Беларуская палеаграфія

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Беларуская палеаграфія (стар.-грэч.: παλαιóς «старажытны; важны» + γράφω «пісаць») — гісторыка-філалагічная дысцыпліна, якая вывучае гісторыю пісьма, заканамернасці развіцця графічных форм літар, пісьмовых знакаў, шрыфт, а таксама помнікі старога пісьменства з мэтай прачытаць яго, вызначыць аўтара, час і месца стварэння, аўтэнтычнасць тэксту і інш. Вывучэнне беларускай палеаграфіі адбываецца ў цеснай сувязі з такімі дысцыплінамі гістарычнага і лінгвістычнага напаўнення, як гісторыя беларускай літаратурнай мовы, беларуская дыялекталогія, гістарычная граматыка беларускай мовы, тэксталогія, археаграфія, дыпламатыка, сфрагістыка, геральдыка і інш.

Пачатак палеаграфіі[правіць | правіць зыходнік]

Лаўрышаўскае Евангелле. Пачатак XIV стагоддзя.

Тэрмін «палеаграфія» ўвёў ва ўжытак у 1708 годзе французскі манах Бернар дэ Манфакон, аўтар працы «Грэчаская палеаграфія, або пра паходжання і развіццё літар». Ён ўпершыню распрацаваў метад палеаграфічнага даследавання і паставіў на аснове пэўных прыкмет наяўныя рукапісы ў храналагічны шэраг, вывеў эвалюцыю літар і вызначыў стадыі ў развіцці сярэднявечнага грэчаскага пісьма і тыпы пісьма. Практычна жа метад палеаграфіі ўжыў манах-бенедыкцінец Жан Мабільён, які выдаў у Парыжы ў 1681 годзе працу «De re diplomatica libri sex» («Дыпламатыка ў шасці кнігах»), дзе даў класіфікацыю тыпаў ранняга сярэднявечнага пісьма, назваўшы іх «нацыянальнымі», г. зн. франкскімі, лангабардскімі, вестгоцкімі і г. д. Гэта спатрэбілася яму для зацвярджэння сапраўднасці грамат франкскіх каралёў, выдадзеных бенедыкцінскім кляштарам[1].

Нешта падобнае назіралася і ў Расіі. «Першапачатковыя прыёмы палеагрыфічнага аналізу, — пісаў М. С. Чаеў, — зарадзіліся яшчэ ў Маскоўскай дзяржаве XVI−XVII стст., прычым, як і на Захадзе, у практычных мэтах. Гэтыя прыёмы выпрацоўваліся пераважна у выніку экспертызы дакументаў, якія фігуравалі ў судовых працэсах»[2].

У XVIII стагоддзі развіццё палеаграфіі як спецыяльнай гістарычнай дысцыпліны было абумоўлена не толькі неабходнасцю стварэння крыніцкага падмурка для маладой гістарычнай навукі, але і цікавасцю да гісторыі і культуры, што было характэрным для эпохі Адраджэння. У гэты час наймацнейшымі ў Еўропе былі французская і нямецкая школы палеаграфіі. У першай палове XIX стагоддзя ў Еўропе пачынаюць складвацца нацыянальныя палеаграфічныя школы. Да канца стагоддзя палеаграфія здолела выпрацаваць уласную методыку, тэрміналогію даследаванняў, былі створаны спецыяльныя ўстановы, якія займаліся вывучэннем і публікацыяй тэкстаў, выданнем перыядычных прац па палеаграфіі і падрыхтоўкай спецыялістаў-палеографаў. У другой палове XIX−першай палове XX ст. асабліва інтэнсіўна палеаграфія развівалася ў Германіі, Францыі і Расіі, − у сувязі з падрыхтоўкай і выданнем старажытных помнікаў.

Пачатак інтэнсіўнага развіцця славянарускай палеаграфіі — сярэдзіна XIX стагоддзя, хоць некаторыя практычныя тэмы графічнага аналізу (пераважна для выяўлення падробленых подпісаў) атрымалі распаўсюджванне ў XV—XVII стст. У сувязі з публікацыяй і вывучэннем крыніц, у XVIII стагоддзі адбывалася далейшае назапашванне палеаграфічных назіранняў, якія падрыхтавалі ўмовы для станаўлення славяна-рускай палеаграфіі як самастойнай галіны гістарычных ведаў. Зародкі палеаграфіі бачым у гістарычных пошуках В. М. Тацішчава, археаграфічнай дзейнасці М. І. Навікова[3]. У 1840-х гадах рускі бібліёграф, даследчык рукапіснай і старадрукаванай кнігі В. М. Ундольскі падрыхтаваў рукапіс кнігі «Вопыт славяна-рускай палеаграфіі, або навукі вызначыць час напісання рукапісаў, правільна і бегла чытаць іх». Праца рыхтавалася, перш за ўсё, для правільнага чытання тэкстаў, а таксама іх датавання[4]. У 1854 годзе І. П. Сахараў апублікаваў кнігу «Чытання з рускай палеаграфіі», у якой дадзена класіфікацыя палеаграфіі па відах крыніц. Сахараў падзяліў палеаграфію на літаратурную, юрыдычную, археалагічную і нумізматычную. У канцы XI−пачатку XX ст. былі апублікаваныя курсы лекцый па славяна-рускай палеаграфіі І. І. Сразнеўскага (1885) і А. І. Сабалеўскага (1908). Яны вызначалі прадмет і задачы палеаграфіі. Важным з’явілася праца І. С. Бяляева «Практычны курс вывучэння старажытнага рускага скарапісу для чытання рукапісаў XV−XVIII стагоддзяў» (1907, 1911). Выйшлі працы-даведнікі па вывучэнні папяровых вадзяных знакаў (філіграней), даведнікі паклалі пачатак філіграназнаўству: І. П. Лапцеў «Вопыт у старажытнай рускай дыпламатыцы» (1824), К. Я. Трамбонін «Тлумачэнне знакаў, бачных у пісчай паперы…» (1844), М. П. Ліхачоў «Палеаграфічнае значэнне папяровых вадзяных знакаў» (т. 1-3, 1899). Далей развіццё палеаграфіі як навуковай дысцыпліны звязана з імёнамі навукоўцаў XIX стагоддзя − А. М. Аленіна, К. Ф. Калайдовіча, Яўгенія Балхацінава, А. Х. Вастокава, П. М. Строева і інш.

Беларуская палеаграфія як навука[правіць | правіць зыходнік]

Яўхім Фёдаравіч Карскі.

У XI−XII стст. пачынаюць фарміравацца манастырскія бібліятэкі, дзе манахі не толькі збіраюць кнігі, але і перапісваюць іх. Найбольш вядомая бібліятэка Полацкага Сафійскага сабора (1066). Узнікаюць прыватныя бібліятэкі князёў полацкіх, Кірылы Тураўскага. У Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі сярод рукапісных кніг і архіўных матэрыялаў XIV—XXI стст. (больш за 1,7 тыс. адзінак захоўвання), створаных на славянскіх, заходняеўрапейскіх і ўсходніх мовах, — ёсць рукапісныя кнігі беларускага паходжання: евангеллі, пролагі, службоўнікі, жыцця святых, зборнікі слоў і павучанняў і іншыя рукапісныя кніжныя помнікі ― Тураўскае Евангелле XII ст., Полацкае Евангелле XII ст., Аршанскае Евангелле XII ст., Менскае Евангелле XIV ст., Лаўрышаўскае Евангелле XIV ст., Друцкае Евангелле XIV ст., Мсціжскае Евангелле XIV ст., Жыровіцкае Евангелле XV ст., Малажухавіцкае Евангелле канца XV ст., Дзесятаглаў (Біблія Мацвея Дзясятага) пачатку XVI ст., Слуцкае Евангелле XVI ст., Шарашоўскае Евангелле XVI ст. Славянскія рукапісы гэтага часу маюцца і ў бібліятэцы Акадэміі навук Украіны[5][6][7][8].

З сярэдзіны XV да XVIII стагоддзя практыкуецца выкарыстанне беларускага тыпу царкоўнаславянскай мовы, − напрыклад, Наваградскі пролаг 1512 года, створаны пры Навагрудскім саборы свв. Барыса і Глеба па загадзе кіеўскага мітрапаліта Іосіфа II Солтана; у бібліятэцы Супрасльскага манастыра была праведзена праца па яго моўным асаблівасцям і крыніцах[9].

Разам з царкоўнаславянскай і старабеларускай пісьменнай мовамі распаўсюджванне атрымліваюць лацінская і польская мовы. У афармленні рукапісных кніг прысутнічае гатычны стыль. Значная частка кніг выдавалася на польскай і латыні, чвэрць на «славенскай» і старабеларускай мовах, па адной на грэчаскай і італьянскай[10]. У першай палове XVI стагоддзя выдаюцца кнігі Францішка Скарыны (Біблія, 1517—1519; Малая подорожная кніжка, 1522; Апостал, 1525), Яна Вісліцкага і Мікалая Гусоўскага, Сымона Буднага, Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 года. З кніг, выдадзеных ў XVI-першай палове XVII ст. на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага на польскай мове надрукавана 46 %, лацінскай — 38 %, на царкоўнаславянскай і старабеларускай — 10 %. Напрыклад, Статут ВКЛ 1529 года напісаны на старабеларускай мове, пераведзены на лацінскую (1530) і польскую (1532) мовы. Упершыню надрукаваны І. Н. Даніловічам на беларускай мове лацінскімі літарамі ў 1841 у Познані, у 1854 кірыліцай у Маскве[11][12].

Першыя звесткі пра палеаграфічную экспертызу беларускіх пісьмовых крыніц датуюцца XVI стагоддзем. Супрацоўнікі канцылярый, а таксама пісары розных службовых асоб з’явіліся першымі практычнымі палеографамі. Да практычнай палеаграфіі адносіцца капіраванне старых тэкстаў, а таксама іх пераказ, бо ўсё гэта мае на ўвазе валоданне пэўнымі палеаграфічнымі навыкамі. Практычнымі палеографамі, у прыватнасці, у канцы XVI-пачатку XVII стагоддзя, былі перапісчыкі кніг Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага XV−XVI стст. (ад лац. matricula — канцылярская кніга)[13]. Да практычнай палеаграфіі варта аднесці таксама і фальсіфікацыю дакументаў, праўда, такую, якая мела на ўвазе ўзнаўленне асаблівасцяў графікі пісьма таго часу, за які гэтыя дакументы выдаваліся. Для навуковай палеаграфіі ў параўнанні з практычнай уласцівае выкарыстанне больш дасканалых метадаў вывучэння пісьма, звяртанне да больш старажытных крыніц, пэўная сістэма іх адбору і крытыкі.

Ігнацій Пацей.

Пошукі папер па гісторыі царквы прывялі да зацікаўлення практычнай палеаграфіяй Іпація Пацея Ігнація Кульчынскага, а пазней і іншых святароў. Напрыклад, І. Пацей у 1605 годзе прадстаўляў віленскаму магістрату на экспертызу старую рукапісную кнігу, знойдзеную ў царкве мястэчка Крэва. Кніга была напісана статутным славянскім пісьмом і ўтрымлівала апісанне Фларэнтыйскага сабора, а таксама грамату кіеўскага мітрапаліта Місаіла да папы Сікста IV ад 14 сакавіка 1476 года, у якой духавенства і магнаты ВКЛ выказвалі сваё прызнанне Фларэнтыйскай уніі і прасілі заступніцтва перад католікамі. Пацей хацеў пераканацца ў сапраўднасці кнігі[14][15].

Новы этап у развіцці палеаграфіі на беларускіх землях пачынаецца ў XVIII стагоддзі. У гэты час ажыццяўляецца актыўны збор, а пазней і публікацыя гістарычных крыніц, у тым ліку тых, што асвятлялі гісторыю беларускіх зямель, а таксама там створаных. Адным з першых, хто праявіў сябе на ніве збіральніцтва і вывучэння гістарычных крыніц, быў А. С. Нарушэвіч. Назапашванне і аналіз гістарычных крыніц становіцца важнай прыкметай развіцця гістарычнай навукі. Гэтай дзейнасцю займаюцца Тэадор Нарбут, Іаахім Лялевель. Навуковае вывучэнне беларускай палеаграфіі, у прыватнасці, беларускага пісьма было звязана з дзейнасцю Віленскай археаграфічнай камісіі. У сувязі з падрыхтоўкай да друку гістарычных крыніц, быў выдадзены ў 1884 годзе палеаграыічны альбом «Зборнік палеаграфічных здымкаў са старажытных грамат і актаў, якія захоўваюцца у Віленскім Цэнтральным архіве і Віленскай Публічнай бібліятэцы»[16][17].

Па актавым кнігам можна прасачыць развіццё пісьма. Актавыя кнігі Вялікага Княства Літоўскага дазваляюць вывучаць усе тонкасці беларускай палеаграфіі — розныя почыркі, суцэльнае і раздзельнае напісанне, графіку літар, скарачэнне слоў, ўсячэнне або пропуск галосных, надрадковыя знакі, напісання саюзаў, ужывання раздзяляльных знакаў, абзацаў, загалоўных літар, літарных лічбаў і г. д. У іх можна знайсці, у прыватнасці, так званую «куханную» латынь, узаемаўплыў польскай мовы і латыні, гатычныя выразы іх абодвух. Класічная актавая кніга складалася з 12 сшыткаў па 4-6 папер. Акты пісаліся дубовымі чарніламі на шытай паперы розных адценняў, пераважна жоўта-шэрай. Перш чым трапіць на старонкі актовой кнігі, дакумент рэгістраваўся, часам перапісваўся. На апошнім лісце чыноўнікі падпісваліся ў заканчэнні актовай кнігі. У больш старых кнігах апошняе слова аднаго аркуша паўтаралася ў пачатку другога. Кожны дакумент меў таксама літарную нумарацыю. Нумарацыю жа аркушаў кнігі рабілі ўжо камісіі ў XIX стагоддзі. Усе кнігі або апраўленыя, або збрашураваныя. Актавыя кнігі заўсёды былі крыніцай навуковых даследаванняў. Пачынаючы з выдання «Архіва Паўднёва-Заходняй Расіі», калі была зроблена спроба сістэматызаваць актавыя матэрыялы па асобных тэмах, 6 тыс. кніг былі адкрыты для агульнага карыстання. Вадзяныя знакі актавых кніг — выдатны матэрыял для вывучэння месца вырабу, шляхоў распаўсюджвання і якасці паперы[18][19][20][21].

Серыя «Беларусь у актавых кнігах XVI−XVIII стст.» заснаваная ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў 1996 годзе як выданне, у якім планавалася друкаваць гістарычныя дакументы, а таксама архіўныя, археаграфічныя і інш. Толькі ў Нацыянальнай дзяржаўнай акадэмічнай бібліятэцы (НДАБ) захоўваецца больш за мільён рукапісных спраў, з якіх больш за 10 тысяч адносіцца да XVI−XVIII стст. Акрамя таго некаторая частка дакументаў гэтага часу захоўваецца ў НДАБ у Гродна. Шмат дакументаў знаходзіцца за межамі Беларусі. Першыя выпускі серыі прысвечаныя актавым кнігам Магілёўскага магістрата апошняй чвэрці XVI−пачатку XVII стст. Яны складаюцца з прадмовы, падрабязнага загалоўка да кожнага дакумента акіавай кнігі, асабовага і геаграфічнага паказальнікаў, а таксама тэрміналагічнага слоўніка[22].

Вывучэнне лацінскай палеаграфіі з пачатку XX стагоддзя было спынена, у першую чаргу, з-за палітычных прычын. Аднак, выйшла праца В. А. Дабіаш-Раждественскай, якая распавяла гісторыю лацінскай палеаграфіі і дала прыклады палеаграфічнага аналізу[23].

Старабеларуская мова (афіцыйная мова ВКЛ) заставалася доўгі час пад моцным уплывам царкоўнаславянскай мовы, якая практыкавала кірыліцу[24]. Пасля заключэння уніі паміж ВКЛ і Польшчай і ўтварэння Рэчы Паспалітай усё часцей сустракаюцца беларускія тэксты, напісаныя лацінскім шрыфтам. У Беларусі практыкаваўся польскі варыянт лацінкі з характэрнымі пазначэннямі шыпячых і свісцячых зычных, мяккасці зычных. У кірылічнай графіцы не было знакаў для абазначэння некаторых фанем беларускай мовы − «ў», «дж», «дз». Захавалася даволі шмат дакументаў, напісаных ці перапісаных лацінкай, і ў XVIII стагоддзі. Некаторыя свае выданні, напрыклад зборнікі гімнаў, друкавала лацінкай уніяцкая царква. Да XX стагоддзя лацінка выкарыстоўвалася паралельна з кірыліцай. Першыя беларускія літаратары, добра знаёмыя з польскай культурай, аддавалі перавагу лацінцы. Да таго часу, уласна беларускай кірылічнай сістэмы пісьма ўжо не існавала, адзіным выглядам даступных публікацый на беларускай мове былі старыя уніяцкія зборнікі беларускіх рэлігійных гімнаў ((канты, кантычкі). У XIX стагоддзі на лацінцы выходзілі творы В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча. У XX стагоддзі лацінкай друкаваліся Цётка, Янка Купала, Якуб Колас; на лацінцы выходзілі часопісы «Беларус», «Гоман», газеты «Наша доля», «Наша ніва». У 1920-я гады ў «Нашай ніве» разгарнулася дыскусія аб мэтазгоднасці ўжывання двух алфавітаў, прычым большасць чытачоў выказалася за захаванне кірыліцы[25].

Першы нумар газеты «Наша доля».

Старабеларуская пісьменность існавала ў трох варыянтах напісання: устаўнае пісьмо, паўустаў і скорапіс[26]. Пачатак навуковага вывучэння беларускага кірылічнага пісьма адносіцца да канца XIX стагоддзя і звязан з выхадам у свет у 1899 годзе працы «Палеаграфічны зборнік. Матэрыялы па гісторыі паўднёварускага пісьма ў XV—XVIII стст.» пад рэдакцыяй украінскага даследчыка І. М. Каманіна, які прывёў не толькі напісання, якія былі характэрныя для адмысловага выгляду пісьма XV−XVIII стст. − скорапісам, але і зрабіў спробу растлумачыць іх паходжанне[27]. Закрануў праблемы беларускай палеаграфіі і В. М. Шчэпкін, аўтар кнігі «Падручнік рускай палеаграфіі» (1918), перавыдадзены ў 1967 і 1999 гг. пад назвай «Руская палеаграфія»). Шчэпкін распачаў спробу прасачыць сувязь развіцця беларускай і ўкраінскай скарапісі з працэсамі развіцця дзяржаўнасці. Многія даследчыкі лічаць пачынальнікам беларускай палеаграфіі Я. Ф. Карскага. У працы «Славянская кірылічная палеаграфія» (1928, факсімільнае выданне 1979) ён дэталёва апісаў шэраг крыніц з улікам іх складу і месцаў захоўвання, даў агляд матэрыялаў рукапісаў, іх вонкавага афармлення, прылад пісьма. Разгляду асаблівасцяў славянскага пісьма папярэднічае змястоўны нарыс гісторыі ўзнікнення і развіцця славянскіх азбук − глаголіцы і кірыліцы; асноўныя заканамернасці напісання асобных літар кірыліцы ў беларускім пісьме разглядаюцца на ўсім працягу функцыянавання старабеларускай пісьмовай мовы (XIV-XVII стст.). Асобна прыводзяцца прыклады упрыгожванняў рукапісаў: заставак, ініцыялаў, арнаментаў. Карскі вызначыў асноўныя заканамернасці змяненняў абрысаў кірылічных літар у старабеларускай пісьменнасці ў XIV−XVII стст. Перайначванні літар ён разглядаў у сувязі з функцыянаваннем у Беларусі розных пісьмовых школ і выкарыстаннем розных тыпаў пісьма. Акрамя таго, Карскі прывёў багаты дакументальны матэрыял з характэрнымі ўзорамі розных жанрава-стылявых разнавіднасцяў беларускага пісьменства рознага месца і часу стварэння. Пра беларускія рукапісы піша Карскі і ў даследаванні «Беларусы». Тут у главе «Асаблівасці пісьма заходнерускіх твораў, пачынаючы з самых старажытных часоў (палеаграфічны нарыс)» ёсць значны матэрыял для будучай беларускай палеаграфіі[28][29].

Апісанне помнікаў пісьменства даў Вацлаў Ластоўскі ў манаграфіі «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі» (1926). Беларускі і ўкраінскі скарапіс былі прадметам увагі Л. У. Чарапніна. Іх фарміраванне гісторык ставіў у сувязь з развіццём беларускай і ўкраінскай народнасцяў. Вучоны прывёў табліцы напісанне літар беларускага скорапісу XV−XVII стагоддзяў і ўкраінскага скорапісу XVII стагоддзя. Табліцы з формамі літар скорапісу ён суправадзіў і апісаннем апошніх. Дадзеныя Чарапніна з’яўляюцца кампіляцыяй, у некаторых выпадках не зусім ўдалай, назіранняў, змешчаных у працах І. М. Каманіна, А. І. Сабалеўскага, В. М. Шчэпкіна і Я. Ф. Карскага[30][31]. І. П. Калеснікаў у артыкуле «Палеаграфія дакументальнага (архіўнага) пісьма» даў кароткі аналіз заходняга (беларускага) скарапісу (Архивное дело. М., 1939, № 4). Даследаваннем гісторыі пісьма займаўся беларускі славіст М. А. Паўленка, які ў працы «Гісторыя пісьма» (1987) прасачыў асноўныя этапы развіцця беларускага пісьма. Напісанне асобных кірылічных літар у беларускім пісьме на розных этапах яго развіцця разгледзеў беларускі мовазнаўца А. М. Булыка ў манаграфіі «Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы» (1970). Эвалюцыю беларускага пісьма паралельна з развіццём беларускай літаратурнай мовы вывучаў А. І. Жураўскі («Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (1967). Асаблівасці беларускага пісьма разглядаў польскі вучоны Г. Гот-Жаброўскі ў кнізе «Гісторыя пісьма рускага» (1987). Да палеаграфічнага апісання Баркулабаўскага летапісу звярталіся некалькі беларускіх даследчыкаў. На прыкладзе судовай кнігі Ковенскага земскага суда 1566—1567 літоўскі даследчык А. К. Антановіч выявіў асаблівасці беларускага скорапісу другой паловы XVI стагоддзя. Пецярбургскі даследчык М. В. Нікалаеў у кнізе «Палата Кнігапісная. Рукапісная кніга на Беларусі ў X—XVIII стагоддзях» апісаў асаблівасці пераплёту, арнаменту і мініяцюр старажытных беларускіх рукапісаў. У 2009 годзе выйшаў вучэбны дапаможнік С. Я. Куль-Сяльверставай «Уводзіны ў беларускую палеаграфію». Мэта палеаграфіі вызначаецца Куль-Сяльверставай традыцыйна: прачытанне пісьмовых крыніц, вызначэнне часу, месца, аўтарства і аўтэнтычнасці помнікаў пісьменства. Каштоўныя палеаграфічныя назірання, зробленыя даследчыкамі, якія займаліся вывучэннем асобных помнікаў кірыліцы. Гэта праца С. Лазуткі і Э. Гудавічуса, якая прысвечана Статуту ВКЛ 1529 г. («Першы літоўскі статут: Палеаграфічны і теэксталагічны аналіз спісаў», Вільня. 1983. Т. I. Ч. 1). У ёй дадзены палеаграфічны аналіз спісаў помніка (асабліва каштоўнымі з’яўляюцца табліцы напісанне літар). Аўтары закранулі праблему ўплыву гатычнага пісьма на кірылічны скарапіс. Вялікі ўклад у вывучэнне паперы ВКЛ належыць. Э. Лауцявічусу («Папера ў Літве ў XV—XVIII стст.», 1979). Ім жа падрыхтаваны альбом філіграней («Popierius Lietuvoje XV—XVIII a. Atlasas», 1967). Альбом філіграней выдадзены таксама польскай даследчыцай Я. Сінчарскай-Чапліцкай («Filigrany papierni połožonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od poczatku XVI do polowy XVIII wieku», 1959). Характэрная дысертацыя А.-Ст. Васіляускене «Спісы другога Літоўскага Статута на старабеларускай мове (палеаграфія, храналогія, дыпламатыка)» (Вільнюс, 1990)[32][33].

У 2006 годзе Аляксандр Груша выдаў навучальны дапаможнік па беларускай кірылічнай палеаграфіі. Беларускі даследчык А. Груша − аўтар грунтоўных распрацовак па методыцы выдання беларускіх скарапісных крыніц, − у першую чаргу, Метрыкі ВКЛ, дакументаў гарадскога самакіравання часоў ВКЛ і Рэчы Паспалітай, матэрыялаў царкоўнага справаводства; шматлікіх публікацый па праблемах палеаграфіі[34].

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі з’яўляецца адным з найбуйнейшых еўрапейскіх сховішчаў. Ён змяшчае 1 022 165 адзінак захавання, згрупаваных у 3 157 фондах. Агульная даўжыня архіўных стэлажоў складае амаль 12 км. Сярод дакументаў — рознага роду шляхецкія і царкоўныя, невялікая падборка яўрэйскіх літургічных рукапісаў, актавыя кнігі з фондаў судовых устаноў Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага XV—XVIII стагоддзяў, а таксама аб’ёмны фонд «Радзівілы, князі» — асноўная частка дакументаў архіва Нясвіжскай ардынацыі вядомага роду; архіў быў рассеяны па сховішчам Беларусі, Польшчы, Літвы, Расіі і Украіны[35].

Вызначэнне мовы Вялікага Княства Літоўскага ў палеаграфіі[правіць | правіць зыходнік]

Афіцыйная мова ВКЛ развілася на базе пісьменства Кіеўскай Русі, яе аснову склалі ўсходнеславянскія (старабеларускі і стараўкраінскі) дыялекты, а таксама элементы царкоўнаславянскай мовы (пераважна ўкраінска-беларускага ізвода) і польскай мовы[36]. Тэрмін «старабеларуская мова» увёў Я. Ф. Карскі на падставе яе блізкасці да беларускай народнай мовы XIX стагоддзя[37]. Акадэмік В. І. Пічэта называў Літоўскую метрыку выдатным помнікам афіцыйнай беларускай мовы. Даследчык Станіславас Лазутка таксама лічыў мову Метрыкі старабеларускай. І. І. Лапо аперыраваў тэрмінам «літоўска-руская мова», а М. М. Ціхаміраў — «беларуская мова». Г. Л. Харашкевіч прапанавала тэрмін «сярэднявечная заходнеруская мова» або «старабеларуска-украінская». Прафесар Зігмас Зінкявічус прапанаваў ужываць назву «славянская канцылярская мова ВКЛ». Доктар Патрыцыя Кэнэдзі Грымстэд лічыць дзяржаўнай юрыдычнай і асноўнай канцылярскай на тэрыторыі ВКЛ у XV—XVI стагоддзях рускую мову, якая існавала паралельна з мовай Маскоўскага княства, як «своеасаблівы лінгвістычны папярэднік беларускай і ўкраінскай мовы». Для вызначэння пісьмовай мовы Вялікага Княства Літоўскага ў сучаснай беларускай гістарычнай і мовазнаўчая літаратуры звычайна выкарыстоўваецца тэрмін «старабеларуская мова», радзей замест яго выступае тэрмін «беларуская мова»; гэты ж тэрмін сустракаецца ў беларускамоўнай навуковай літаратуры савецкага часу. У дарэвалюцыйнай і сучаснай расійскай гістарычнай і лінгвістычнай практыцы найбольш часта ўжываецца тэрмін «заходнеруская пісьмовая мова», побач з якім выкарыстоўваецца таксама тэрмін «беларуская мова». Ва ўкраінскай гістарычнай і мовазнаўчых практыках часцей ужываецца тэрмін «стараўкраінская мова». У беларускай традыцыі тэрмін «стараўкраінская мова» прыняты толькі ў дачыненні да ўкраінскага варыянту рускай (заходнерускай) мовы, якая вядома ў беларускай навуцы як «старабеларуская мова». Беларускія навукоўцы адзначаюць, што ўжыванне тэрміна «страўкраінская мова» ў дачыненні да дзяржаўнай мовы Вялікага Княства Літоўскага з’яўляецца некарэктным, паколькі, па іх думке, асаблівасці афіцыйных тэкстаў ВКЛ ўласцівыя, перш за ўсё, менавіта сучаснай беларускай, і толькі часткова — ўкраінскай. У заходнееўрапейскай мовазнаўчай наменклатуры старабеларуская мова, разам з паняццем украінская мова разглядаецца як частка агульнай ідыёмы і вызначаецца тэрмінам беларуская мова (англ.: ruthenian language). Да яе прылічваюць літаратурную мову ўсіх усходнеславянскіх тэкстаў, якія паходзяць з ВКЛ і Рэчы Паспалітай XIV−XVIII стагоддзяў, якія немагчыма пэўна прылічыць да царкоўнаславянскіх. Гэтая тэндэнцыя падтрымліваецца польскай і літоўскай навуковымі школамі[38][39][40][41][42][43][44][45][46][47][48][49][50].

Палеаграфія беларуска-арабскіх крыніц[правіць | правіць зыходнік]

Згадка пра службовых татар у Статуце ВКЛ 1588 года.

Арабская мова пранікае на беларускія землі разам з татарамі, якія з’явіліся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIV—XV стагоддзях. Сярод іх былі перасяленцы з Крыма, якія ратаваліся ад захопнікаў-турак, а таксама ваеннапалонныя. Татары асядалі на беларускай тэрыторыі, раствараліся сярод мясцовага насельніцтва; асобных вялікіх паселішчаў тут у татараў не было[51]. Жывучы сярод беларусаў, яны засвоілі беларускую мову, паступова забываючы арабскую і татарскую. Беларускія татары вымушаны былі перавесці свае рэлігійныя кнігі на беларускую мову. Пры гэтым, аднак, было пакінута графічнае афармленне кнігі арабскім алфавітам. Так узніклі беларускамоўныя кнігі, запісаныя арабскімі літарамі (паэма «Пра ушэсця Магамета на неба», малітоўнікі «Хамаіл», «Тэджвідж» і інш.). У працэсе засваення беларускай і польскай моў, складання рэлігійных і свецкіх тэкстаў на гэтых мовах, узнікла неабходнасць увесці ў арабска-чагатайскую графіку дадатковыя дыякрытычныя значкі, якія перадаюць гукі, якіх няма ні ў арабскай, ні ў чагатайскай мовах. Так паўстаў кітабаў напісан на беларускай і часткова польскай мовах («al-kitab» — па-арабску «кніга»). Да XXI стагоддзя захавалася каля 30 кітабаў (аль-кітабы, ай-кітабы, кіцбыбы). Гэта рукапісныя зборнікі пераважна рэлігійнага характару. Яны досыць добра вывучаны беларускімі даследчыкамі[52][53]. Татарскай культурнай спадчынай у Беларусі займаецца гісторык Алёна Любая[54].

Зноскі

  1. ↑ Мейнеке Ф. Возникновение историзма. — М.: РОССПЭН, 2004. — С. 33. — 480 с.
  2. ↑ Чаев Н. С., Черепнин Л. В. Русская палеография. — М.: Центр. типография им. Ворошилова, 1946. — С. 23. — 215 с.
  3. ↑ Жуковская Л. П. Развитие славяно-русской палеографии. — М.: Выд-ва АН СССР, 1963. — 142 с.
  4. ↑ Неміроўскі Я. Л. Вукол Михайлович Ундольский. 1816−1864. — 1996. — 280 с.
  5. ↑ Добрянский Ф. Н. Описание рукописей Виленской публичной библиотеки. — Вільня, 1882. — Т. LVI. — 533 с.
  6. ↑ Геппенер М. В., Візир М. П., Шубинський Й. Ст. Слоў'янскі рукапісы XI-XIV ст. у фондах Відділу рукописів Центральної наукової бібліотеки Академії навук Української РСР: Огляд, опис, публ.. — К.: Наукова думка, 1969. — 152 с.
  7. ↑ Кніга Беларусі: 1517-1917: Зводны каталег. — Мн.: Дзярж. б-ка БССР імя У. І. Леніна, БелСЭ, 1986. — 614 с.
  8. ↑ Будзько І. У. Старажытныя полацкія евангеллі-апракасы: лінгвістычныя і тэксталагічныя адметнасці // Сімяон Полацкі: светапогляд, грамадска-палітычная і літаратурная дзейнасць: (матэрыялы III Міжнароднай навуковай канферэнцыі, 19-20 лістапада 2009 г.): да 380-годдзя Сімяона Полацкага. — Мн.: 2010. — С. 5−18.
  9. ↑ Чистякова М. В. К истории новогрудской редакции Пролога // SLAVISTICA VILNENSIS. Kalbotyra.. — Вільнюс: 2011. — Т. 56(2). — С. 121−126.
  10. ↑ Нікалаеў М., Антонаў В. Пачаткі кніжнай культуры Вялікага Княства Літоўскага // Спадчына. — Мн.: 2003. — № 4−5.
  11. ↑ Францыск Скарына і яго час. Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1988. — 608 с. — ISBN 5-85700-003-3.
  12. ↑ Topolska M. B. Książka na Litwe i Białorusi w latach 1553-1660 // Odrodzenie i reformacja w Polsce. — W.: 1976. — Т. 21. — С. 145−164.
  13. ↑ Pismo dokumentów kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego pierwszej połowy XVI w. jako źródło do historii urzędu (w świetle materiałów Narodowego Historycznego Archiwum Białorusi) // Belliculum diplomaticum II Thorunense. Kancelarie władców na ziemiach polskich w średniowieczu i czasach nowożytnych na tle porównawczym / Pod red. W. Chorążyczewskogo i J. Tandeckiego. — Toruń: 2007. — С. 87−95.
  14. ↑ Алексеев Л. В. Игнатий Кульчинский — первый исследователь белорусских древностей // Древности славян и Руси. — М.: Наука, 1988. — С. 100−104. — ISBN 5-02-009414-6.
  15. ↑ Груша А. І. Гісторыя вывучэння беларускай і ўкраінскай кірыліцкай палеаграфіі да 1920-х гг. // Беларускі археаграфічны штогоднік. — Мн.: 2006. — Т. 7. — С. 95−108. Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2020.
  16. ↑ Улащик Н. Н. Очерки по археографии и источниковедению Белоруссии феодального периода. — М.: Наука, 1973. — С. 11, 63, 70. — 303 с.
  17. ↑ Груша А. І. Беларуская кірылічная палеаграфія: задачы, прадмет і метад палеаграфіі як спецыяльнай гістарычнай навукі // Проблемы методологии исследований истории Беларуси. Материалы Международной научной конференции (Минск, 26-27 октября 2006 года). — Мн.: 2007.
  18. ↑ Фёдорова Л. Д. Архив Юго-Зпадной России // Енциклопедія історії України у 10 тт.. — К.: Наукова думка, 2003. — Т. 1. — ISBN ISBN 966-00-0734-5.
  19. ↑ Груша А. І. Метадычныя рэкамендацыі па публікацыі рукапісных актавых кірылічных крыніц у Беларусі (XIII−XVIII стст., перыяд Вялікага Княства Літоўскага). — Мн., 2003. — 168 с.
  20. ↑ Груша А. И. Феномен актовых книг Великого княжества Литовского, ведшихся при великом князе Литовском и местных властях во второй половине XV – первой трети XVI в // Вспомогательные и специальные науки истории в XX – начале XXI в.: призвание, творчество, общественное служение историка. Материалы XXVI Международной научной конференции. Москва, 14-15 апреля 2014 г.. — М.: РГГУ, 2014. — С. 150−152.
  21. ↑ Жлукта А. А. Лацінская актавая палеаграфія. — Мн.: БелНДІДАС, 2015. — 200 с.
  22. ↑ Працэнка Л. А.. Актавыя кнігі як крыніца для вывучэння спецыяльных гістарычных дысцыплін(недаступная спасылка). Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Архівавана з першакрыніцы 11 ліпеня 2020.
  23. ↑ Добиаш-Рождественская О. А. История письма в средние века. Руководство к изучению латинской палеографии. — М.: АН СССР, 1936. — 227 с.
  24. ↑ Груша А. Рэлігія-мова-пісьмо: пра сутнасць устава і паўустава XI – першай паловы XVI ст // Беларускі гістарычны часопіс. — Мн.: 2007. — № 9.
  25. ↑ Груша А. И. Кирилическое и латинское письмо: общее и отличное в истории и изучении // Сословия, институты и государственная власть в России (Средние века и раннее Новое время): Сб. ст. памяти акад. Л. В. Черепнина. — М.: 2010.
  26. ↑ Груша А. І. Тыпалогія беларускага кірылічнага пісьма (палеаграфічны аспект) XI – XVII стст. // Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук. — Мн.: 2005. — Т. 5.
  27. ↑ Ємець Ст. Археографічна діяльність І. М. Каманіна // Матеріали ювілейної конференції, присвяченої 150-річчю Київської археографічної комісії. — К.: 1997. — С. 168−178.
  28. ↑ Булахов М. Г. Евфимий Федорович Карский: Жизнь, научная и общественная деятельность. — Мн.: БГУ, 1981. — 272 с.
  29. ↑ Чарота И. Карский // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр Православная энциклопедия, 2013. — Т. XXXI. — С. 357—360.
  30. ↑ Горский А. Д. Источниковедение и вспомогательные исторические дисциплины в творчестве Л. В. Черепнина // Археографический ежегодник за 1975 год. — М.: 1976.
  31. ↑ Груша А. І. Гісторыя вывучэння беларускай і ўкраінскай кірыліцкай палеаграфіі ды 1920-х гг. // Беларускі археаграфічны штогоднік. — Мн.: 2006. — Т. 7. — С. 95−108. Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2020.
  32. ↑ Свяжынскі Ул. Палеаграфія // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5. — С. 382−383. — ISBN 985-11-0141-9.
  33. ↑ Изучение маркировочных знаков бумаги в Западной Европе и в России. История книги.
  34. ↑ Груша Аляксандр Іванавіч(недаступная спасылка). Ін-т гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2020.
  35. ↑ «Для лепшое твердости…» : пергаментныя дакументы перыяду Вялікага Княства Літоўскага з фондаў Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі (1391–1566 гг.). Уклад. Я. С. Глінскі, А. А. Жлутка, Д. В. Лісейчыкаў. — Мн., 2018. — 143 с. — ISBN 978-985-01-1261-3.
  36. ↑ Вячеслав Вс. Иванов. Славянские диалекты в соотношении с другими языками Великого княжества Литовского. web.archive.org (18 сакавіка 2015). Архівавана з першакрыніцы 18 сакавіка 2015. Праверана 29 студзеня 2020.
  37. ↑ Карский Е. Ф. Что такое западнорусское наречие? // Труды по белорусскому и другим славянским языкам. — М.: Наука, 1962. — С. 253−263.
  38. ↑ Мякишев В. «Русская мова» Литовского Статута 1588 года и виленских актовых книг XVI века // Studia Russica. — Budapest: 1999. — Т. XVII.
  39. ↑ Журавский А. И. Деловая письменность в системе старобелорусского литературного языка // Восточнославянское и общее языкознание. — М.: 1978. — С. 185−191.
  40. ↑ Мозер Михаэль. Что такое «простая мова»? // «Studia Slavica Hung». — Будапешт: 2002. — С. 221−260.
  41. ↑ Зволінський Пшемислав. Погляди європейських граматистів XV−XIX ст. на українську та білоруську мови // Мовознавство. — К.: 1969. — № 4. — С. 57−61.
  42. ↑ Свяжынскі У. Праблема ідэнтыфікацыі афіцыйнай мовы Вялікага Княства Літоўскага // Metriciana: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. — Мн.: 2001. — Т. 1. — С. 109−136. Архівавана з першакрыніцы 11 ліпеня 2020.
  43. ↑ Фрис В. Історія кириличної рукописної книги в Україні X – XVIII ст.. — Львів: Львів. нац. ун-т, 2003. — 188 с.
  44. ↑ Фаріон І. Д. Суспільний статус староукраїнської (руської) мови у XIV—XVII століттях. — Львів: Вид-во Львів. політехніки, 2015.
  45. ↑ Русанівський В. М.. Староукраїнська літературна мова. Енциклопедія «Українська мова» (23 красавіка 2000).
  46. ↑ Гумецька Л. Л. Якій з трьох назв західноруської літературної мови XV−XVII ст. − «західно-руська», «староукраїнська» і «старобілоруська» − слід віддати перевагу або як ці назви диференціювати у вживанні? // Філологічний збірник. — Київ: 1958.
  47. ↑ Гумецька Л. Л. Уваги до українсько-білоруських мовних зв’язків періоду XIV−XVII ст. // Дослідження з української і російської мов. — 1964.
  48. ↑ Мойсієнко В. М. Терміни для називання мови, якою писані пам’ятки на українсько-білоруських землях у XIV–XVII ст. // Науковий вісник Херсонського державного університету. Серія: Лінгвістика. — 2005. — Т. 2.
  49. ↑ Rudzińska M. Charakterystyka języka urzędowego Wielkiego Księstwa Litewskiego // II Międzynarodowy zjazd sławistów. Księga referatów. Sekcja I. Językoznawstwo. — W.: 1934. — С. 98−104.
  50. ↑ Getka Joanna. Białoruski i ukraiński wariant prostej mowy XVIII wieku czy białoruska i ukraińska prosta mowa XVIII wieku? (na materiale ruskojęzycznych teologii moralnych z Supraśla, Uniowa i Poczajowa) // Języki ruskie w rozwoju historycznym i kontaktach z polszczyzną. — Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2018. — С. 99−125.
  51. ↑ Добрянский Ф. Н. О литовских татарах. — Вільня: Русский почин, 1906. — 55 с.
  52. ↑ Мишкинене Г. А. Древнейшие рукописи литовских татар: Графика. Транслитерация. Перевод. Структура и содержание текстов. Уч.-метод. пособие. — Вильнюс, 2001. — 262 с.
  53. ↑ Несцяровіч В. І. Старажытныя рукапісы беларускіх татар. Графіка. Транслітарацыя. Агульная характарыстыка мовы. Фразеалогія. — Віцебск: ВДУ, 2003. — 99 с. Архівавана 16 ліпеня 2020.
  54. ↑ Любая А. А.. Каталог Націянальнай бібліятэкі Беларусі.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Нікалаеў М. В. Палата кнігапісная. — Мн.: Мастацкая література, 1993. — С. 239.
  • Яскевіч А. А. Старабеларускія граматыкі. — Мінск, 1996. — С. 350
  • Памятники истории Восточной Европы: источники XV—XVII вв. // Monumenta Historica Res Gestas Europae Orientalis illustrantia: fontes XV—XVII saec. / Редкол.: И. Граля [и др.]. — Москва; Варшава: Древлехранилище, 2002. — Т. 6: Радзивилловские акты из собрания Российской национальной библиотеки (первая половина XVI в.) / Сост. М. М. Кром. — 2002. — С. 267. (руск.)
  • Ліцкевіч А. У. Старабеларускія граматы XV ст. з Archiwum głównego akt dawnych у Варшаве // Здабыткі: дакументальныя помнікі на Беларусі: зб. навук. арт. / Нацыянальная бібліятэка Беларусі; рэдкал.: Л. Г. Кірухіна [і інш.]. — Мінск, 2009. — Вып. 12. — С. 6—41.
  • Зіманскі В. Э. Беларуская палеаграфія: курс лекцый. — Віцебск: УА ВДУ імя П. М. Машэрава, 2010. — С. 99. (руск.)
  • Груша А. И. Происхождение и утверждение документа в Великом Княжестве Литовском в конце XIV — первой трети XVI в. // Доклады Национальной академии наук Беларуси. — 2015. — Т. 59. — № 5. — С. 107—113. (руск.)
  • Груша А. И. Документальная письменность Великого Княжества Литовского (конец XIV—первая треть в.). − Мінск.: Беларуская навука, 2015. — С. 465. (руск.)
  • Летапісы і хронікі Вялікага Княства Літоўскага XV—XVII стст. / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў, прадмова і каментарыі В. А. Чамярыцкага. − Мінск: Беларуская навука, 2015. — С. 479.
  • Стуканаў А. А. Палеаграфія // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 551. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларуская_палеаграфія&oldid=4561301"