькенгайна (1861—1922) паведаміць аб гэтым імкненні германскаму імператару Вільгельму II. Прыкметна, што мінскія дваране прапаноўвалі даць назву новай дзяржаве не «Вялікае Княства Літоўскае» (альбо «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае»), а «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае», што сведчыла пра прыманне імі новага значэння геаграфічнай і этнанімічнай тэрміналогіі. Генерал фон Фалькенгайн адказаў дэлегацыі мінскіх дваран, якіх узначаліў граф Ежы Чапскі (1861—1930), што павінен строга выконваць рашэнні Брэсцкага міра, але перадасць прапанову ў Галоўную імператарскую стаўку. Аднак немцы ў лютым 1919 г. хутка пакінулі ўсю тэрыторыю Беларусі, а на змену ім прышлі войскі бальшавікоў[206].

Цікавыя звесткі

[правіць | правіць зыходнік]
  • Пад рэдакцыяй Мітрафана Доўнар-Запольскага ў 18881889 гг. выходзіў даведнік «Северо-Западный календарь» (1888—1893), які быў штогоднім дадаткам да прыватнай ліберальнай газеты «Минский листок» і дзе частка матэрыялу друкавалася на беларускай мове[207]. Гэты каляндар і даведнік па шасці літоўска-беларускіх губернях складаў пэўную канкурэнцыю даведніку «Виленский Календарь» і іншым руска- і польскамоўным даведнікам, а рэдактар Доўнар-Запольскі друкаваў свае ўласныя артыкулы па гісторыі, этнаграфіі, статыстыцы края. Мітрафан Доўнар-Запольскі таксама напісаў шэраг гістарычных і этнаграфічных прац, дзе ўжываў (па цэнзурных прычынах) тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «заходне-рускі»: «Статистические очерки Северо-Западного края» (1888), «Чародейство в Северо-Западном крае в XVII—XVIII вв.» (1890), «Западнорусская семейная община в XV веке» (1897), «Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке» (1905).
  • У Мінску штодзённа з 1 (14) лістапада 1902 па 8 (21) снежня 1905 г. выдавалася газета «Северо-Западный край» (якая ў 18861902 гг. мела назву «Минский листок» і дзе працавалі аматары беларускай культуры і гісторыі — Мітрафан Доўнар-Запольскі, Янка Лучына і інш.). У 1905 г. яна стала сацыял-дэмакратычнага (марксісцкага) кірунку — надрукавала праграму II з’езда РСДРП, артыкул Уладзіміра Леніна, памфлет Максіма Горкага і інш. А 15 мая 1905 г. у газеце быў надрукаваны верш Янкі Купалы «Мужык» — першы беларускамоўны дэбют паэта ў друку [1].
  1. Сакалова, М. Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Т. 5. — С. 445.
  2. Пад «Польшчай» у тыя часы разумелася ўся Рэч Паспалітая.
  3. Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя… С. 297.
  4. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17108, 17113, 17114, 17122, 17279 і інш.
  5. Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 94; Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 28, № 21586, 21588; Т. 32, № 25319 і інш.
  6. Тэрмін «правінцыі» («польскія правінцыі», «літоўскія правінцыі», «беларускія правінцыі» і г.д.) выкарыстоўваўся толькі да пачатку 1830-х гадоў.
  7. Тэрмін «край» у расійскай афіцыйнай бюракратычнай тэрміналогіі меў шырокае значэнне. «Краем» маглі называць асобную губерню; некалькі губерняў, аб’яднаных адной прыкметай (напрыклад, «Літоўскі край», «Беларускі край» і г.д.); генерал-губернатарства; некалькі генерал-губернатарстваў, аб’яднаных адной прыкметай. Напрыклад, тэрмінам «Заходні край» («заходнія губерні») у свой час сукупна называлі тры генерал-губернатарствы (з цэнтрамі ў Вільні, Віцебску і Кіеве). Гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 21, аддзяленне 2, № 20295; Т. 28, аддзяленне 1, № 27017; і інш.
  8. Зрэдку тэрмін «заходнія губерні» выкарыстоўваўся яшчэ пры цараванні расійскага імператара Аляксандра I. Гл.: Указ 12 чэрвеня 1812 г. Аб выкарыстанні лясной варты Заходніх губерняў для патрэб пры арміях // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 32, № 25138.
  9. Пасля падаўлення паўстання 1830—1831 гадоў для выпрацоўкі агульнай палітычнай лініі царскай улады ў адносінах да заходніх губерняў 14 верасня 1831 г. быў створаны «Камітэт, заснаваны для разгляду розных меркаванняў па губернях, ад Польшчы вернутых». У бюракратычных сферах гэты камітэт хутка сталі называць «Камітэтам заходніх губерняў» (1831—1848). Камітэт дзейнічаў як самастойная ўстанова, але меў блізкія зносіны з Камітэтам міністраў Расійскай імперыі, і распрацоўваў у адносінах да заходніх губерняў розныя ўніфікацыйныя мерапрыемствы, каб «губерні, ад Польшчы далучаныя, прыведзены былі да таго парадку, які для кіравання ў іншых расійскіх губернях існуе». З пачаткам сялянскай рэформы (1861) і напярэдадні паўстання 1863—1864 гадоў быў створаны «Заходні камітэт» (1862—1865), які меў задачы абмеркавання мерапрыемстваў «да ўстанаўлення ў адзначаным краі парадка і ўмацавання ў ім спакою».
  10. Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 104; і інш.
  11. Упершыню тэрмін «паўночна-заходнія губерні» ужыты ў афіцыйным заканадаўстве ва ўказе ад 18 снежня 1842 г., якім праводзілася рэарганізацыя адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Віленскага ваеннага генерал-губернатарства: са складу Віленскай губерні былі вылучаны Ковенскі, Цельшаўскі, Расіенскі, Панявежскі, Вількамірскі і Новааляксандраўскі для стварэння Ковенскай губерні, а Беластоцкая вобласць (1808—1842) уключана ў склад Гродзенскай губерні. (Гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 17, аддзяленне 2, № 16347). Другім разам у Поўным сборы законаў Расійскай імперыі тэрмін ужываецца ва ўказе Сената ад 27 ліпеня 1843 г. («Аб прывядзені ў дзейнасць Найвысачайшага ўказа 18 снежня 1842 года адносна стварэння ў новым складзе паўночна-заходніх губерняў» — гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 18, аддзяленне 1, № 17074.
  12. Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 103; Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 17.
  13. Нават пасля паўстання 1863—1864 гадоў, калі тэрмін «Паўночна-Заходні край» пачаў шырока ўжывацца ў заканадаўчых актах, афіцыйных дакументах і публіцыстыцы, тэрмін «Заходні край», які «прыжыўся» у грамадскай свядомасці ў адносінах да генерал-губернатарства з цэнтрам у Вільні, яшчэ часам суадносіўся толькі з Віленскім генерал-губернатарствам. Так, у дванаццатым томе (1894) вядомага і папулярнага энцыклапедычнага слоўніка Бракгауза і Эфрона ў артыкуле «Западный край» указваецца, што тэрмін адносіцца да дзевяці заходніх губерняў Расійскай імперыі — Ковенскай, Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай, Валынскай, Падольскай і Кіеўскай, але і адзначаецца, што пад Заходнім краем пераважна разумеюцца першыя шэсць губерняў («паўночна-заходніх»). А ў дзявятым томе (1902) выдання «Большая энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания» пад рэдакцыяй Южакова ўказваецца, што тэрмін «Заходні край» адносіцца да дзевяці заходніх губерняў, а часцей за ўсё — да шасці губерняў (Ковенскай, Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай) ці ўвогуле — да трох (Ковенскай, Віленскай і Гродзенскай), якія складалі Віленскае генерал-губернатарства. Гл.: Западный край // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз… С. 247; Западный край // Большая энциклопедия… С. 507.
  14. Гл.: Миллер, А. Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста Архівавана 5 сакавіка 2016.
  15. Коялович, М. О. Чтения по истории Западной России… С. 1.
  16. Тры губерні «Паўднёва-Заходняга края» (Валынская, Падольская і Кіеўская губерні) часта называліся адпаведна як «Валынь», «Падолле» і «Кіеўшчына». У першай трэці XIX ст. тэрмін «Маларосія» меў, акрамя шырокага значэння (землі, населеныя «маларосамі»), і вузкае значэнне — адносіўся да Чарнігаўскай, Палтаўскай і Харкаўскай губерняў. Кацярынаслаўская, Херсонская і Таўрыйская губерні мелі назву «Наваросія». Усходняя Галіцыя называлася як «Чырвоная Русь». Гл.: Миллер, А. Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста Архівавана 5 сакавіка 2016..
  17. У 1862—1864 гг. у Кіеве выдаваўся часопіс заходнерусісцкага кірунку «Вестник Юго-западной и Западной России», перайменаваны ў 1864 г. у «Вестник Западной России» і друкаваны ў Вільні.
  18. Марыян Здзяхоўскі (1861—1938), ураджэнец бацькоўскага маёнтка Ракаў, вядомы навуковец і ў будучым рэктар (1925—1927) Віленскага ўніверсітэта, у рэфераце, чытаным у Вільні ў 1923 г. у часы Другой Рэчы Паспалітай, адзначыў: «Разнастайны этнічна наш край з’яўляецца часткай гістарычнай Літвы, і нас — людзей майго пакалення — выхоўвалі як літоўцаў, вядома, у тым значэнні, у якім быў ім Міцкевіч, калі казаў „Літва, мая айчына“. У дзяцінстве мяне вучылі, разам з гісторыяй Польшчы, таксама і гісторыі Літвы. Дзякуючы гэтаму я лічыў нацыянальнымі героямі не толькі тых, хто будаваў Польшчу, але і таго, хто імкнуўся адарваць Літву ад Польшчы — вялікага князя Вітаўта. Але хто ж тады задумваўся над гэтай непаслядоўнасцю? І калі б мяне сёння запыталі, кім я сябе адчуваю ў глыбіні душы, адказаў бы, што адчуваю сябе грамадзянінам Вялікага Княства Літоўскага, непарыўнай уніяй звязанага з Польшчай. Калі я бачу сцяг з Арлом, але без Пагоні, які развіваецца тут з вышыні Замкавай гары, то ўспрымаю гэта як нанесеную мне крыўду». Гл.: Zdziechowski, M. Idea polska na kresach… С. 3.
  19. Бюракратычны тэрмін «Здешний Край» не меў ніякай ідэалагічнай афарбоўкі, а выкарыстоўваўся проста для ўказання той ці іншай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ў Расійскай імперыі, у тым ліку, напрыклад, асобнай губерні.
  20. У 1861 г. у Мінск прыехаў сын Адама Міцкевіча Уладзіслаў (1838—1926) і быў запрошаны на банкет мясцовым дваранствам, дзе пачуў па-польску ў свой адрас ад пана Аляксандра Валіцкага верш-прысвячэнне, у якім заяўлялася, што «Літва — матка, а Адам — айцец наш», а пазней атрымаў альбом фатаграфій з надпісам і спісам аўтографаў мясцовага дваранства «Synowi Adama, Władysławowi, ziomkowie Litwini w Mińsku 1861 r. 18 marca» (г.зн. «Сыну Адама, Уладзіславу, землякі-літоўцы ў Мінску 1861 г. 18 сакавіка»). Гл.: Mickiewicz, W. Pamiętniki. — T.2. — С. 52—54.
  21. Спачатку пэўны час у Расійскай імперыі «літоўцаў» (ці па-польску — «літвінаў») разумелі за славян. Гл.: Реклю, Э. Россия европейская и азиатская: в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124.
  22. Тэрмін «палякі» у тыя часы заставаўся палітонімам і азначаў па інерцыі грамадзяніна Рэчы Паспалітай — дзяржавы, якая на той момант ужо не існавала, але якую «палякі» марылі адрадзіць.
  23. Тэрмін «ziemie zabrane» у 1834 г. упершыню ў публіцыстыку ўвёў Маўрыцый Махнацкі (1803—1834), відны ўдзельнік паўстання 1830—1831 гадоў.
  24. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 757.
  25. Гл.: Липранди, А. П. «Отторженная возвратих»; Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 76—77.
  26. Такога сына ў полацкага князя Ізяслава не было.
  27. Сборник императорского… С. 620—621, 647.
  28. Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 11; Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 77.
  29. Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 12.
  30. Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 94, 131—132; Долбилов, М. Д. Русский край… С. 163; Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 37, № 28372.
  31. Staliunas, D. Making Russians… P. 30; Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 24, № 17879, 18284; Т. 28, № 21646, 21647; Т. 32, № 25183, 25289 і інш.
  32. Гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 25, № 18338, 18475, 18525; Т. 37, № 28083, 28161, 28249 і інш.
  33. Staliunas, D. Making Russians… P. 30; Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленне 1, № 4535 і інш.
  34. Устрялов, Н. Русская история. — Ч. 2. — С. 490—495.
  35. а б в г д Раюк, А. Р. Мяжа паміж беларускай і рускай этнічнымі тэрыторыямі ў канцы XVIII — пачатку XX ст. // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. 2022. — Вып. 32. — С. 412.
  36. Устрялов, Н. Русская история. — Ч. 2. — С. 493; Долбилов, М. Д. Русский край… С. 16, 163, 750.
  37. Гэта было зафіксавана і ў афіцыйным пры Мікалаю I падручніку па рускай гісторыі, напісаным Мікалаем Устралавым. Гл.: Устрялов, Н. Русская история. — Ч. 2. — С. 490—495.
  38. Устрялов, Н. Г. Исследование вопроса… С. 42; Долбилов, М. Д. Русский край… С. 187, 206—207.
  39. У «беларускіх губернях» (Віцебскай і Магілёўскай) дзеянне Статута было адменена яшчэ 18 лютага 1831 г. Гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленне 1, № 4369.
  40. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, № 13591. Сярод іншых уніфікацыйных мер, указ 18 ліпеня 1840 г. загадваў «літоўскія» і «беларускія» губерні называць проста — толькі па назве губернскага цэнтра — на агульнарасійскі ўзор. У 1841 г. і 1843 г. была выдадзена серыя царскіх указаў, паводле якіх маёнткі святарства ўсіх канфесій (каля 130 тысяч рэвізскіх душ) у заходніх губернях пераходзілі ў валоданне скарба (Міністэрства дзяржаўных маёмасцей). Узамен святарства пачало атрымліваць жалаванне ад скарба, а праваслаўныя святары — яшчэ і зямельны ўчастак з баршчынай. На працягу 1842—1843 гг. таксама былі зацверджаны штаты каталіцкага і праваслаўнага святарства. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 87.
  41. Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 103; Staliunas, D. Making Russians… P. 30.
  42. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 163. Афіцыйныя ў сферы адукацыі ідэі аб «рускасці» сялян края скептычна разглядаліся многімі рускімі чыноўнікамі ў краі і сталіцах і не мелі значных наступстваў у афіцыйнай бюрактарычнай практыцы. Становішча зменіцца толькі пасля паўстання 1863—1864 гадоў, калі многія рускія бюракраты (Міхаіл Мураўёў, Канстанцін Кауфман і інш.) прынялі на сябе ролю ідэолагаў русіфікацыі. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 64, 187, 206—207, 532, 250, 261. У ліпені 1864 г. віленскі генерал-губернатар Міхаіл Мураёў нават ухваліў праект конкурса на напісанне падручніка (дзе б была «ясна апісана ўся Заходняя Русь, якая спрадвеку належала да агульнай рускай сям’і»), бо падручнік Мікалая Устралава ўжо не быў дастатковым для прапагандысцкіх патрэб мясцовых чыноўнікаў — адміністрацыі Віленскага генерал-губернатарства. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 207.
  43. Назваючы сябе «рускімі» («русінамі») шляхта ВКЛ не лічыла сябе за адзін народ з вялікарусамі («маскавітамі» Маскоўскага царства ці «расіянамі» Расійскай імперыі).
  44. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 34.
  45. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 160—175.
  46. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 175—192; Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — С. 111, 127—140.
  47. Новы віленскі ваенны генерал-губернатар Назімаў працягваў палітыку будавання новых праваслаўных цэркваў за кошт мясцовых дваран-каталікоў, загадам ад 24 студзеня 1856 г. забараніў дваранам ездзіць са сваёй губерні ў суседнія без дазволу ўлад і інш. Адказным за справу па кампаніі пабудовы праваслаўных цэркваў у канцы 1850-х быў прызначаны віцэ-дырэктар дэпартамента духоўных спраў іншаземных веравызнанняў (пазней — папячыцель Віленскай навучальнай акругі) Пампей Бацюшкаў. Зварот дваран Віцебскай губерні (якая разам з Магілёўскай уваходзіла ў склад Санкт-Пецярбургскай навучальнай акругі) 17 лютага 1856 г. аб адкрыцці ўніверсітэта ў Полацку і дазволе будаваць каталіцкія касцёлы і выкладаць у школах польскую мову быў адхілены ўрадам па прычыне, што «край» (Беларусь) з’яўляецца «рускім», «вернутым ад Польшчы».
  48. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 173—174. Дваране «заходніх губерняў» у губернскіх камітэтах па сялянскай справе (камітэтах па падрыхтоўцы дваранамі праектаў сялянскай рэформы) выказаліся за вызваленне сялян без надзялення іх зямлёй. Аднак царскі ўрад вырашыў правесці сялянскую рэформу ў «заходніх губернях» не толькі як вызваленне сялян ад прыгону, але і адначасова як удар па эканамічных пазіцыях мясцовага («польскага») дваранства. Прапановы дваран «заходніх губерняў» былі адхілены ўрадам, а сялян было зацверджана паводле «Мясцовых палажэнняў» вызваляць з зямельным надзелам, каб адцягнуць такімі «падарункамі» ад удзелу ў верагодным паўстанні. У ходзе паўстання 1863—1864 гадоў царскі ўрад 1 сакавіка 1863 г. выдаў указ аб абавязковым пераводзе сялян Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў на выкуп, г.зн. у катэгорыю зямельных уласнікаў, з памяншэннем выкупной сумы на 20 %. Да канца 1863 г. гэтая мера была распаўсюджана на Віцебскую, Магілёўскую, Валынскую, Падольскую і Кіеўскую губерні.
  49. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 173—175.
  50. Прапаноўвалася аднавіць дзеянне асноўных норм трэцяга Статута Вялікага Княства Літоўскага, рэфармаваць судаводства з увядзеннем у яго польскай мовы, аднавіць шляхецкія соймікі, палегчыць жыхарам заходніх губерняў зносіны з жыхарамі Царства Польскага і адкрыць Віленскі ўніверсітэт (як заяўлялася — для прадухілення распаўсюджання сярод моладзі заходніх губерняў «рэвалюцыйнай заразы», якая ахапіла адукацыйныя ўстановы карэнных рускіх губерняў). Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 176.
  51. У сваім лісце ад 7 верасня 1861 г. міністру ўнутраных спраў Расійскай імперыі Пятру Валуеву мінскі губернскі маршалак Аляксандр Лапа адзначыў: «Тутэйшы край, злучыўшы свой лёс з лёсамі Польшчы ў 1386 г., прабыў з ёй у цесным саюзе больш за чатыры стагоддзі. Ліберальныя ўстановы так трывала замацаваліся ў літоўцах, што паданне аб дабравольнай і ўсеагульнай уніі 1569 г. пераходзіць незахмурана ад пакалення да пакалення. З моцы гэтага падання дваранства Мінскай губерні першым прашэннем, усепаддана пададзеным у 1797 г., прасіла аднавіць польскае судаводства, дазволіць судзіцца па польскіх законах і ўжываць родную мову, польскую. <…> Зачынены ўніверсітэт. Агульны план выкладання прадметаў у гімназіях і вучылішчах зменены, і навукі выкладаюцца не на польскай, даступнай большасці, мове, а на рускай. Абмежавана выкладанне старажытных моў у сярэдніх навучальных установах, якія і ў цяперашні час лічацца падмуркам выхавання ў асвечаных дзяржавах Еўропы, замест іх вучаць усяму патрошку, галоўным жа прадметам, які дае права на павышэнне і ўзнагароды, ёсць руская мова». Гл.: Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг. … С. 532—533.
  52. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 178.; Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 45—46. Менавіта ў рамках гэтай ініцыятывы мясцовых дваран, напрыклад, былі адкрыты народныя школкі ў Мінску і Люцінцы (Мінскі павет), дзе дочкі Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча Каміла і Цэзарына пачалі працаваць настаўніцамі.
  53. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 16.
  54. Lachnicki, I.E. Statystyka gubernii Litewsko-Grodzienskiey… С. 57; Эркерт, Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России… С. 8, 64.
  55. Анисимов, В. Виленская губерния / В. Анисимов // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — Москва: Изд. тов. А. Гранат и К°, 1912. — Т. 10: Вех — Воздух. — С. 157—158.
  56. У верасні 1862 г. у Савеце міністраў абмяркоўвалася запіска віленскага ваеннага генерал-губернатара Назімава аб прадастаўленні права кожнай народнасці атрымліваць адукацыю на сваёй мове і іншыя сродкі свайго развіцця, як гэта рабілася ў Аўстра-Венгрыі. Лінгвістычны падыход быў часова падтрыманы ўладамі і яго (разам з антыпольскімі заклікамі) шырока прапагандаваў у імперыі рэдактар газеты «Московские ведомости» Міхаіл Каткоў. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С.116, 175, 192—193, 195, 199, 460.
  57. Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 7, 16. Цікава, што першае пакаленне заходнерусістаў (нават Міхаіл Каяловіч), якія з’яўляліся мясцовымі праваслаўнымі ўраджэнцамі, звычайна чаргавала ў сваіх публікацыях вызначэнні «літоўскі» і «беларускі», называючы сябе то «беларусамі», то «літоўцамі» («літвінамі»), і выказвалі, прынамсі ў прыватнай сферы, пачуццё культурнай перавагі «Заходняй Расіі» над Вялікаросіяй. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 197, 491; Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С.. 148.
  58. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 197; Насытка, Г. «Тыя ж беларусы»… С. 11.
  59. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 181. У канцы 1862 г. віленскі ваенны генерал-губернатар Назімаў схіліўся да думкі ў пажаданасці пераводу ўсіх польскамоўных дваран, якія «не прызнаюць сябе рускімі», на становішча грамадзян Царства Польскага, маючага ўласнасць у Расіі, ці іх масавага высялення ў Царства Польскае з прымушэннем да продажу нерухомасці; а ў сакавіку 1863 г., незадоўга да сваёй замены Мураўёвым, канчаткова прышоў да высновы, што «у Заходніх губернях няма зусім дваранства, бо прысутнае польскае дваранства ніколі нічога не захоча зрабіць на карысць Рускай дзяржавы». Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 181.
  60. Сакалова, М. Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Т. 5. — С. 445; Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 17.
  61. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 182—186; Эркерт, Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России… С. 64.
  62. Яшчэ ў 1857 г. акадэмік Пётр Кёпен вырашыў правесці грунтоўнае даследаванне этнічнага склада Расійскай імперыі і скласці этнаграфічную карту. Пасля ўхвалы міністра ўнутраных спраў Дзмітрыя Блудава і Сінода, Кёпен разаслаў ва ўсе царкоўныя прыходы краіны спецыяльныя бланкі, дзе святары павінны былі ўказаць інфармацыю аб геаграфічным становішчы і назве населеных пунктаў свайго прыхода, колькасць прыхаджан і іх этнічную прыналежнасць. Бланкі атрымалі назву прыходскіх спісаў. Па невядомых прычынах скласці паводле бланкаў этнаграфічную карту імперыі Пятру Кёпену не ўдалося. (Гл.: Насытка, Г. «Тыя ж беларусы»… С.12.). У 1862 г. М. Лябёдкін апрацаваў атрыманыя ў 1857 г. Пётром Кепенам прыходскія спісы дзевяці заходніх губерняў (Ковенскай, Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай), склаўшы на іх падставе (без навуковай крытыкі) статыстычныя табліцы са звесткамі аб этнічным складзе насельніцтва кожнага павета. Паводле табліц удзельная вага беларусаў у Віленскай губерні складала 17,4 %, Віцебскай — 62,4 %, Гродзенскай — 3,3 %, Мінскай — 65,1 %, Магілёўскай — 84,2 %, а агульная іх колькасць у пяці губернях — 1 973 873 чалавекі. Побач з 25 879 (3,3 %) «беларусамі» у Гродзенскай губерні, паводле Лябёдкіна, налічвалася 132 286 (16,7 %) «вялікарусаў», 201 897 (25,6 %) «літоўцаў», 193 228 (24,5 %) «палякаў», 30 927 (3,9 %) «яцвягаў», 5 463 (0,69 %) «бужаніна», а ў Віленскай губерні мелася 23 016 (2,74 %) «крывічоў». На думку іншага даследчыка-статыстыка Гродзенскай губерні Паўла Баброўскага, святары многіх прыходаў праваслаўных «беларусаў» адносілі да «рускіх», а «беларусаў»-католікаў ксяндзы запісвалі «літоўцамі» (літвінамі) ці «палякамі». (Гл.: Насытка, Г. «Тыя ж беларусы»… С.12.). У Віленскай губерні, паводле даследчыка А. Коравы, сярод «славян» (44 %) акрамя «вялікарусаў» (2,3 %) налічвалася 29,4 % «русінаў», якія падзяляліся на «беларусаў» (у Вілейскім, Дзісненскім і часткова Свянцянскім паветах), «чарнарусаў» (галоўным чынам, у Лідскім павеце) і «крывічоў» (галоўным чынам, у Ашмянскім павеце), і 12,3 % «палякаў». Таксама падкрэслівалася, што славяне і «літоўцы» (пад якім разумелася балтамоўнае насельніцтва) не вельмі адрозніваюцца (у параўнанні з яўрэямі, татарамі і цыганамі) паміж сабой у норавах, звычаях і інш. (Гл.: Віленская губерня… С.290, 321.).
  63. Д. Афанасьеў, аўтар даследавання «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния» (1861), адзначыў, што на ўсходзе Ковенскай губерні са змешаным канфесійным складам няма «ніякай непрыязні паміж вернікамі розных рэлігій»: «…у паўднёва-усходняй частцы Новоаляксандраўскага павета мясцовыя жыхары, сумесь беларусаў, літоўцаў і крывічоў, — католікі, мовячыя толькі беларускай гаворкай, ахвотна слухалі праваслаўнае набажэнства да закрыцця струхлелых цяпер храмаў». (Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 184—185). Афіцэр Генеральнага штаба П. Баброўскі, з мясцовага дваранства, які рабіў аналагічнае даследаванне па Гродзенскай губерні («Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Гродненская губерния» (1863)), указаў неаднароднасць хрысціянскага насельніцтва і шкоднасць гэтага для дзяржавы, але і адзначыў наяўнасць талерантнасці, звязанасці і прыязні паміж людзьмі ў губерні: «Рознасць народанасельніцтва па веравызнанні вельмі важна для нас па прычыне рознадумства паміж праваслаўнымі і рымскімі католікамі і па адсутнасці рэлігійнага адзінства краіны. Рэлігійнае рознадумства шкодна ўплывае на паспяховае развіццё; недахоп адзінства шкодзіць народнаму дабрабыту. Пры ўсім гэтым, нягледзячы на моцную нецярпімасць католікаў да праваслаўных, у асяроддзі хрысціян існуе адна агульная сувязь у евангельскім вучэнні — у любові да блізкага, як да самога сябе». Баброўскі піша, што продкамі жыхароў Гродзенскай губерні былі не крывічы, а іншыя славянскія плямёны: «Што краіна, якая складае цяперашнюю Гродзенскую губерню, была і ёсць сапраўды Руская, г.зн. населеная пераважна народам рускім <…> у тым мы пераконваемся: па-першае, з гістарычных помнікаў, да нас дайшоўшых, і па-другое, з мовы галоўнай масы народнасельніцтва, якая, у выніку гістарычных падзей, страціла толькі часткова першапачатковую веру, але захавала сваю першабытную мову — мову дрыгавічоў, драўлян, бужан і нараўян» (Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 184—185).
  64. І. Зяленскі, аўтар даследавання «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Минская губерния» (1864), падрыхтаванага яшчэ да паўстання, адзначыў, што неправамерна адносіць сялян губерні да «літоўскага племені», а саму Мінскую губерню да «Літвы», як раней рабілася. Даследчык указаў, што карэннае насельніцтва складаецца са «славяна-русаў» — нашчадкаў крывічоў і дрыгавічоў: на яго думку нашчадкамі крывічоў з’яўляюцца «беларусы», якія зараз жывуць у Бабруйскім, Барысаўскім, Ігуменскім і Мінскім паветах Мінскай губерні, а нашчадкамі дрыгавічоў з’яўляюцца «чарнарусы», якія жывуць у Навагрудскім, Слуцкім, Мазырскім і Рэчыцкім паветах. Сялянскае насельніцтва Пінскага павета, мова якіх была вельмі падобнай на мову сялян Валынскай губерні, Зяленскім было аднесена да «маларусаў». Гл.: Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Минская губерния… С. 407—409.
  65. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 197—198; Сталюнас, Д. Границы в пограничье… С. 269—287.
  66. У 1862 г. Аляксандр Уладзіслававіч Аскерка арганізаваў у Варшаве выданне лацініцай беларускамоўнага буквара-катэхізіса («Элементаж для добрых дзетак каталікоў»). Аднымі з самых вядомых тагачасных беларускамоўных публікацый лацінкай, якія зыходзілі ад мясцовых дваран для сялян, былі газета «Мужыцкая праўда», агітацыйныя кніжкі з вершамі «Гутарка старога дзеда», «Гутарка двух суседаў», «Беларуская гутарка» і іншыя «гутаркі». (Гл.: Латышонак, А. Гісторыя Беларусі… С. 82.). Цікава, што выдаўцамі беларускамоўнай «Гутаркі старога дзеда» у 1861—1862 гг. (у Беластоку) былі Браніслаў Шварц (1834—1908) і Грынявіцкі, а Шварц так вызначаў мэту выдання: «„Гутарка старога дзеда“ павінна была пераканаць народ літоўскі, што толькі ад Рэчы Паспалітай польскай атрымае ён „зямлю і волю“». Гл.: Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг. … С. 86.
  67. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 200. Апавяданні ў кнізе «Рассказы на белорусском наречии» (1863) напісаны на розных славянскіх дыялектах. Першым у кнізе размешчана апавяданне «Кто булы наші найдавнійші діды і якая іх була доля до уніі?», якое аўтарам напісана на імітацыі заходнепалескага дыялекта, што тагачаснымі навукоўцамі звычайна адносіўся да абшару «маларускай гаворкі» (г.зн. у сучасным разуменні — украінскай мовы). «Маларускамоўны» тэкст з самага пачатку заўпэўнівае чытача, што жыхары паўднёвых паветаў Гродзенскай губерні з’яўляюцца на самой справе «беларусамі» (як і жыхары Віленскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў), а продкамі іх былі славяне-крывічы: «Сторона, дэ жывуть тэпэр Пынчукі, Мынчукі, Вытэбці, Могілевці, зовэтця Білою Русью; в гэтуй стороні з вэльмы давных часув жыв народ Словяньскій, рудный з народамы, которыі давній жылы і тэпэр жывуть в полуднёвых і всхудніх русськіх краях. Народ той впэрш звався Крывычамы альбо крывыцькымы Словянамі: так, булы колысь Крывычы Смоленьскыі, — воны жылы нэдалэко коло міста Смоленьска; а то еще булы Крывычі Полоцькыі, — от, гэты Крывычы булы нашімы прадядамы. Нэ можэмо тэпэр довідатыся, чы вэлыкый кусок зэмлі займовалы Крывычы Полоцькыі; можэмо тулько сказаты, жэ тэпэрэшныі Вытэбськая, Могылёвская губерніі, малэнькій кавалочок Пськовськэй і Смоленьскэй, значна часть Мыньскэй губэрніі з Пыньском, Мозыром і Туровом, кавалок Выленьскэй до річкі Дзітвы і добрый кавалок Гроднэнськэй з містямы Волковыськом і Бэрэстям булы тымі містямі, дэ жыв беларускі народ» (С. 1—2). У іншым апавяданні «Велікая помылка нашых белорусов» даводзілася, што беларусы-каталікі застаюцца тымі ж самымі беларусамі, бо «у іх мова простая, белорусская, звычаі простые белорусскіе; і звычаі і мова у мужыков католіков тыя самыя, што і мужыков православных, ці русскіх». У апавяданні «Розмова на цментарі старосты Янка з братчыком Хвэдосем» падкрэслівалася: «А і мы самі запэвнэ зовсім нэ ляхі: мы самі по собі народ особный — белоруссы!» (С. 28).
  68. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 226. Многія сяляне Віленскай і Гродзенскай губерняў у канцы 1860-х не хацелі мірыцца з гвалтам у пытаннях веры і падавалі калектыўныя звароты, просячы вярнуць іх у каталіцтва, бо іх запісалі ў праваслаўе без іх згоды. Гэтыя хваляванні падштурхнулі расійскага імператара Аляксандра II пры праездзе праз Вільню ў 1867 г. звярнуцца да пераведзеных з каталіцтва ў праваслаўе сялян са словамі: «Вельмі рад вас бачыць праваслаўнымі. Упэўнены, што вы перайшлі ў старажытную веру края з перакананнем і шчырасцю; ведайце, што раз прыняўшым праваслаўе я ні на якой падставе не дазволю і не дапушчу вярнуцца ў каталіцтва. Ці чуеце?». Гл.: Самбук, С. М. Политика царизма … С. 144—145.
  69. Часопіс «Вестник юго-западной и западной России» (т. III, кн. VIII, 1863 г.) пісаў: «вучыць на беларускім жаргоне — бязглуздзіца» (С. 239.). А новапрызначаны папячыцель Віленскай навучальнай акругі Карнілаў, спасылаючыся на «неапрацаванасць» і «беднасць» мовы беларускага народа, настойваў на поўнай марнасці «друкавання кніг на беларускай гаворцы» і памылковасці думак тых настаўнікаў, якія «стаяць за захаванне мясцовых гаворак у народных кнігах» (Гл.: Самбук, С. М. Политика царизма … С. 146.)
  70. Цікава, што канечнай мэтай палітыкі афіцыйных уладаў было не выцісканне польскай мовы беларускай ды спрыянне развіццю беларускамоўнай культуры, але русіфікацыя насельніцтва. Калі пасля задушэння паўстання адміністрацыя віленскага генерал-губернатара падштурхоўвала мясцовае дваранства прыносіць вернападданыя адрасы расійскаму імператару, то мінскі губернскі маршалак Яўстах Прушынскі прамовіў свой адрас у верасні 1863 г. ад імя дваран Мінскай губерні на беларускай мове. Рускі чыноўнік адміністрацыі віленскага генерал-губернатара Масолаў, сведка падзеі, напісаў у мемуарах, што гэты беларускамоўны адрас палічылі за чарговую хітрасць «палякаў»: «Ковенскае дваранства прадставіла адрас за 500-мі подпісамі 26 жніўня, затым гродзенскае — у сярэдзіне верасня; у канцы верасня і мінскае разам з новым маршалкам Прушынскім, чалавекам выдатнай сумленнасці, сілы волі і розуму. Вырашыўшы скласці адрас, ён напісаў агульнае пасланне на беларускай мове з выказваннем сваіх перакананняў. У ім ён выказаў упэўненасць у гістарычнай неабходнасці зліцця заходніх губерняў з Расіяй, але ў той жа час неабходнасць гэтага зліцця ён даказваў думкай аб панславізме. Думка гэта пусціла карані ў Мінскай губерні, бо ў ёй заключалася вядомая хітрасць палякаў, якія на ўсё згодны, абы толькі не быць і не называцца рускімі». (Гл.: Масолов, А. Н. Виленские очерки 1863—1865 гг. / А. Н. Масолов // Русская старина. — 1883. — Т. 40. — С. 585). У 1850-я ў Мінскай і Магілёўскай губернях значны ўплыў на праяўленне дваранамі зацікаўленасці да мовы мясцовых сялян зрабіў сваімі літаратурнымі творамі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Калі ў 1862 г. у Мінску праходзілі паніхіды па загінулым у Варшаве маніфестантам і гараджане (у тым ліку і Каміла Дунін-Марцінкевіч) спявалі ў касцёлах патрыятычныя гімны, то дваранка Мазырскага павета Кеневіч, якую хацелі прыцягнуць да адказнасці за спяванне гімна, напісала ў палітычны суд «з’едлівую насмешку на скажонай беларускай мове». Гл.: Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг. … С. 116.
  71. а б в Сталюнас, Д. Границы в пограничье… С. 291—292.
  72. Палкоўнік Р. Ф. Эркерт пісаў у сваім атласе: «Нішто ў заходніх губернях Расіі не вызначае рысу, аддзяляючай рускую народнасць ад польскай, так выразна і правільна, як рознасць веравызнанняў. Такім чынам, у Заходняй Расіі, з адносна нешматлікімі выключэннямі, усе славянскія жыхары праваслаўнага спавядання павінны лічыцца рускімі, а ўсе тыя, якія спавядаюць каталіцкую рэлігію — палякамі» (Эркерт, Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России… С. 6.). Мове не надавалася істотнай увагі. Пасля выдання атласа П. Баброўскі не мог пагадзіцца з высновай Р. Эркерта ў тым, што вопратка, звычаі, увесь уклад жыцця робяць беларусаў-католікаў трывалымі палякамі, таму што ўражанне аб Беларусі аўтар атласа вынес з «палацаў і касцёлаў, што ляжалі на яго шляху». Баброўскі цвёрда прытрымліваўся думкі, што адзінай прыкметай для падзелу насельніцтва Беларусі на «беларусаў» і «палякаў» можа быць толькі мова: «Нічога не значыць, што беларусы, па словах Эркерта, не называюць сябе гэтым сваім імем. Беларусы, не ведаючы, што яны беларусы, захавалі і ў штодзённай гутарцы, і ў песнях, і ў прыслоўях свае азначаныя нацыянальныя, лагічныя формы, свой азначаны характар, свае праявы, звычаі і г.д. Беларус-селянін, ці будзе ён праваслаўны, ці католік, мае свае перакананні, сваю маральную філасофію і перадае гэта разам з мовай сваім дзецям і ўнукам. Ксёндз і памешчык ніколі не скажуць аб беларусе каталіцкага веравызнання, што ён беларус, а скажуць — літвін. Пагутарыце з гэтым літвінам, і вы пачуеце беларускую гаворку. Падчас нашай працы ў Гродзенскай губерні мы мелі этнаграфічныя спісы насельніцтва ад святароў і ксяндзоў. На спісах тых сяляне, як праваслаўныя, так і католікі, названы літвінамі і тут прыкладзены ўзоры іх мовы — вы думаеце літоўскай? Не — беларускай. Ксёндз рабіў гэта таму, што беларусы калісьці ўваходзілі ў склад народнасцей Літоўскай дзяржавы. Мы бачым тут не палітычную памылку, як думае Эркерт, а палітычную праўду і вельмі грубую этнаграфічную памылку» (Гл.: Насытка, Г. «Тыя ж беларусы»… С. 14.). Акрамя таго П. Эркерт выдаў дзве версіі (па-руску і па-французску) этнаграфічнага атласа «заходне-рускіх губерняў і суседніх абласцей» (у французскім выданні — «губерняў, населеных цалкам ці часткова палякамі»). Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 189—190.
  73. Атлас А. Рыціха спачатку быў зроблены ў 1863 г. для службовага (ваеннага) выкарыстання, а пасля ў 1864 г. перапрацаваны для прапагандысцкіх мэт. Найбольш выразныя адрозненні былі ў ліку мясцовых католікаў. Калі ў версіі 1863 г. у ліку 2 633 456 католікаў Заходняга края ўказвалася 175 997 «беларусаў» і «чарнарусаў» і 853 706 «літоўцаў», то публікацыя 1864 г., ні на адзінку не змяняючы агульную колькасць гэтай канфесійнай групы (2 633 456), прыводзіць сярод католікаў 444 173 «беларуса» і «чарнаруса» і 585 530 «літоўцаў». Іншымі словамі, Рыціх, у новай версіі атласа перелічыў разам 268 176 чалавек з адной групы ў іншую: «беларусаў» і «чарнарусаў» стала больш роўна на столькі ж, на колькі стала менш «літоўцаў», што было відавочнай маніпуляцыяй і палітызацыяй этнаканфесійнай статыстыкі. Гл.: Долбилов, М. Д. Русский край… С. 191—192; Самбук, С. М. Политика царизма … С. 144—145.
  74. Падбор крыніц для публікацыі Віленскай і Кіеўскай археаграфічнымі камісіямі праходзіў праз прызму праваслаўнасці Заходняга края, крыху сапсаванага «польскім» уплывам. У прадмове да першага тома сабраных матэрыялаў Віленскай археаграфічнай камісіі адкрыта паведамлялася, што камісія вызначыла прадметам сваіх заняткаў перапісваць і надрукаваць прывілеі і акты, «якія сведчаць аб існаванні ў Заходнім краі праваслаўных цэркваў», выпісаць і надрукаваць акты, «у якіх выражаецца палітычны быт, характар і жыццё заходняга края, які называўся вялікім княствам Літоўскім, у розныя эпохі яго існавання». Адной з галоўных задач было друкаванне сукупнасці дакументаў, якія павінны былі праясніць «элемент праваслаўя ў Заходнім краі» (яго стан і пераход ва ўніяцтва); «паказаць з якою хітрасцю і гвалтам адбіраліся ўніятамі ў праваслаўных іх цэрквы і царкоўная маёмасць»; даказаць, «што многія вядомыя фаміліі ў Літве былі праваслаўнага спавядання» і г.д. Пры выбары дакументаў камісія зыходзіла з мэты «даказаць фактычна, што Заходні край ніколі не быў шчаслівы пад польскім кіраваннем; што, нягледзячы на існавалае заканадаўства і мноства судовых устаноў, ніхто не мог быць упэўнены ні ў правах сваёй уласнасці, ні ва ўласнай небяспецы»; што «цывілізацыя Польшчы, а з ёю і Заходняга края, далёка стаяла ад тае ступені дасканаласці, на які ставяць яе палякі»; і «што толькі пад рускім кіраваннем Заходні край забыў свае пакуты, загаіў былыя раны і пачаў сваё сапраўды палітычнае быццё». (Гл.: Акты Виленской археографической комиссии. — Том I. — С. 22—24.). Таксама ў прадмове адзначалася, што па сутнасці Вялікае Княства Літоўскае было ў многім «рускай» дзяржавай: «Літоўскае заканадаўства складае неабвержны помнік пераважання рускага элемента ў Літве. Ніхто не можа ў тым сумнявацца, што рускія законы выдаюцца для таго, каб выконваць іх, а каб выконваць іх, неабходна разумець мову, на якой яны напісаны. <…> Судзебнік і Статут напісаны былі на рускай мове, то хто адважыцца супярэчыць таму, што руская мова была агульнаўжыванай паўсюдна ў дзяржаве. А з-за таго што мова складае самую бачную прыкмету нацыянальнасці, то і не выклікае сумнення, што руская народнасць была пераважаючым, дамінуючым элементам у дзяржаве». (Гл.: Акты Виленской археографической комиссии. — Том I. — С. 18.). Дадавалася, што заваяванні Святога Уладзіміра і Яраслава Мудрага стварылі яцвяга-рускую ўскраіну (да вусця Віліі), куды перасяляліся жыхары рускага паходжання. Зносіны літоўцаў з Руссю далі першым безліч пераваг: літоўцы ўзмацніліся і пераймалі ад рускіх усё, што лічылі для сябе карысным: мову, пісьмо, звычаі і законы, веру, складалі дружыны з рускіх воінаў, і г.д. (С. 2.)
  75. Самбук, С. М. Политика царизма … С. 13—14; Литовское племя // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов. — Т. III. — С. 62—64.; Петров, Н. И. Белоруссия и Литва… С. 2, 362—363, 366, 368—369.
  76. У афіцыйнай расійскай навуцы і ідэалогіі для апраўдання валодання землямі, населенымі балтамоўным насельніцтвам края, часта ўказвалася вялікая роля «рускага» насельніцтва ў характары і гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (якое пачало называцца ў расійскай гістарычнай навуцы «Літоўска-Рускай дзяржавай»), а таксама сцвярджалася і падкрэслівалася вялікая блізкасць славян і балтаў: «З усіх народаў еўрапейскай сям’і славяне і літоўцы знаходзіліся ў найбліжэйшым паміж сабой сваяцтве па мове, веры і звычаям». Гл.: Петров, Н. И. Белоруссия и Литва… С. 2, 47 і інш.
  77. Раюк, А. Р. Мяжа паміж беларускай і рускай этнічнымі тэрыторыямі ў канцы XVIII — пачатку XX ст. // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. 2022. — Вып. 32. — С. 417.
  78. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 753—754.
  79. Канстанцін Ксаверавіч Вайніловіч быў новахрышчаным з каталіцтва ў праваслаўе дваранінам, народжаным у сям’і каталіцкіх бацькоў. Валодаў маёнткам Шостакі ў Слуцкім павеце і паходзіў з макранскай лініі шляхецкага роду Вайніловічаў са Слуцкага павета, быў родным братам слуцкага павятовага маршалка Юзафа Ксаверавіча Вайніловіча (ажэненага з Геленай Ваньковіч). Быў далёкім сваяком Эдварду Вайніловічу (з савіцкай лініі роду) і блізкім сваяком яго жонкі Алімпіі Узлоўскай, народжанай ад Марка Узлоўскага і Мацільды Вайніловіч (з макранскай лініі роду). Бацька Ксаверый Ваніловіч быў вялікім аматарам беларушчыны. Гл.: Луцкевіч, А. Выбраныя творы... С. 132.
  80. «Генерал-губернатарская» форма кіравання тэрыторыямі ў Расійскай імперыі была характэрна для сталічных рэгіёнаў імперыі (Санкт-Пецярбург, Масква), новадалучаных тэрыторый (ускраін, «краёў»), а таксама ўводзілася на тэрыторыях, ахопленых ваеннымі дзеяннямі. Функцыі інстытута генерал-губернатара вагаліся ад пасрэдніцкага звяна паміж імператарам і некалькімі губернатарамі да асаблівага рэжыму кіравання губернямі. Гл.: Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 166.
  81. Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 166.
  82. Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 167—169.
  83. 1 студзеня 1864 г. віленскі ваенны генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў сваім цыркулярам забараніў карыстацца польскай мовай у афіцыйнай перапісцы і грамадскіх месцах. Гл.: Самбук, С. М. Политика царизма … С. 40.
  84. Акрамя канфіскацый і секвестраў маёнткаў паўстанцаў, з пачаткам паўстання ў 1863 г. землеўласнікі ўсіх веравызнанняў заходніх губерняў былі абкладзены працэнтным зборам, які збіраўся штогадова. Для «асоб польскага паходжання» ён складаў 10 % ад гадавога прыбытка маёнтка, для «асоб нямецкага паходжання» (лютэран з астзейскіх губерняў) — 3 %, для «асоб рускага паходжання» (з карэнных рускіх губерняў) — 1,5 %. Улада тлумачыла землеўласнікам «нямецкага» і «рускага паходжання», што сборы не маюць кантрыбуцыйнага і зняважлівага характару, а служаць фінансавай дапамогай для захавання ўрадавага кантроля ў краі, бо ў выпадку перамогі паўстанцаў губерні былі б адлучаны ад імперыі і некарэнныя дваране пазбавіліся б сваіх маёнткаў увогуле. У ліпені 1863 г. працэнтны збор для «рускіх» маянткоўцаў быў зменшаны да 2,5 %, а вясной 1864 г. поўнасцю зняты; для «астзейцаў» збор быў скасаваны ў пачатку 1865 г. У 1870 г., калі верагоднасць узнаўлення паўстанцкіх выступленняў стала малой, кантрыбуцыйны працэнтны збор для «асоб польскага паходжання» быў зменшаны да 5 %, а канчаткова для іх скасаваны толькі 27 сакавіка 1897 г. Для тых «польскіх» дваран, якія мелі толькі дамы ў гарадах, кантрыбуцыйны збор складаў 1 % ад іх кошту. З грошай, атрыманых па гэтых працэнтных зборах, мясцовым чыноўнікам плацілі па 50 % надбаўкі да жалавання, утрымліваліся жандарскія каманды і павялічаная пасля паўстання колькасць прысутных войск у краі, будаваліся і рамантаваліся праваслаўныя цэрквы і г.д. Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 178.
  85. Важна, што закон ад 10 снежня 1865 г. не даваў яснага і дакладнага вызначэння, хто адносіцца да «асоб польскага паходжання», хоць звычайна расійскі ўрад пад імі разумеў польскамоўных і каталіцкіх дваран, якія былі выхаваны ў сем’ях бацькоў-католікаў.
  86. Акрамя таго, «асобам польскага паходжання» паводле палажэння ад 5 сакавіка 1864 г. і інструкцыі ад 23 ліпеня 1865 г. забаранялася арандаваць казённыя, а таксама прыватнаўласніцкія землі, набытыя іх уладальнікамі на льготных умовах, вызначаных урадам з мэтай павелічэння працэнта «рускага» землеўладання ў заходніх губернях. Законам ад 27 снежня 1887 г. «асобам польскага паходжання» забаранялася таксама арандаваць нерухомую маёмасць (у тым ліку і зямельную) усіх відаў. Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 178.
  87. У 1905 г. адмянялася забарона набыцця зямлі «асобамі польскага паходжання» у дзевяці заходніх губернях, але набываць зямлю ў Заходнім краі яны маглі толькі ў «асоб польскага паходжання», а не ў «асоб рускага паходжання».
  88. Зараз гэтае мястэчка ўжо ў складзе гарадской рысы Каўнаса.
  89. Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 154.
  90. Киселев, А. А. Система управления и чиновничество белорусских губерний… С. 58, 65, 68—69.
  91. Киселев, А. А. Система управления и чиновничество белорусских губерний… С. 65—72; Луговцова, С. Л. Политика российского самодержавия… С. 32—38.
  92. Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 141—142.
  93. Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 171—172. Толькі ў 1911 г. земствы (з абмежаваннямі і стварэннем непрапарцыянальнай «польскай» (каталіцкай) і «рускай» (праваслаўнай) курый) былі ўведзены ў Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губернях, а Ковенская, Віленская і Гродзенская засталіся без земстваў.
  94. Яскравым прыкладам эканамічнай недаразвітасці губерняў края ў пачатку XX ст. можа служыць тое, што ў першым дзесяцігоддзі XIX ст. Вільня была трэцім (65 тыс. у 1812 г.) па колькасці жыхароў горадам у Расійскай імперыі пасля Санкт-Пецярбурга (300 тыс.) і Масквы (250 тыс.). А ў 1900 г. Вільня з 154 тыс. жыхароў ужо ўваходзіла толькі ў другі дзясятак найбуйнешых гарадоў імперыі — пасля Санкт-Пецярбурга (1 млн. 440 тыс.), Масквы (1 млн. 175 тыс.), Варшавы (712 тыс.), Адэсы (404 тыс.), Кіева (333 тыс.), Лодзі (314 тыс.), Рыгі (282 тыс.), Баку (202 тыс.), Харкава (174 тыс.), Тыфліса (160 тыс.) і Ташкента (157 тыс.).
  95. Судовая рэформа ў карэнных рускіх губернях у 1864 г. замяняла саслоўныя суды на агульныя для ўсіх саслоўяў судовыя ўстановы — адкрытыя і незалежныя ад урада: у паветах уводзіліся міравыя, а ў губернях — акруговыя суды. Крымінальныя справы ў акруговых судах разглядаліся з удзелам грамадзян — прысяжных засядацеляў, якія незалежна ад суддзяў выносілі рашэнне па справе (вінаваты падсудны ці не), і адвакатаў, якія не залежалі ад урада. Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 172—173.
  96. Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы… С. 141—142, 159; Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 176—179.
  97. Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 179.
  98. Jurkowski, R. Sukcesy i porażki… С. 547—548; Szpoper, D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa… С. 134—139.
  99. а б в Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 38, аддзяленне 1, № 39561.
  100. Віцебская і Магілёўская губерні.
  101. Віленская, Ковенская і Гродзенская губерні.
  102. У афіцыйнай поўнай назве віленскага ваеннага генерал-губернатарства гэта ніяк не адлюстравалася.
  103. Генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў выкарыстоўвае тэрмін „жмудзь“ (жамойты) у адносінах да балтамоўнага насельніцтва, якое па сучаснай тэрміналогіі зараз прынята называць „літоўцамі“. Цікава, што менавіта на аснове балцкіх гаворак Аўгустоўскай губерні вакол Марыямпале (па сучаснай класіфікацыі — сувалкійская гаворка аўкштайцкага дыялекта літоўскай мовы) пачала з 1880-х гг. стварацца сучасная літоўская літаратурная мова.
  104. Staliunas, D. Making Russians… P. 32; Западные окраины Российской империи… С. 183—184.
  105. Да падзелаў Рэчы Паспалітай значная частка тэрыторыі Аўгустоўскай губерні ўваходзіла ў склад Вялікага Княства Літоўскага.
  106. Западные окраины Российской империи… С. 183—184.
  107. Раюк, А. Р. Практыка азначэння Магілёўскай губерні ў афіцыйным справаводстве ў 1772—1917 гг.… С. 56.
  108. Раюк, А. Р. Практыка азначэння Магілёўскай губерні ў афіцыйным справаводстве ў 1772—1917 гг.… С. 56—57.
  109. а б Раюк, А. Р. Практыка азначэння Магілёўскай губерні ў афіцыйным справаводстве ў 1772—1917 гг.… С. 57.
  110. Неафіцыйна (а часта і ў афіцыйнай перапісцы) у тыя часы генерал-губернатары Расійскай імперыі называліся «галоўны начальнік края» ці «начальнік края» (па аналогіі як грамадзянскі губернатар часам у афіцыйнай перапісцы называўся «начальнікам губерні», а павятовы маршалак як «начальнік павета», што не выклікала эмоцый).
  111. Гл.: Петров, Н. И. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края; Сементовский, А. Этнографический обзор Витебской губернии… С. 1.
  112. Афіцыйная назва генерал-губернатарства залежала ад назвы губерняў, якія падпарадкоўваліся ў той ці іншы час генерал-губернатару.
  113. Назва генерал-губернатарства залежала ад назвы губерняў, якія падпарадкоўваліся ў той ці іншы час генерал-губернатару. 5 ліпеня 1795 г. Ізяслаўскае намесніцтва было перайменавана ў Валынскую губерню, таму ў 1795—1796 гг. адміністрацыйная адзінка называлася як «Мінскае, Валынскае і Брацлаўскае генерал-губернатарства»; а ў 1796 г. Брацлаўскае намесніцтва было перайменавана ў Падольскую губерню, таму ў 1796—1801 гг. адміністрацыйная адзінка называлася як «Мінскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губернатарства».
  114. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 19, № 13807, 13808.
  115. Беларускі генерал-губернатар (1782—1796) Пётр Пасек ва ўказах Кацярыны ІІ называўся часам як «полацкі і магілёўскі генерал-губернатар». Гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 19, № 17527.
  116. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17264; Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя… С. 371.
  117. Паралельна Мікалай Рапнін быў Ліфляндскім і Эстляндскім генерал-губернатарам, а цалкам князь афіцыйна тытулаваўся як «Яе Імператарскай Вялікасці, Самаўладцы Усерасійскай генерал-аншэф, Галоўнакамандуючы войскамі, ахапіўшымі Вялікае Княства Літоўскае, сенатар, Ліфляндскі, Эстляндскі і Літоўскі генерал-губернатар, Яе Вялікасці генерал-ад’ютант, палкоў лейб-гвардыі Ізмайлаўскага падпалкоўнік, Таўрычаскага грэнадзерскага шэф, і ордэнаў расійскіх: Св. Апостала Андрэя Першакліканага, Аляксандра Неўскага, ваеннага Св. Вялікапакутніка і пабеданосца Георгія і Св. Роўнаапостальнага князя Уладзіміра першых ступеняў, каралеўскага польскага Белага Арла і вялікакняскага Галсцінскага Св. Ганны кавалер». Гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17264.
  118. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17417.
  119. У 1795—1796 гг. літоўскі генерал-губернатар князь Рапнін ва ўказах Кацярыны ІІ (а пасля і Паўла І) менаваўся часам як «віленскі і слонімскі генерал-губернатар». Гл.: Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17430, 17494, 17519.
  120. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17325, 17326, 17403, 17435.
  121. Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя… С. 383.
  122. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 23, № 17494, 17525.
  123. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 24, № 17634.
  124. Указам ад 9 (21) верасня 1801 г. Літоўская губерня падзялялася на дзве «літоўскія» губерні (Віленскую і Гродзенскую губерні), а Беларуская губерня на дзве «беларускія» губерні (Віцебскую і Магілёўскую губерні), якія адразу пачалі пісацца як «Літоўска-Віленская губерня» (ці «Літоўская Віленская губерня»), «Літоўска-Гродзенская губерня» (ці «Літоўская Гродзенская губерня»), «Беларуска-Віцебская губерня» (ці «Беларуская Віцебская губерня») і «Беларуска-Магілёўская губерня» (ці «Беларуская Магілёўская губерня»). Азначэнні «Літоўска-» («Літоўская») і «Беларуска-» («Беларуская») выкарыстоўваліся для абазначэння тапанімічнага характару губерні і часта не ўказваліся. Пасады губернатараў і губернскіх устаноў таксама часта пісаліся з указаннем тапанімічнага характару губерні: «літоўска-віленскі губернатар», «Літоўска-Віленскае губернскае праўленне» і г.д. У афіцыйных назвах пасады генерал-губернатара ці генерал-губернатарства (з пералікам губерняў, якія ў ваходзілі ў склад генерал-губернатарства) азначэнні «Літоўская» ці «Беларуская» у назве губерняў у 1801—1840 гг. не выкарыстоўваліся: напрыклад, «віцебскі, магілёўскі, смаленскі і калужскі генерал-губернатар», «віленскі ваенны, гродзенскі, беластоцкі і мінскі генерал-губернатар» і г.д. Пасля падзелу (паводле таго ж указа ад 9 (21) верасня 1801 г.) Маларасійскай губерні на дзве губерні (Чарнігаўскую і Палтаўскую) яны таксама пэўны час пісаліся як Маларасійска-Палтаўская губерня (альбо «Маларасійская Палтаўская губерня») і Маларасійска-Чарнігаўская губерня («Маларасійская Чарнігаўская губерня»).
  125. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 26, № 20004.
  126. Киселев, А. А. Система управления и чиновничество белорусских губерний… С. 50.
  127. а б Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, № 13678.
  128. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі, Т. 17, аддзял. 2, № 16347.
  129. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 39, аддзяленне 1, № 40635.
  130. Пасля вылучэння Магілёўскай губерні адміністрацыйна-тэрытарыяльная структура пачала менавацца як «віленскае, ковенскае, гродзенскае і мінскае генерал-губернатарства з падпарадкаваннем Віцебскай губерні», а генерал-губернатар — як «віленскі, ковенскі, гродзенскі і мінскі генерал-губернатар і галоўны начальнік Віцебскай губерні».
  131. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 44, аддзяленне 1, № 47251; аддзяленне 2, № 47608.
  132. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор трэці. Т. 32, аддзяленне 1, № 37665.
  133. У пачатку вайны з французамі летам 1812 г. камандзір II расійскай арміі генерал Пётр Баграціён прызначыў мінскага часовага ваеннага губернатара Гаўрыіла Ігнацьева (1758—1852) на пасаду бабруйскага ваеннага губернатара (1812), улада якога распаўсюджвалася на Бабруйск і акругу. Пасля вайны Ігнацьеў працягваў быць мінскім часовым ваенным губернатарам.
  134. Віленскі губернатар не атрымаў такога статусу, бо ў Віленскай губерні функцыі ваеннага губернатара выконваў сам віленскі ваенны генерал-губернатар.
  135. Мінскі і віленскі губернатары не атрымалі такога статусу, бо ў Мінскай губерні ўжо дзейнічаў асобны мінскі часовы ваенны губернатар, а ў Віленскай губерні функцыі ваеннага губернатара выконваў сам віленскі ваенны генерал-губернатар.
  136. Белы, А. Белая Русь… С. 307.
  137. І дагэтуль у польскай мове «руская мова» («вялікаруская мова») называецца як «język rosyjski», а «рускія» («вялікарусы») — як «rosjanie», у той жа час «беларусы» вызначаюцца тэрмінам з прынцыпова мадыфікаваным коранем як «białorusini». Ва ўкраінскай мове таксама «руская мова» («вялікаруская мова») называецца як «російська мова», «рускія» («вялікарусы») — як «росіяни», а «беларусы» вызначаюцца тэрмінам з прынцыпова мадыфікаваным коранем як «білоруси» (а іх мова — як «білоруська мова»).
  138. Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя… С. 204, 372—373, 391, 414.
  139. Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя… С. 191.
  140. Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург : 1851. — 17 л.
  141. Обозрение исторических сведений… С. 9; Арсеньев, К. Статистические очерки России… С. 179.
  142. Ogiński, M.K. Pamiętniki. — T. 3. — С. 20—21.
  143. Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі… С. 24.
  144. Указ от 29 ноября 1824 года «Об учреждении контрактов в городе Шавлях Виленской губернии под именем Самогитских» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 39, № 30131; указ 27 мая 1831 года «Об установле­нии временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губер­нии» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленне 1, № 4594; указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырех Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, № 5151; Указ от 11 марта 1832 года «О порядке определения римско-католических духовных к должностям в Самогитии» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, № 5225; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырех самогитских уездах» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, № 5327; Указ от 1 июля 1832 года «О наставлениях касательно долга верноподданичества» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, № 5521; Указ от 19 декабря 1833 года «О учреждении в губерниях, от Польши возвращенных, особых комиссий для рассмотрения метрических и актовых книг» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 8, аддзяленне 1, № 6644; і інш.
  145. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 25, № 18504; Указ 11 октября 1840 года «О переименовании Литовского Евангелическо-Реформаторского Синода в Виленский, а Самогитской Римско-Католической Епархии в Тельшевскую» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, № 13854.
  146. Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае… С. 4, 20, 22; Арсеньев, К. Статистические очерки России… С. 180—181; Западные окраины Российской империи… С. 119.
  147. Белы, А. Белая Русь… С. 307; Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4 : Беларусь у складзе Расійскай імперыі… С. 73.
  148. Обозрение исторических сведений… С. 4; Арсеньев, К. Статистические очерки России… С. 178, 179.
  149. Бачна, што Булгарын акрэсліў знешнія межы Беларуска-Магілёўскай і Беларускай-Віцебскай губерняў.
  150. Булгарын, Ф. Путевые заметки… С. 193.
  151. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 196.
  152. У канцы XVIII — першай палове XIX ст. дваранства Віцебскай і Магілёўскай губерняў, разам з паралельнымі самавызначэннямі «літоўцы» («літвіны») і «палякі», часам карысталася і самавызначэннем «беларусы» — у тапанімічным (тэрытарыяльным), рэгіянальным значэнні, але не этнічным. (Гл.: Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 73.). Толькі пасля падаўлення паўстання 1863—1864 гадоў (у сітуацыі выключных антыпольскіх законаў у краі) частка мясцовага каталіцкага дваранства (асабліва малазаможнага і безмаёнткавага), якая называла сябе адначасова і «літоўцамі», і «палякамі», пачынае прымаць праваслаўе, каб мець магчымасць служыць у мясцовых дзяржаўных установах, і карыстацца найменнем «беларусы» у этнічным значэнні. У сваіх мемуарах рускі чыноўнік Іван Мікалаевіч Захар’ін засведчыў: «<…> большасць чыноўнікаў у Магілёўскай губерні складалася <…> з палякаў, паміж якімі была маса асоб, якія былі праваслаўнымі; гэта былі мясцовыя ўраджэнцы — „беларусы“, як яны сталі сябе называць пасля паўстання. Па сутнасці ж, гэта былі шчырыя палякі, народжаныя ад змешаных шлюбаў, насіўшыя нават польскія прозвішчы, аддаваўшыя перавагу для малітвы касцёлы цэрквам, успамінаўшыя аб сваім праваслаўі толькі выпадкова, г.зн. тады, калі гэта зрабілася выгадным». Гл.: Захарьин, И. Н. Воспоминания о службе в Белоруссии 1864—1870 гг. (Из записок мирового посредника) // Исторический вестник. — 1884. — № 4. — С. 66.
  153. Литовское племя… С. 62.
  154. Петров, Н. И. Белоруссия и Литва… С. 1.
  155. Звесткі аб славянамоўным насельніцтве імперыі, сабраныя Пятром Кёпенам, і дагэтуль знаходзяцца ў рукапісе ў Расійскай акадэміі навук.
  156. Праца Шафарыка перакладаецца з чэшскай мовы і як «Славянская этнаграфія».
  157. Шафарик, П. И. Славянское народописание… С. 29.
  158. Самбук, С. М. Политика царизма … С. 98—99.
  159. Імі былі інфлянцкія паветы (Люцынскі, Рэжыцкі і Дынабургскі) і Дрысенскі павет Віцебскай губерні.
  160. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 172.
  161. З дакументаў «чырвоных» не зусім ясна, якія тэрыторыі разумеліся пад «Літвою», а якія — пад «Беларуссю».
  162. У мемуарах кіраўніка «белых» Якуба Гейштара адзначаеца, што ў Беларусі арганізацыйная структура паўстанцкіх камітэтаў была найслабейшай. З гэтага выходзіць, што пад «Беларуссю» разумеліся Віцебская і Магілёўская губерні, бо ў Мінскай губерні жадаючых уступіць у паўстанцкія камітэты хапала: на тэрыторыі Мінскай губерні было створана тры «ваяводствы» — Мінскае, Навагрудскае і Палескае. Гл.: Gieysztor, J. Pamiętniki… — T. 1. — С. 235, 252, 254.
  163. Gieysztor, J. Pamiętniki… — T. 1. — С. 252.
  164. Стваральнікамі такога міфа лічацца складальнікі 2-га тома дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі акадэмік (М. М. Нікольскі, навуковыя супрацоўнікі Інстытута гісторыі АН БССР Д. А. Дудкоў, І. Ф. Лочмель і іншыя), якія ў 1940 г., перадрукоўваючы ўказ ад 18 ліпеня 1840 года «Об именовании губерний Белорусских и Литовских, каждою отдельно Витебскою, Могилевскою, Виленскою и Гродненскою» па ідэалагічных (антыцарысцкіх) матывах, назвалі дакумент так «Забарона царом Мікалаем ужываць назвы Беларусь і Літва». Гэты міф замацаваўся ў гістарыяграфіі савецкага перыяду. Падрабязней гл.: Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. — Ч. 1. — С. 285. Хоць, напэўна, падставамі такога міфа было неразуменне сэнсу даўно забытага ўказа яшчэ гісторыкамі і географамі расійскага імперскага перыяду. Гл.: Реклю, Э. Россия европейская и азиатская: в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124, 162.
  165. Было агульнавядома (аж да анекдотаў), што расійскі імператар Мікалай I пасля паўстання 1830—1831 гадоў не любіў палякаў, імя якіх не забараніў.
  166. Мінская губерня ва ўказе не ўпаміналася, бо не мела азначэння «Літоўская» ці «Беларуская».
  167. Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. — Ч. 1. — С. 286; Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі … С.51.
  168. «Беларусь» («Белая Расія») была «схавана» у складзе азначэння «Усерасійскі», «Літва» фігуравала ў выразе «вялікі князь Літоўскі», а «Жамойць» — у выразе «князь Самагіцкі».
  169. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 182—192, 196, 804.
  170. Гісторыя Беларусі. Курс лекцый : у 2 ч. / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў, П. І. Зялінскі [і інш.]… С. 53—54.
  171. Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі … С.51.
  172. Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 15.
  173. Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. — Ч. 1. — С. 287; Латышонак, А. Гісторыя Беларусі… С. 65.
  174. а б в г Долбилов, М. Д. Русский край… С. 611.
  175. Долбилов, М. Д. Русский край… С. 81, 705, 750; Сталюнас, Д. Границы в пограничье… С. 280.
  176. Народы России. Белорусы и поляки… С. 1; Сталюнас, Д. Границы в пограничье… С. 263.
  177. Литвинов, М. М. Литовская область… С. 3, 9.
  178. Литвинов, М. М. Литовская область… С. 3, 9; Реклю, Э. Россия европейская и азиатская: в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124; Волости и важнейшие селения Европейской России / Министерство внутренних дел Российской империи. — Санкт-Петербург : Изд. Центрального статистич. комитета, 1886. — Вып. V. Губернии Литовской и Белорусской областей. — 259 с.
  179. У 1882 г. быў выдадзены III том «Литовское и Белоруское Полесье» шматтомнага выдання «Живописная Россия», прысвечаны літоўска-беларускім губерням, гістарычная частка якога была напісана Адамам Кіркорам, які не быў прафесійным гісторыкам. Кіркор напісаў: «Спачатку Беларуссю называлі толькі цяперашнія Магілёўскую і Віцебскую губерні <…> але ў цяперашні час, з этнаграфічнага пункту гледжання, як у племянных, так і ў бытавых і народных адносінах, Беларуссю справядліва называюць усе тры губерні: Магілёўскую, Віцебскую і Мінскую. Выключэнне складаюць толькі тры паветы Віцебскай губерні, населеныя латышамі. Можна бы зрабіць яшчэ выключэнне для Пінскага, часткова і Мазырскага паветаў Мінскай губерні, дзе гаворка больш падобная да маларасійскай» (С. 249). У томе ўвесь край фактычна называўся «Палессем», якое складалася з дзвюх частак — «Літоўскае Палессе» (Ковенская, Віленская і Гродзенская губерні) і «Беларускае Палессе» (Мінская, Віцебская, Магілёўская і Смаленская губерні). Аднак тэрмін «Палессе» не атрымаў ніякай папулярнасці (у адрозненне ад кнігі) і найменне губерняў Паўночна-Заходняга края «Палессем» не мела ніякіх наступстваў.
  180. На большасці этнаграфічных карт XIX — пачатку XX ст., якія па сутнасці фактычна былі лінгвістычнымі, жыхары Заходняга Палесся (г.зн. паўднёвых паветаў Гродзенскай губерні, Пінскага і часткі Мазырскага паветаў Мінскай губерні) былі аднесены да маларусаў (украінцаў) — карты А. Рыціха (1875), Г. Нобэрта (1888), Я. Карскага (1903, 1917), Л. Нідэрле (1909), Т. Фларынскага (1911) і інш. Падабенства фанетычных норм валынскага дыялекту ўкраінскай мовы да гаворак насельніцтва вышэйназваных паветаў вымушала навукоўцаў адносіць яго да маларусаў (украінцаў). (Гл.: Насытка, Г. «Тыя ж беларусы»… С. 14.). Падабенства гаворак насельніцтва Валыні і Заходняга Палесся захавалася са старажытных часоў і звязана з тым, што ў эпоху славянскіх плямён тэрыторыя Валыні і Заходняга Палесся была заселена племем валынян і часткова драўлян, большая частка далёкіх нашчадкаў якіх увайшла ў часы Высокага Сярэдневечча ў склад украінцаў, а меншая (заходнепалеская) частка — у склад беларусаў.
  181. Белы, А. Белая Русь… С. 307; Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі… С. 13—14; Петров, Н. И. Белоруссия и Литва… С. 1.
  182. У пятым томе (1891) вядомага і папулярнага энцыклапедычнага слоўніка Бракгауза і Эфрона ў артыкуле «Белоруссия» пад Беларуссю яшчэ разумелі Мінскую, Магілёўскую, Віцебскую губерні і заходнюю частку Смаленскай губерні, а ў артыкуле «Белоруссы» таго ж тома рассяленне беларусаў (на падставе мовы — паводле даследаванняў Яўхіма Карскага) акрэслівалася і Гродзенскай (акрамя паўднёвых паветаў) з большай часткай Віленскай губерні (акрамя Троцкага павета). Гл.: Белоруссия // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз… С. 231; Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз… С. 232.
  183. Нават у афіцыйным школьным падручніку геаграфіі, надрукаваным у 1914 г. у Расійскай Імперыі, Віленская, Ковенская і Гродзенская губерні ўсё яшчэ сукупна называюцца як «літоўскія губерні», хоць адзначаецца, што ў іх пражывае па большасці беларускае, польскае і яўрэйскае насельніцтва. А да «беларускіх губерняў» аднесены Мінская, Магілёўская і Смаленская губерні, хоць дадаецца, што беларусы жывуць і ў Віцебскай губерні. Гл.: Меч, С. Россия. Учебник отечественной географии. — Москва : Изд. Кушнерев и К°, 1914. — 13-е изд. — С. 61, 63, 72.
  184. Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз… С. 232.
  185. Тэрмін «беларуская мова» «выціснуў» іншыя канкурэнтныя назвы мовы славянамоўнага насельніцтва края, якія існавалі раней («руская мова» ці «русінская мова») альбо прапаноўваліся мясцовай інтэлігенцыяй — «славяна-крывіцкая мова» (Ян Чачот), «крывіцкая мова» (Зарыян Даленга-Хадакоўскі, Канстанцін Радзівіл, Павел Шпілеўскі, Вацлаў Ластоўскі), «літоўска-руская мова» (Уладзіслаў Сыракомля), «літоўска-русінская мова» (Адам Міцкевіч, Вінцэнт Каратынскі) і г.д. Тэрмінам «літоўска-руская мова» імкнуліся абазначыць мову тых людзей, якія жывуць у «Літве» і называюцца «літоўцамі», але карыстаюцца «рускай мовай» (у сучасным разуменні — гаворкамі беларускай і (на Заходнім Палессі) украінскай моў).
  186. Характэрна, што ў 1888 г. малады гісторык Мітрафан Доўнар-Запольскі на старонках газеты «Минский листок» у артыкуле «Беларускае мінулае» адзначыў: «Беларускае племя мела сваю гісторыю, адметную ад гісторыі суседніх, роднасных яму плямён, свае гістарычныя традыцыйныя пачаткі, што гэтыя пачаткі яно некалі ўпарта адстойвала. Акрамя таго, беларускі народ мае этнаграфічнае адрозненне ад суседніх народнасцей, адрозніваецца ад іх складам свайго развіцця, паняццяў, схільнасцей. <…> Народная наша творчасць складае нашае багацце, якім беларусы могуць ганарыцца, якое павінны падтрымліваць і зберагчы. Нарэшце, ёсць яшчэ запавет у беларусаў — свая мова». Амаль адначасова, у 1887 г. Ян Карловіч, які ў 1891 г. будзе дапамагаць друкаванню «Дудкі беларускай» Францішка Багушэвіча, выдаў запісаныя ім легенды і паданні з Лідскага, Навагрудскага і Свянцянскага паветаў пад назвай «Народныя паданні і казкі, сабраныя ў Літве».
  187. Беларускамоўная паэтэса і дваранка Алаіза Пашкевіч (Цётка) словамі «Гаўрылы з Полацка» расказала, што паўплывала на яе ўласны выбар пачаць вызначаць сябе не «полькай» і «літоўкай» (што было характэрна для мясцовых каталіцкіх дваран), а беларускай: «Доўга я гадаў і думаў, як сябе зваць, ці то палякам, ці то літоўцам, бо слова „тутэйшы“ мне неяк не смакавала. І так колькі гадоў я хістаўся, то на ту, то на другую сторану, аж покі не папала ў мае рукі „Дудка“ Мацея Бурачка; яна то мне сказала, што хто гаворыць па-тутэйшаму, па-мужыцкаму, значыцца ён гаворыць па-беларуску, а хто гаворыць па-беларуску, той беларус». Гл.: Цётка. Творы… С. 5.
  188. Перапіс 1897 года праводзіўся шляхам апытання ўсяго насельніцтва, у тым ліку аб ужыванай мове, якая афіцыйнай урадавай статыстыкай лічылася крытэрыем прыналежнасці да пэўнага народа. Хоць, напрыклад, у Пінскім павеце 74,3 % жыхароў назвалі сябе беларусамі (па роднай мове), а ўкраінцамі — 0,6 % (1423 чалавекі), у Рэчыцкім — адпаведна 82,5 і 1,7 %, у Пружанскім — 75,5 і 6,7 %. Толькі 64,3 % насельніцтва Брэсцкага і 79,6 % Кобрынскага паветаў сваёй роднай мовай назвалі ўкраінскую. Аднак, ужо паводле звестак губернскага статыстычнага камітэта, у 1910 г. у Кобрынскім павеце беларусаў налічвалася 84,8 % (а ў 1913 г. ужо 85,7 %), а ў Пружанскім — 87,1 %. Мясцовыя органы кіравання, прыходскія святары, дадзеныя якіх і былі крыніцай этнічнай статыстыкі, адмовіліся ад выключна моўнага крытэрыя вызначэння этнічнай прыналежнасці і разумелі, што вакол іх жывуць не «украінцы», а «беларусы». Толькі Брэсцкі павет перад Першай сусветнай вайной быў заселены на 65,9 % (паводле дадзеных) «украінцамі», але і тут да 1918 г. асноўная маса насельніцтва ўжо стала называцца «беларусамі». На гэта паўплывалі шматлікая ў той час літаратура на беларускай мове; грамадскі рух «беларускага адраджэння»; свабоды, якія прынесла рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расіі, дазволіўшыя легальна выдаваць літаратуру на любой роднай мове і свабодна ствараць грамадскія арганізацыі; бежанства ў ходзе Першай сусветнай вайны, якое прывяло да цесных кантактаў (у тым ліку ў Санкт-Пецярбургу) дзеячаў грамадскіх аб’яднанняў з розных рэгіёнаў; абвяшчэнне БНР і інш. А на картах, складзеных у 1918 і 1919 гадах Мітрафанам Доўнар-Запольскім і Яўсеем Канчарам на падставе комплекса крытэрыяў, ужо ўся Берасцейшчына была ўключана ў абшар рассялення беларусаў. Гл.: Насытка, Г. «Тыя ж беларусы»… С. 15; Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 371, 401—409, 443—446, 453, 461—463.
  189. «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) утрымлівала непазбежна шмат міфаў і недарэчнасцей, якія тлумачацца як маладаследаванасцю самой гісторыі края і царскай цэнзурай, так і ідэалагічнай накіраванасцю кнігі. Кніга Ластоўскага ўвабрала ў сябе і шмат міфаў «заходнерусізму», а ў раздзеле аб XIX ст. — з-за цэнзуры — абыходзіла пытанне аб трох паўстаннях у краі.
  190. Рэвалюцыйна-марксісцкія ідэі газеты «Наша доля» у новым перыядычным выданні «грамадоўцаў» (членаў партыі Беларуская сацыялістычная грамада) — у газеце «Наша ніва» — былі заменены на нацыянальныя і ліберальна-дэмакратычныя. Так, у галоўным артыкуле (на перадавіцы) першага нумара газеты «Наша ніва» было напісана: «Не думайце, што мы хочам служыць толькі панам, ці адным мужыкам. Не, ніколі не! Мы будзем служыць усяму беларускаму пакрыўджанаму народу, пастараемся быць люстрам жыцця, каб ад нас, як ад люстра, свет падаў у цёмнасць. Мы будзем старацца, каб усе беларусы, што не ведаюць, хто яны ёсць, зразумелі, што яны беларусы і людзі, каб пазналі свае правы і памаглі нам у нашай рабоце».
  191. Szpoper, D. Sukcesorzy… С. 51—52; Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю… С. 125.
  192. Szpoper, D. Sukcesorzy… С. 50—52; Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю… С. 125—135.
  193. Szpoper, D. Sukcesorzy… С. 50—52.
  194. Woyniłłowicz, E. Wspomnienia … С. 1, 41, 62—63, 168, 174. Апісваючы земскія з’езды ў студзені 1881 г., Вайніловіч напісаў аб стварэнні акруг для выбрання дэлегатаў: «Тыя акругі ствараліся надта хітра, каб іх межы ні ў якім разе не супадалі з пэўнымі аўтанамічнымі традыцыямі правінцыі». На яго погляд лагічней было б, зыходзячы з гістарычнага адзінства і падобнасці гаспадарчых праблем, размеркаваць шэсць літоўска-беларускіх губерняў у адну акругу, але «літоўскія губерні» аб’ядналі з прыбалтыйскімі (са з’ездам у Рызе), а Мінскую і Магілёўскую — са Смаленскай і Калужскай (са з’ездам у Смаленску). Гл.: Woyniłłowicz, E. Wspomnienia … С. 41.
  195. У 1905 г. краёўцы ліберальна-кансерватыўнага кірунку нават спрабавалі стварыць Краёвую партыю Літвы і Русі.
  196. Ostroróg-Sadowski, J. Uprzemysłowienie Litwy / J. Ostroróg-Sadowski // Kuryer Litewski. — 1905. — № 1. — С. 2.
  197. Rouba, N. Przewodnik po Litwe i Białejrusi… С. 3.
  198. Woyniłłowicz, E. Wspomnienia … С. 201.
  199. Беларускі нацыянальна-дэмакратычны рух канца XIX — пачатку XX ст. быў прадстаўлены прыхільнікамі з самых розных саслоўяў (дваран, святароў, мяшчан і сялян), дзе пераважалі прадстаўнікі той сялянскай інтэлігенцыі расійскай асветы, якая выходзіла з вёскі і, канчаючы настаўніцкія і духоўныя семінарыі, не далучалася да «заходнерусістаў», а таксама прадстаўнікі інтэлігенцыі мясцовай «польскай» (каталіцкай і польскамоўнай) культуры, якія паходзілі з дробнай засцянковай шляхты. І менавіта апошняя катэгорыя (малазаможнае дваранства польскай культуры) была самай шматлікай і вызначальнай у той перыяд у сацыяльным руху, які вырашыў узняць і прапагандаваць мясцовую беларускамоўную культуру. Гл.: Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 311—312.
  200. Дачка Ежы Чапскага графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 г., Парыж) напісала пра палеміку паміж польскамоўным пісьменнікам Фларыянам Чарнышэвічам  (польск.) (1895—1964) і беларускамоўным пісьменнікам Кастусём Акулам (1925—2008), калі апошні, жадаючы польска-беларускага паразумення, усё ж папракаў Чарнышэвіча ў фальшаванні гісторыі Беларусі і казаў, што землеўласнікі-«палякі» і беззямельная шляхта гэта чарвякі, якія крывавілі цела яго айчыны і сялян-«беларусаў». У эсе графіня патлумачыла, якія адносіны былі ў карэннага дваранства да сялян і чаму «польскія» дваране не прымалі слова «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў Фларыяна Чарнышэвіча, напісаных па-беларуску да Кастуся Акулы і перасланых копіяй пазней Марыі Чапскай: «Сяляне станавіліся шляхтай, а шляхта выгасала, пераходзячы ў становішча сялян. <…> Важна тое, што спадар з’яўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме не мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацвёртых маскаля. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасць. І калі б тады якая мудрасць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыццё найменне „літоўца“ (у значэнні міцкевічаўскім) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі». (Гл.: Czapska, M. Florian Czarnyszewicz … С. 166—167.). Фларыян Чарнышэвіч, хоць і не належаў да ідэолагаў «краёвасці», выказваў тыповыя для краёўцаў думкі.
  201. Літоўскі (балтамоўны) нацыянальна-дэмакратычны рух быў прадстаўлены ў абсалютнай большасці сялянамі ці інтэлігенцыяй і святарствам сялянскага паходжання, якія нарадзіліся ў Ковенскай губерні (жамойцкі біскуп Антанас Баранаўскас (1835—1902), ксёндз Ёнас Майроніс (1862—1932), ксёндз Ёнас Басанавічус, Пятрас Краўчунас, Ёнас Вілейшыс, Пятрас Вілейшыс, Вацловас Біржышка, Пеліксас Бугайлішкіс, Андрус Булёта, Юргіс Шайліс, Казімерас Сцяпонас Шайліс і інш.). Напярэдадні 1917 г. у ім было два кірункі — хрысціянска-дэмакратычны, клерыкальны (імкненне да пабудовы каталіцкай і кансерватыўнай дзяржавы, дзе дамінуючае становішча будзе займаць клір) і нацыяналістычны (нацыяналізм і дэмакратызм ва ўсіх галінах жыцця, найбольш папулярны сярод сялянства). Гл.: Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю… С. 337.
  202. Гл.: Buchowski, K. Litwomani … С. 26; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис… С. 15.
  203. Ананімны аўтар (відавочна, маянтковец) пад крыптонімам «Старалітовец» (Starolitwin) у газеце «Kurier Litewski» (№ 146, 1906 г.) размясціў артыкул «Мы і літоўцы», дзе спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітовец» і нават прапаноўваў стварыць «Старалітоўскую партыю», якая б адлюстроўвала інтарэсы карэнных дваран; а балтамоўнае сялянства, якое пачало (на думку аўтара, з падачы і падтрымкі расійскага ўрада) карыстацца назвай «літоўцы», прапаноўваў называць «младалітоўцамі». Яшчэ ў 1934 г. Раман Скірмунт у артыкуле-некралогу «Панны з Муру» у газеце «Słowo» (№ 127, 1934 г.) аб Канстанцыі Скірмунт і Юзэфе Куржанеўскай напісаў, што захапленні Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвалі тое, што «младалітоўцамі» паняцце «Літва» было звужана толькі да свайго этнаграфічнага, балтамоўнага арэала (Ковеншчыны), сягаючага межамі толькі да Вільні (неўключна). Гл.: Skirmuntt, R. Panie z Muru (III) / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.
  204. Гл. напрыклад: Туронак, Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі / Ю. Туронак. — Мінск : Медисонт, 2006. — С. 18.
  205. Праявілася і катэгарычная нязгода дзеячаў літоўскага (балтамоўнага) руху, якія мелі ўласную думку пра аўтаномію (ці самастойнасць) «Літвы» са сталіцай у Вільні, пра што яны вырашылі яшчэ ў 1905 г. на сваім Вялікім віленскім сойме. Гл.: Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю… С. 336.
  206. Woyniłłowicz, E. Wspomnienia … С. 209.
  207. Гл.: Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі… С. 119.; Гісторыя Беларусі : у 6 т. — Т. 4. — С. 283.
  • Акты Виленской археографической комиссии (Акты издаваемые комиссиею, Высочайше учрежденною для разбора древних актов в Вильне). — Вильна: Тип. А. Г. Киркора, 1865. — Т. I. Акты Гродненского земского суда. — 377 с.
  • Анисимов, В. Виленская губерния / В. Анисимов // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — Москва: Изд. тов. А. Гранат и К°, 1912. — Т. 10: Вех — Воздух. — С. 153—171.
  • Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя: Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай / Я. К. Анішчанка. — Мінск : Хурсік, 2003. — 470 с.
  • Арсеньев, К. Статистические очерки России / К. Арсеньев. — Санкт-Петербург : Тип. Импер. академии наук, 1848. — 503 с.
  • Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994—2007. — Т. 4 : Вытокі і этнічнае развіццё / В. К. Бандарчык [і інш]. — 2001. — 433 с.
  • Белоруссия // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1863. — Т. I. — С. 371.
  • Белоруссия // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С.231. [2]
  • Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С. 232—234. [3]
  • Белы, А. Белая Русь / А. Белы // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 3 т. — Мінск , 2006. — Т. 1. — С. 306—308.
  • Белы, А. Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы Архівавана 26 верасня 2015. / А. Белы. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с. — ISBN 985-6599-12-1
  • Большакова, О. В. Российская империя: система управления. Современная зарубежная историография: аналитический обзор / О. В. Большакова ; Центр социал. науч.-информ. исслед. Отд. отеч. и зарубеж. истории; Отв. ред. В. М. Шевырин. — М., 2003. — 92 с. [4](недаступная спасылка)
  • Бригадин, П. И. Минские губернаторы: история власти / П. И. Бригадин, А. М. Лукашевич. — Минск : БГУ, 2009. — 351 с. (фрагмент кнігі гл. тут [5] Архівавана 1 кастрычніка 2013.)
  • Булгарын, Ф. Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года // Выбранае / Ф. Булгарын; уклад., прадм., камент. А. Фядуты. — Мінск : Беларускі кнігазбор, 2003. — С. 173—223.
  • Волости и важнейшие селения Европейской России / Министерство внутренних дел Российской империи. — Санкт-Петербург : Изд. Центрального статистич. комитета, 1886. — Вып. V. Губернии Литовской и Белорусской областей. — 259 с.
  • Ганчарук, І. Палітыка царызму ў адносінах да каталіцкай царквы (1772—1830) / І. Ганчарук // Беларус. гіст. часоп. — 2002. — № 1. — С. 39—46.
  • Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург : 1851. — 17 л.
  • Гісторыя Беларусі. Курс лекцый : у 2 ч. / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў, П. І. Зялінскі [і інш.]. — Мінск : РІВШ БДУ, 2002. — Ч. 2 : XIX—XX стагоддзі. — 656 с.
  • Гісторыя Беларусі: Падруч. у 2 ч. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля. — Мн.: Выш. шк., 2003. — Ч. 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г. — 416 с.
  • Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2000—2012. — Т. 4 : Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец XVIII—пачатак XX ст.) / М. Біч [і інш.]. — 2005. — 519 с.
  • Долбилов, М. Д. Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II / М. Д. Долбилов. — М. : Новое литературное обозрение, 2010. — 1000 с.
  • Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П. П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с.
  • Зайончковский, П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. / П. А. Зайончковский. — М. : Мысль, 1978. — 288 с.
  • Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
  • Западный край // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1894. — Т. XII. — С. 247.
  • Западный край // Большая энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания; под ред. С. Н. Южакова. — СПб : Тип. Тов-ва «Просвещение», 1902. — Т. 9. — С. 507.
  • История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
  • Казлоў, Л. Р. Беларусь на сямі рубяжах / Л. Р. Казлоў, А. К. Цітоў. — Мінск : Беларусь, 1993. — 71 с.
  • Канфесіі на Беларусі (к. XVIII—XX ст.) / В. В. Грыгор’ева [і інш.]; навук. рэд. У. І. Навіцкі. — Мінск : Экаперспектыва, 1998. — 340 с.
  • Каппелер, А. Россия — многонациональная империя: Возникновение. История. Распад / А. Каппелер; пер. с нем. С. Червонная. — М. : Традиция, 2000. — 344 с. — ISBN 5-89493-009-Х
  • Киселев, А. А. Конфессиональные аспекты кадровой политики российских властей в полицейских учреждениях МВД белорусских губерний во второй половине XIX — начале XX вв. // Западнорус [Электронны рэсурс]
  • Киселев, А. А. Система управления и чиновничество белорусских губерний в конце XVIII — первой половине XIX в. / А. А. Киселев. — Минск : ВА РБ, 2007. — 172 с.
  • Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в муравьевскую эпоху / И. Корнилов. — Санкт-Петербург : Тип. А. Лопухина, 1901. — 420 с.
  • Коялович, М. О. Чтения по истории Западной России / М. О. Коялович. — СПб, 1884. — 341 с.
  • Латышонак, А. Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня—Беласток : Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — 368 с.
  • Лебедкин, М. О племенном составе народонаселения Западного края Российской империи // Вестник Юго-Западной и Западной России. Историко-литературный журнал. Октябрь. Том II. Киев, 1862
  • Липранди, А. П. «Отторженная возвратих»: Падение Польши и воссоединение Западно-Русского края / А. П. Липранди (А. Волынец). — СПб : Калашниковск. тип. А. Л. Трунова, 1893. — 80 с.
  • Литвинов, М. М. Литовская область, Полесье и страна к югу от Полесья : Записки офицеров старш. курса Николаев. акад. Ген. штаба, сост. по лекциям адъюнкт-проф. М. Литвинова в 1883—83 г. / М. М. Литвинов. — СПб : Общественная польза, 1883. — 16 с.
  • Литовское племя // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1867. — Т. III. — С. 62—64.
  • Луговцова, С. Л. Политика российского самодержавия по отношению к дворянству Белоруссии в конце XVIII — первой половине XIX вв. / С. Л. Луговцова. — Минск : БГПУ, 1997. — 79 с.
  • Луцкевіч, А. Выбраныя творы: праблемы культуры, літаратуры і мастацтва / Антон Луцкевіч; уклад., прадм. , камэнт., індэкс імёнаў, пер. з пол. і ням. А. Сідарэвіча. — Мінск : Кнігазбор, 2006. — 460 с.
  • Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы Российской империи (XVIII — начало XX века) / Л. М. Лысенко. — М. : МПГУ, 2001. — 2-е изд. — 358 с.
  • Макарэвіч, В. «Антыразбор» шляхты: падробкі дваранскіх дакументаў і нелегальныя набілітацыі ў Беларусі ў XIX ст. / В. Макарэвіч // ARCHE. — 2008. — № 11. — С. 221—236.
  • Макарэвіч, В. Разбор шляхты ў беларускіх губернях Расійскай імперыі (канец XVIII — XIX ст.) / В. Макарэвіч. — Мінск: БДУ, 2018. — 315 с.
  • Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния / сост. А. Корева. — Санкт-Петербург: Тип. И. Огризко, 1861. — 804 с.
  • Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Минская губерния / сост. И. Зеленский. — Санкт-Петербург : Воен. тип., 1864. — Ч. 1. — 672 с.
  • Меч, С. Россия. Учебник отечественной географии / С. Меч. — Москва : Изд. Кушнерев и К°, 1914. — 13-е изд. — 238 с.
  • Миллер, А. Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста Архівавана 5 сакавіка 2016. // uchebilka.ru [Электронны рэсурс]
  • Народы России. Белорусы и поляки / Издание «Досуг и дело». — СПб : Общественная польза, 1878. — 68 с.
  • Насытка, Я. «Тыя ж беларусы…»: Этнічныя межы беларусаў у XIX — пачатку XX ст. / Я. Насытка // Беларуская мінуўшчына. — 1994. — № 4. — С. 11—15.
  • Обозрение исторических сведений о составлении свода местных законов западных губерний. — Санкт-Петербург, 1837. — 96 с.
  • Паўночна-заходні край // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя : у 12 т. — Т. 8. — С. 339.
  • Петров, Н. И. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края / Н. И. Петров. — СПб. : Тип. Тов. «Общественная польза», 1890. — 585 с. [6]
  • Раюк, А. Р. Мяжа паміж беларускай і рускай этнічнымі тэрыторыямі ў канцы XVIII — пачатку XX ст. / А. Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2022. — Вып. 32. — С. 411—418.
  • Раюк, А. Р. Практыка азначэння Магілёўскай губерні ў афіцыйным справаводстве ў 1772—1917 гг. / А. Р. Раюк // Гісторыя Магілёва: мінулае і сучаснасць : зборнік навуковых прац удзельнікаў ІХ Мінарод. навук.-практ. канф., Магілёў, 25-26 чэрвен. 2015 г. / уклад. А. М. Бацюкоў, І. А. Пушкін. — Магілёў : УА МДУХ, 2015. — С. 53—59.
  • Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг.: материалы и документы / гл. ред. : С. Кеневич. — М. : Наука, 1964. — 707 с.
  • Реклю, Э. Россия европейская и азиатская : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — СПб. : А. Ильин, 1883. — 700 с.
  • Сакалова, М. Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Мн., 1999. — Т. 5. — С. 441.
  • Самбук, С. М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века / Ред. В. П. Панютич. — Минск : Наука и техника, 1980. — 224 с.
  • Сборник императорского русского исторического общества. — Т. 23: Письма Императрицы Екатерины II к Гримму (1774—1796) / изданные с пояснительными примечаниями Я. Грота. — СПб. : Тип. Императорской Академии Наук, 1878. — 734 с.
  • Сементовский, А. Этнографический обзор Витебской губернии / А. Сементовский. — Санкт-Петербург : Тип. Н. Хана. — 1872. — 69 с.
  • Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
  • Сталюнас, Д. Границы в пограничье: белорусы и этнолингвистическая политика Российской империи на Западных окраинах в период Великих Реформ / Д. Сталюнас // Ab Imperio. 2003 — № 1. — С. 261—292.
  • Столпянский, Н. П. Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, геогностическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях : (С карт. девяти губерний края) / Н. П. Столпянский. — СПб : тип. Гогенфельдена и К°, 1866. — 200 с.
  • Туронак, Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі Архівавана 15 жніўня 2014. / Ю. Туронак. — Мінск : Медисонт, 2006. — 180 с.
  • Устрялов, Н. Г. Исследование вопроса, какое место в русской истории должно занимать Великое княжество Литовское? / Н. Г. Устрялов. — Санкт-Петербург : тип. Экспедиции заготовления гос. бумаг, 1839. — 42 с.
  • Устрялов, Н. Русская история: в 2 ч. / Н. Устрялов. — Изд. 5-е. — Санкт-Петербург : тип. Апполона Фридрихсона, 1855. — Ч. 2. Новая история. — 600 с.
  • Цётка. Творы / Цётка; [укладанне, прадмова і каментарыі Сцяпана Александровіча]. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1976. — 302 с.
  • Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадскай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. / А. Цьвікевіч. — 2-е выд. — Мінск : Навука і тэхніка, 1993. — 352 с.
  • Шафарик, П. И. Славянское народописание / П. И. Шафарик; пер. с чешского И.Бодянского. — М. : Университетская типография, 1843. — 182 с.
  • Ширяев, Е. Е. Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах / Е. Е. Ширяев. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 119 с.
  • Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с.
  • Эркерт, Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом) / [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта. — Санкт-Петербург : тип. Дома призрения малолет. бедных, 1864. — 72 с.
  • Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Навука і тэхніка, 1985. — 215 с.
  • Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал. І. П. Шамякін [і інш.]. — Мінск : БелСЭ, 1989. — 575 с.
  • Buchowski, K. Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku / K. Buchowski. — Białystok : Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
  • Czapska, M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice / M. Czapska. — Warszawa : Więź, 2006. — S. 164—171.
  • Gieysztor, J. Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857—1865 : w 2 t. / J. Gieysztor; przedmowa i przypisy prof. T. Korzona. — Wilno : Nakładem Tow. Udz. «Kurjer Litewski», 1913. — T. 1. — 422 s.
  • Jurkowski, R. Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906—1913 / R. Jurkowski. — Olsztyn: WUWM Olsztyn, 2009. — 550 s.
  • Lachnicki, I.E. Statystyka gubernii Litewsko-Grodzienskiey(недаступная спасылка) / I.E. Lachnicki. — Wilno : Druk. Józefa Zawadzkiego, 1817. — 88 s.
  • Mickiewicz, W. Pamiętniki : w 3 t. / W. Mickiewicz. — Warszawa—Kraków—Lublin—Łódź—Paryż—Poznań—Wilno—Zakopane : Gebethner i Wolf, 1927. — T. 2 : 1862—1870. — 441 s.
  • Ogiński, M.K. Pamiętniki Ogińskiego o Polsce i polakach od roku 1788 aż do konca roku 1815 : w 4 t. / M.K. Ogiński; z języka francuzkiego. — Poznań : Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1871. — T. 3. — 218 s.
  • Rodkiewicz, W. Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863—1905) / W. Rodkiewicz. — Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998. — 257 s.
  • Rouba, N. Przewodnik po Litwie i Białejrusi Архівавана 3 чэрвеня 2014. / N. Rouba. — Wilno : Wydawnictwo «Kurjera Litewkiego», 1908. — 2-e wyd. — 215 s. [7]
  • Skirmuntt, R. Panie z Muru (III) / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.
  • Staliunas, D. Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863 / D. Staliunas. — Amsterdam—New York : Rodopi, 2007. — 465 s.
  • Szpoper, D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
  • Weeks, T.R. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863—1914 / T.R. Weeks. — DeKalb: Northern Illinois University Press, 1996.
  • Woyniłłowicz, E. Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s.
  • Zdziechowski, M. Idea polska na kresach / M. Zdziechowski // Widmo przyszłości : szkice historyczno-publicystyczne / M. Zdziechowski. — Wilno : Grafika, 1939. — S. 1—17.

Карты літоўска-беларускіх губерняў Расійскай імперыі ў Сеціве

[правіць | правіць зыходнік]